Bolat Mýrsәlim. Alashorda. Atqan tang (basy)

Byltyry kýzde alashtanudaghy aituly is - jurnalist, alashtanushy Bolat Mýrsәlimning «Alashorda» dep atalatyn kitap-alibomy jaryq kórdi. Kitaptyng baspa betin kóruine "Altyn Qyran" qayyrymdylyq qory jәne "Núr Otan" partiyasy demeushilik kórsetipti.

Avtordyng úzaq jyldar boyy tirnektep jinap, kózining qarashyghynday saqtap kelgen Alash qozghalysy qayratkerlerining ayauly beyneleri (fotosuretteri) jinaqtalghan kitap qalyng oqyrmannyn, ziyaly qauym men tarihshylardyng joghary baghasyn aldy.

Alashqa - qazaqqa sózben emes, naqty ispen qyzmet etuding týrli joly bar. Sol isting biri - Bolat Mýrsәlimning «Alashorda» kitap-alibomy enbegi dep bilemiz.

Tómende kitap-alibomnyng birinshi bólimin nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

ABAI.KZ

AZATTYQ QOZGhALYSYNYNG SURET-ShEJIRESI

Songhy shiyrek ghasyrgha juyq merzimde alashtyq atanghan alghashqy buyn últ ziyalylarynyng sonynda qaldyrghan shygharmashylyq múralaryn baspa arqyly oqyrman qauymgha jetkizu isinde biraz júmys atqaryldy. Shygharmashylyq pen iste erek-she tegeurindi buynnyng jazghan enbekterinen basqa memlekettik jəne qoghamdyq qyzmetine qatysty qújattyq materialdardan túratyn ghylymy jinaqtar, olar jóninde zamandasta-ry men tughan-tuystarynyng jazghan estelikteri jaryq kórude.

Alashqa - qazaqqa sózben emes, naqty ispen qyzmet etuding týrli joly bar. Sol isting biri - Bolat Mýrsәlimning «Alashorda» kitap-alibomy enbegi dep bilemiz.

Tómende kitap-alibomnyng birinshi bólimin nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

ABAI.KZ

AZATTYQ QOZGhALYSYNYNG SURET-ShEJIRESI

«Alash qozghalysy» (E.Tileshov) jəne «Alash. Alashorda» (Gh.Ənes) atty ensiklopediyalyq basylymdar baspadan shyqty, «Alashtanu məseleleri» (T.Shanbay) atalatyn seriyalyq ghylymy jinaqtar shygharyp otyru isi qolgha alyndy. Alash ziyalylarynyng ómiri men qyzmetine arnalghan derekti filimder qazirgi uaqytta taqyryptyq ereksheligimen býtin bir janrgha ainaldy. Búl taqyrypty iygerudegi mine osy sipattaghy týrli baghyt jəne arnadaghy júmystardyng atqarylghandyghyn aita otyryp, degenmen búl joldaghy isti endi ghana alghashqy belesten asqan alipinisting kýiimen salystyrugha bolatyn siyaqty.Basqasha aitqanda, Alash qozghalysyn qorytu, sonday-aq onyng məni men manyzyn eng az degende alash júrtyna týsinikti tilde jetki-zu isinde atqarylugha tiyis sharalar əli de bolsa shash etekten. Bolat Mýrsəlimning biraz jyldardan beri jýrgizip kele jatqan izdenisterining nətiyjesinde ómirge kelgen búl kitap alibomdy alash taqyrybyn iygeru barysynda atqarylghan iygilikti isterding qataryna jatqyzugha əbden bolady. Kitap alash qozghalysynyng fotoshejiresi atalugha layyq.

Kitap-alibomda fotomaterialdar taqyryp-tyq-hronologiyalyq túrghydan ornalastyrylghan. Múnday ústanym últ ziyalylarynyng ómirin kezendik túrghydan kóz aldynan ótkizuge mýmkindik beredi. Birinshi bólimge iydeya avtory alashtyqtardyng bilim alu jolyndaghy kezenine qatysty suretterin toptastyryp-ty. Auyldaghy moldadan sauatyn ashqan qazaq balasy ýshin bilim aludyng kelesi satysy keng qazaq dalasyndaghy uezdik nemese oblystyq əkimshilik ortalyqtarynda ótetin. Guberniya jəne oblys ortalyqtarynyng Almaty men Semey siyaqty birli-jarym ishtegi qalalary bolmasa, basym bóligi (Omby, Orynbor, Tash-kent) qalyng qazaq arasynan shalghay shette edi. Túraqty kólik qatynasy mýldem joq jaghdayda ol ortalyqtargha jetip pəter jaldap jəne basqa shyghyndardy kóterip bala oqytu kez kelgen qazaq otbasynyng qolynan kele bermey-tin sharua-tyn. Sondyqtan da bilim jolyna týsken jas jetkinshekterding basym bóligining dala aqsýiekteri men auqattylarynyng otba-synan bolghandyghy tandanys tudyrmasa kerek. Arasyndaghy birli-jarymy ghana orta tabysty əuletterden edi. Qazaq jaghdayynda basqasha boluy da mýmkin emes-tin. Kem degende 500-1000 shaqyrym jerdegi, keyde odan da alys oblys ortalyghyndaghy oqu ornyna balasyn oqugha beru el ishindegi kedey otbasy ýshin qol jetkisiz arman edi.

HIH ghasyrdyng ekinshi jartysyndaghy qazaq qoghamynda bilim alu jolyna týsken qazaq jastarynyng jýrip ótken kezenderin Əlihan Bókeyhanovtyng ómirbayanynan anyq bayqaugha bolar edi. Əuelde auyl medresesin-de músylmansha sauatyn ashqan Əlihan óz betinshe Qarqaralydaghy bastauysh orys-qazaq mektebine (qazaq balalary ýshin ashylghan internatta túryp) oqugha kirip, odan song sondaghy qalalyq tórtjyldyq kəsiby uchiy-liyshede «etikshi» mamandyghyn iygeredi. Búl alghan bilimining jetimsizdigin ishtey týsingen jas 600 shaqyrym (verst) jerdegi guberniya ortalyghy Ombygha jol tartyp, tórtjyldyq tehnikalyq uchiliyshege qabyldanyp, ony «tehniyk» mamandyghymen sətti ayaqtaghan son, Dala general-gubernatorlyghy kensesining joldamasymen Sankt-Peterburgtegi Imperatorlyq Orman sharuashylyghy institutynda bilimin

jalghastyrugha attanady. Kónil audaralyq jaghday uchiliyshe kursanty jəne institut

studenti Bókeyhanov qazaq qauymdastyqtary esebinen belgilenip, ər jylgha 200 rubli kóleminde beriletin stiypendiyagha oqyghan. Orman sharuashylyghy institutyn ayaqtaghan Ə.Bókeyhanovqa «ekinshi razryadtaghy ormanshyghalym» ataghyn kuəlandyratyn attestat berilgen. Imperiya astanasyndaghy institut auditoriyalarynda bilim alumen shektelmey, kýndelikti ómiri sayasy oqighalargha toly qalada azamattyq kózqarasy aiqyndalyp qalghan Əlihannyng endigi uaqytta tughan halqynyng sa-yasy tendigi ýshin kýres kezeni bastalady. Shamamen osynday joldan alashtyng biyik túlghaly úldarynyng biri Halel Dosmúhamedúly da ótken. Aldymen auyldaghy moldadan hat tanyp, odan song jergilikti orys-qazaq mektebin-de oqyp, on bir jasynda Oral qalasyndaghy əskery realdy uchiliyshege qabyldanyp, ony ýzdik bitirip, taghy bir jyl dayyndyq klasyn təmamdaghan song alys Peterbordaghy Imperatorlyq Əskeriy-medisinalyq akademiyagha oqugha týsedi de, ony «ýzdik dərejeli emshi» ataghymen bitirip shyghady. Atyrau ob-lysy Qyzylqogha audanyndaghy Taysoyghan eldi mekeninde Halekenning jerlesteri ýlken es-kertkish - belgi tas ornatyp, oghan «Halelding stavkasy» degen sózdi oiyp jazdyrypty (№21 suret). Mine osy jerde student Halel tórt bólmeli ýy salghyzyp, ony medisinalyq punktke ainaldyryp, tóniregindegi pana-syz halqyna dərigerlik kómek beru isin úiymdastyrghan. Osy jəne Ahannyng «Qazaq» gazetinde dərigerlik taqyrybyna jariyalap túrghan maqalalary arqyly ol ziyaly degen ataqqa layyq naghyz otanshyl azamattyng ayaq alysyn bayqatqan. Osy rette mynaday bir taqyrypqa at ba-syn búrghan jón. Jiyrmasynshy ghasyrdyng basyndaghy Resey joghary oqu oryndarynda dərigerlik kəsibin alghan qazaq jastarynyng parasatqa toly qoghamdyq qyzmeti naghyz azamattyq erlikting biyik ýlgisi retinde últ tarihynda bayandalugha layyq. Səduaqas Shəlimbekov, Sanjar Asfendiyarov, Əbubəkir Aldiyarov, Məjit Shombalov, Aqqaghaz Dosjanova, Isa Qashqynbaev, Múhamedjan Qarabaev - mine búl atalghan túlghalardyng bəri de qiyn-qystau zamanda dərigerlik enbegin óz últynyng bolashaghy ýshin atqarylghan azattyq qozghalyspen úshtastyra jýrgizuding ýlgisin kórsetti. Barlyghy derlik sol qyzmeti ýshin sayasy qughyn-sýrginge úshyrady. Tarihy derekterding kórsetuine qaraghanda Peterburg, Məskeu, Qazan, Omby siyaqty iri mədeny ortalyqtarda oqityn qazaq studentteri birlestik qúryp, sol arqyly qazaq azattyq qozghalysyna atsalysugha tyrysqan. Týrli qalalardaghy osy qazaq stu-dent jastarynyng birlestikteri ózara bayla-nys ornatyp, ózderining qoghamdyq qyzmetine ortaq baghyt-baghdar beruge de kónil audarghan. Mine osynday birlestikterding biri Ufadaghy «Ghaliya» medresesinde oqityn qazaq jastary sýiikti gazetteri «Qazaqtyn» redaktory Ah-met Baytúrsynúlyn kezdesuge, əngime-súhbat qúryp qaytugha shaqyrghan (№ 28 suret). Qanday taza niyet, ghajap úmtylys desenizshi!

Imperiyanyng týrli ortalyqtarynda oquda jýrgen qazaq jastarynyng búl saya-sy belsendiligi əriyne jandarmdyq baqylau oryndarynyng nazarynan tys qalghan joq-tyn. Sonyng nətiyjesinde, məselen, sayasy qozghalystar men studenttik jiyndargha jii qatynasyp kózge týsken Sankt-Peterburg uniyversiytetining jaratylystanu fakulitetining studenti M.Serdalin oqudan shygharylyp, Kókshetaugha jergilikti polisiya baqylauyna jiberildi (S.Ózbekúly. Barlybek Syrtanov. A., 1996, 26-b.), al Qazan uniyversiytetining zang fakulitetining studenti, A.Imambaev músylman studentterining sezin jəne onda qabyldanbaq qújattyq materialdardy dayarlau isine belsen-di atsalysqany ýshin sayasy túrghydan senimsiz túlgha retinde baqylauda boldy (Kenjetaev B.A. Kazahskie uchebnye zavedeniya y prosess formirovaniya kazahskoy intelegensiy v ser. HIH - nach. HH vv. Kazani, 1998, s.72).

Kitap-alibomnyng ekinshi bólimindegi suret-ayghaqtar toptamasyna avtor «Oyan, qazaq!» degen taqyryp bergen. Taqyryby jalpy búl bólimde berilgen suretterding ishki mazmúnyn ashyp-aq túr. Bólimdegi materialdardyng «Kók ýi» atalghan mədeniyet eskertkishinen basta-luy da jaydan jay emes. 1905 jyly jana serpin alghan qazaq últ-azattyq qozghalysynyng baghdarlamalyq qújaty osy jyly jazda Qoyandy jərmenkesinde ómirge kelgen ataqty «Qarqaraly petisiyasy». Qarqaraly petiy-siyasy «Kók ýide» jazyldy degen pikir bar. HIH ghasyrdyng ortasynda shegesiz bóreneden túrghyzylghan búl əsem ýiding iyesi jergilikti kəsipker əri kópes, ataqty mesenat Haliul-la Bekmetov (1833-1905) edi. Haliulla bay, sauatty, kózi ashyq, agha súltan Qúnanbaymen, onyng úly Abaymen jyly qatynasta bolady, al Gýlbahar atty aqyldy da kórikti qyzyn Qarqaraly ónirining ataqty bayy Aqbaydyng úly Jaqypqa beredi. Al Jaqyp Aqbaev bol-sa osy 1905-nshi jəne odan keyingi jylda-ry orys otarshyl jýiesine qarsy kórsetken ashyq ta kózsiz erligimen últ-azattyq qozghalys shejiresinde óshpestey óz atyn qaldyrdy. Óz retinde aita ketelik, Bekmetovter əuletinen shyqqan Múhsen Haliullaúly (1890-1931) jəne Múhammed-Maqsút Haliullaúly (1883-1912) qazaq-azattyq qozghalysyna belsendi týrde aralasyp, qazaq ziyalylarymen birge jýrgen túlghalar (№ 31; 60-suretter). 1905 jyly jana tynys jəne qarqyn alghan qazaq azattyq qozghalysynyng kemeldik-ke senimdi qadam jasauyna sebepshi bolghan jaghday últ ziyalylary ókilderining I jəne II Memlekettik Duma deputaty bolyp saylanuy edi. Osy uaqytqa deyin ghylymy ədebiyette qazaq halqy atynan Memlekettik dumagha de-putat retinde saylanghandar tiziminen Alpys-bay Qalmenovtyn, Ahmet Birimjanovtyn, Əlihan Bókeyhanovtyng (I Memlekettik duma-gha), Baqytjan Qarataevtyn, Múhametjan Tynyshbaevtyn, Tileuli Aldabergenovtyn, Baqytkerey Qúlmanovtyng jəne Temirghaly Núrekenovtyng (II Memlekettik dumagha) aty-jónin kezdestirgenimizben, məselen, T.Aldabergenov pen T.Núrekenovtyng suretin kórgen emes edik. Búl joly biz kitap-ali-bomnan búl tarihy túlghalardyn, sonday-aq Aqmola oblysynan saylanghan Shaymerden Qosshyghúlovtyng da búryn jariyalanbaghan foto beynelerin kórip otyrmyz. Sonday-aq qazaq eli-ne bóten emes túlgha Səlimgerey Jantórinning de sureti beriledi. Azattyq qozghalystyng jana zaman súranys-taryna beyimdelip, kýsh alyp, kemeldikke qúlash sermeuin «Ayqap» jurnaly, «Qazaq» jəne «Qazaqstan» siyaqty qoghamdyq aqparat qúraldarynsyz elestetu mýmkin emes. Eger «Ayqap» últ ýshin aqparattyq qoghamgha ashylghan esik bolsa, «Qazaq» qasiyetti kitaptan song onyng boyyna eldik sana darytyp, kóniline senim úyalatyp, basqa júrttarmen teng boludyng ne ekendigin týsindirgen mektep edi. Últtyng ór ru-hyn azdyryp, ony oisyz tobyrgha ainaldyrudy kózdegen óktem biylikke qarsy elding óz atameken jerine, ozyq salt-dəstýrine jəne ataly sózine degen qúrmetin oyatyp, ədiletsiz sayasy jýiege aqylmen qarsylyq kórsetuge ýndedi. «Ayqap» pen «Qazaqtyn» betinde shygharmalaryn jari-yalap, óz oilarymen bólise bilgen talantty sa-yasatker, aqyn-jazushy men ghalymdar shoghyryn qazaq halqy sol bir tarihy kezende naghyz talantqa jomart halyqtay-aq óz ortasynan shyghardy. Kitap-alibomnan mine osy basylym-dar, olardy shygharghan redaktorlar, hatshylar men tilshiler jóninde tanymdyq túrghydan paydaly məlimetter alugha bolady. Sol fotosuretterding birinen «Inim Sayymjan Se-ralinge úmytpastyq ýshin belgim. «Ayqap» sekretary Súltanmahmút Torayghyrov. 1913 jyl. 25 noyabride» - degen məlimetti oqimyz. Búl bir auyz sózden úly aqynnyng «Ayqap» siyaqty basylymgha hatshylyq qyzmet atqarghandyghyn ózine mərtebe sanaghandyghy bayqalyp-aq túr. Qoryta aitqanda, búl tarauda últ-azattyq qozghalys ziyalylarynyng negizinen mynaday eki baghyttaghy qyzmetin kórsetuge arnalghan fo-tomaterialdar berilgen: aghartushylyq jəne ədiletsiz jýiege azamattyq qarsylyq kórsetu.

Avtor búl ekinshi bólimning sonynda Resey patshasynyng 1916 jylghy 25 mausymdaghy imperiya búratanalarynan maydandaghy qara júmysqa adam alu jónindegi jarlyghyna qaruly kóterilispen jauap berip, sol ýshin ólim jaza-syna kesilgen týrkistandyq azamattardyng su-retin beripti. Əbden dúrys sheshim. 1916 jylghy qaruly kóterilis halyq ýshin qanshalyqty auyr da qayghyly ayaqtalghanymen, tarih ýshin sabaghy mol últtyq qarsylyqtyng bir baghyty edi.

Kelesi «Alash avtonomiyasy» atalghan taraugha epigraf retinde alash aqyny S.Torayghyrovtyng «Alash tuy astynda, Kýn sóngenshe sónbeymiz!» degen joldardan bastalatyn óleninen ýzindi

alynypty. Búl joldarda aitylghan oy Alash qozghalysynyng týpki maqsatyn dəl berip túr. Óitkeni últtyng mýddesin qorghaudy basty múraty retinde qabyldaghan memlekettigi bar el, ol shyn məninde məngi el, yaghny baqytty el. Patshalyq biylik qúlaghannan keyingi uaqyttaghy imperiya qúramyndaghy últtardyng ózderin ózi basqaru mýmkindigi ýshin kýresi Peterburgten bastalghan edi. Uaqytsha ýkimet aldyna osy mazmúndaghy sayasy talapty qoyghan sheru 1917 jyly nauryzda Neva boyyndaghy qalada ótip, oghan Temir, Oiyl, Yrghyz, Jympiy-ty, Qostanay jəne Jetisu óniri qazaqtarynyng ókilderi qatynasady (№ 90-suret). 1917 jyldyng 5-13 jeltoqsan aralyghynda Orynbor qalasynda bolyp ótken ekin-shi jalpy qazaq sezi Alashorda atanghan on bes mýshesi bar Últ Kenesin saylady jəne olargha orynbasar retinde on bes adam-dy belgiledi. 25 mýsheden túrghan ýkimettegi 10 oryn qazaq-qyrghyz arasyndaghy basqa halyqtardyng ókilderine qaldyryldy. Ala-shorda ýkimetining tóraghasy bolyp kópshilik da-uyspen Əlihan Núrmúhamedúly Bókeyhanov saylandy. Kitapta Alashorda ýkimetining mýsheleri men olardyng orynbasarlarynyng fotosuretteri berilgen. Ókinishke oray, olar tolyq emes. Fotomaterialdar arasy-nan ýkimet mýsheleri Otynshy Əljanovtyn, ýkimet mýshelerine orynbasarlyqqa saylan-ghan Nýsipbek Jaqypbayúlynyn, Erejep Itbayúlynyn, Berqayyr Niyazúlynyn, Múqysh Boshtayúlynyn, Səlimgerey Núralyhanúly-nyn, Esen Túrmúhamedúlynyn, sonday-aq qyrghyz elining ókili, Varshava veterinarlyq institutynyng týlegi Jənek Soltonayúlynyng suretin kóre almadyq. Búl atalghan tariy-hy túlghalardyng kóbining əzirge sureti məlim bolmaghanymen, arnayy izdeu saludyng nətiyjesinde bolashaqta tabylyp qaluy əbden yqtimal.

Alash últ-azattyq qozghalysy alasapyran 1917 jyldyng sonyna qaray ómirge kelip, elding memlekettik tendigin ornyqtyru əreketine kóshken Alashorda ýkimetining qyzmetine qatysy bolghan tarihy oryndar, ghimarattar býginde re-seylik Orynbor qalasynda, sonday-aq Semey-de, Batys Qazaqstan oblysyndaghy Jympity kentinde jəne basqa eldi mekenderde saqtalghan. Býginde olardyng birazyna eskertkish taqta ornatylghan. Məselen, Orynbor qalasyndaghy (Resey) birinshi jəne ekinshi jalpyqazaq sez-deri ótip, tarihy sheshimder qabyldanghan ghimaratta təuelsiz Qazaqstan Respublikasy ýkimeti oryndarynyng sheshimimen 2010 jyly osynday arnayy eskertkish belgi qoyyldy. Al Semey qalasynda qazaq azattyq qozghalysyna qatysy bolghan biraz tarihy oryndar saqtalghan.

Sonday ghimarattardyng biri qaladaghy últ ziya-lysy Əniyar Moldabaevtyng ýii. Komissarskaya atalatyn kóshede ornalasqan búl eki qabatty ýide 1921-1922 jyldary Ə.Bókeyhanov pen M.Dulatovtyng otbasylary túrghan (№ 115-suret). Qazirgi uaqytta ghimarat memleket qarauyna alynyp, onda M.Əuezov jəne Alash múrajayy ornalasqan. 1918 jyl qazaq azattyq qozghalysy ýshin óte auyr kezeng boldy. Azamat soghysynyng iyirimine tartylghan Alashorda ýkimeti ózining ekonomiy-kalyq negizining əlsizdigin anyq sezindi. Últtyq əskery kadrlardyn, sonday-aq olargha beretin qaru-jaraqtyng joqtyghy qozghalys basshyla-ryn auyr jaghdaygha əkelip tiredi. Mine osyn-day jaghdayda A.Baytúrsynúly, M.Dulatúly jəne S.Amanjolúly bastaghan ókildik Qytay biyligine qarasty Shyghys Týrkistangha attana-dy. Ókildikti arasynda belgili Əset aqyn bar jergilikti basshy adamdar men ziyalylar jyly qabyldap, qúrmet kórsetedi. (№ 123-suret).

Kitap alibomnan bayqalatyn mynaday janalyqtargha kónil audarghan jón. Ol Alash ofiyserleri (№ 143-146-suretter) men alash qoz-ghalysyna qoldau kórsetken qazaq baylary men auqatty qojalyq iyelerining suretterining berilui. Songhy jyldargha deyin búl əleumettik top ókil-derining suretterin tauyp jariyalau mýmkin bolmay keldi. Óitkeni ol suretter Últtyq Qauipsizdik Komiytetining múraghat qorlarynda saqtauly keldi, sonday-aq kezinde sayasy qudalaugha úshyrap sottalghan búl kisilerding tuystary məselening anyq-qanyghyn bilme-gendikten, qoldarynda bar boluy mýmkin fotomaterialdardyng jaryq kóruine jol ber-meui de yqtimal edi. Alibomda Alash úiymdastyrghan jina-lystargha qatynasty, sonday-aq Alashorda əskerin qúru isine jərdem berdi degen jele-umen 20-30-jyldary birneshe mərte sotta-lyp, eng sonynda 1941 jyly taghy da abaqtygha jabylghan Soltýstik Qazaqstandyq Məkenov Hayrulla men Esenov Akurdyng jəne osy ónirding túrghyny Bayghazy Ahmetovtyng foto-suretteri berildi. Əriyne, Alash qozghalysyna ishtartty nemese oghan qarjylay kómek ber-di degen sebeppen repressiyagha úshyraghan auqattylardyng respublika boyynsha biraz bolghandyghy dausyz.

Kitap-alibomda sonday-aq Alash əskerining ofiyserlerining fotosuretteri jariyalanyp otyr. Məselen, Sabyr Sarghojin 1917 jylghy revo-lusiyalyq ózgeristerge deyin-aq orys əskerining kadrlyq ofiyseri qyzmetinde bolyp, jauapty qyzmetter atqaryp, keyinnen Batys Alashor-da əskery qúramalaryn qúru isine belsendi týrde atsalysyp, Kenes ýkimeti ornaghan song Europagha ketuge məjbýr bolghan. Al, Əlmúhamed Ospanov bolsa Jympity kentin-de Alashorda úiymdastyrghan yunkerler mek-tebinde oqyp, 1918-19 jyldary Alashorda əskerinde vzvod komandiyri qyzmetin atqarghan.

Mine osy qyzmeti ýshin 1935 jəne 1945 jyl-dary eki mərte abaqtygha jabylyp, 1949 jyly qamauda jýrip qaza tabady. Alash əskerining taghy bir ofiyseri Bermúhambet Siysekenov (№ 146-suret) 1919 jyldyng kókteminen bastap Alashordanyng Torghay atty-əskery bólimining qatarynda, «vahmistr» (kavaleriya prapor-shiygi) dərejede shayqastargha qatysady. Onyng da ómiri qughyn-sýrginde, azapta ótken. Últ-azattyq qozghalysqa týrli jaghdayda jəne mazmúnda atsalysqan túlghalar az bolmaghan. Olardyng ómiri men qyzmeti jóninde materialdar jariyalap, mýmkin bolghansha fo-tosuretterimen qoghamdy tanystyryp oty-ru keyingi úrpaqtyng mindeti. Mine sonday atqarghan isi eskerusiz qalyp kele jatqan túlghalardyng biri aghartushy jəne kósemsóz iyesi Ahmet Jantaliyn. Onyng qazaq ómirining ózekti məselelerine jazylghan maqalalary kezinde «Ayqap» (№53-suret) jəne «Qazaq» basy-lymdarynda jariyalanyp túrdy. Onyng ashqan jədittik medreselerinde Qyzyljar jəne Kókshetau ónirlerindegi qazaq balalary sauatyn ashty. Kenestik biylikting qughynyna úshyraghan A.Jantalin Omby oblysyna qarasty eleusiz eldi mekenderding birinde ómirden ozdy. HH ghasyr basyndaghy últ ziyalylarynyng ayaq alysy keng de serpindi boldy. Onyng qúshaghy taghdyrlas ózbekke de, qyrghyzgha da, týrikmenge de, tatargha da, bashqúrtqa da, təjikke de, tuyspyn degen barlyq júrtqa ashyq edi. Jinaqta alashtyng osy ústanymyn tura týsinu, ony dóp basyp bayqau bayqalady. Məselen, 1917 jylghy ekinshi jalpyqazaq sezinde qyrghyz ziyalysy, Varshava veterinarlyq iyn-stitutyn təmamdaghan Jənek Soltonaev Ala-shorda ýkimetine kandidat esebinde saylanady. Al osy elding bedeldi de qarymdy ziyalysy Dýr Sauranbaev «Alash» partiyasy atynan jalpy Reseylik Qúryltay jinalysyna deputat bo-lyp saylandy. Úiymdastyru komiytetining II jalpyqazaq sezine shaqyrghandary arasynda Ishanghaly Arabaevtyng da aty atalady.

1916 jylghy kóterilis nətiyjesinde ýrkin-shilikke úshyraghan qyrghyz júrtyna alash ziyaly-larynyng kórsetken qoldauy men kómegi eki elding tarihynda naghyz dostyqtyng ýlgisi retinde óz ornyn alugha tiyis. Qyrghyz tara-pynan osy kýrdeli de qauipti kezende eki elding arasyndaghy baylanysta asa manyzdy ról atqarghan Qasymbek Teltaev, Əbdikerim Sydyqov, Qasym Tynystanov siyaqty aghayyn elding ziyalylarynyng fotosuretteri berildi (№ 147-150-suretter).

Alashtyq ziyalylar ómirining kenestik kezeni kýrdeli, tipti qayshylyqty qalyptasty. Əuelde (1918 jyldyng alghashqy shiyregi) ymyragha keluge beyimdilik tanytqan kenes ýkimeti kóp úzamay-aq alashtyq ziyalylardy aldymen sayasat sahna-synan ysyryp, artyn ala qughyn-sýrginge sa-lyp, sonan song birjola jonggha kóshti. Óitkeni, jana biylik qazaqqa arasha týse alatyn jalghyz intellektualdyq kýsh alashtyq ziyalylar eken-digin dəl týsindi. Búl rette Əlekeng bastaghan alashtyq top ta qarap qalghan joq. Kenestik biylik qazaq jerinde ornyghyp, memlekettik ap-paratty qazaqtandyrugha bet búrys bastalghanda alashtyq alghashqy buynnyng kózqarasy men ústanymyn qabyldap ýlgergen kelesi ekinshi buyn qyzmetke aralasty. Búl eki buynnyng ara-synda tolyq ýndestik bolmaghanymen, negizgi eldik məselelerde ústanymdary bir arnadan shyghyp jatty. Oghan negiz bolghan sol tarihy tústaghy qazaq ómiri, onyng ishki súranystary bolatyn. Keyingi buyn ziyalylar (onyng passionarlyq bóligi) jana biylikting qaradýrsin reformalyq sharalaryna syn kózben qarady. Soghan baylanysty IY.Stalin men onyng Qazaqstandaghy «gubernatory» F.Goloshekin siyaqtylar kenestik qazaq basqarushy tobyna jaulyq sezimde boldy. Qazaq ólkelik partiya komiytetining basshy-sy F.Goloshekin ishki ústanymyn jasyrmay alashordalyqtardy, yaghny qazaq memleketshil-derin eski jəne jana tolqyngha jiktedi. Býgingi kózqaras túrghysynan alghanda búl jalpy dúrys jikteu bolatyn. Alghashqy tolqyngha tən A.Baytúrsynov, H.Ghabbasov jəne basqalarymen songhy tolqyngha tən S.Səduaqasov, M.Əuezov jəne basqalardyng qazaq elin qoghamdyq damu-dyng jana sapasyna alyp shyghugha baylanys-ty kózqaras, ústanymdarynda aiyrmashylyq joqtyng qasynda edi. Sondyqtan da búl eki buyn kenestik kezende júmylyp ortaq maqsatqa júmys istedi, ol maqsat qazaq elin azattyq ýshin kýresting jana kezenderine dayarlau bola-tyn. Bizding týsinigimizshe songhy eki taraudaghy suret-kuəlikterdi osy túrghydan týsingen jón. Tipten osy mezgilde sheteldik emigrasiyada jýrgen Mústafa Shoqay da óz qyzmetin tura osy maqsatqa baghyndyrdy. Bolat Mýrsəlimning kitap-alibomdy qúrastyru barysynda bir oidy berik ústan-ghany bayqalady. Ol Alash qozghalysynyng jýrip ótken jolyn mýmkin bolghansha suret-kuəlikter tilimen jýieli týrde bayandap beru. Búl mindet belgili dərejede, óz sheshimin tapqan dep bilemiz. Ə.Bókeyhanov, M.Dulatov, H.Dosmúhamedov, M.Tynyshbaev, M.Shoqay jəne basqa últ ardaqtylarynyng jalyndy jas kezenderinde týsken suretterinen bastap NKVD-nyng abaqtysynda týsirilgen songhy fotolaryna deyin kitap-alibomda óz ornyn alghany osy tújyrymgha negiz bola alady.

Əriyne, taqyrypqa tikeley qatysy bar, biraq kitap-alibomgha enbey qalghan fotomaterialdardyng el ishinde əli de bolsa bar ekendigi haq. Kitap-alibomnyng kelesi basylymdarynda ol materialdardyng da ainalymgha tartylatyndyghyna bizding senimimiz mol.

Məmbet Qoygeldiyev,

Professor

ATQAN TAN

Qazaq jastarynyng bilim-ghylymgha jappay bet búrghan shaghy HIH ghasyrdyng songhy shiyregi men HH ghasyrdyng basy. Osy betbúrys qazaq tarihyndaghy «Alash» dep atalatyn úly qozghalysty dýniyege əkeldi.

Qazaq dalasynda búl kezende medreseler, birdi-ekili múghalimder dayarlaytyn kurstar men uchiliysheler bolmasa, europalyq ýlgidegi oqu oryndary bolghan joq. Sondyqtan, qazaq jasta-ry negizinen, reseylik oqu oryndarynda bilim aldy. Patsha ókimeti qazaq jerin «Múhammed dinin uaghyzdaushy moldalardyng ziyandy yqpalynan saqtau ýshin» jəne əkimshilik mekemelerde «jer-gilikti búratana halyqtyn» tilin týsinetin kadrlardy ústau ýshin qazaq jastaryna gene-ral-gubernatorlyqtar arqyly jylyna 3-4 stiy-pendiya belgilep otyrdy. Mine, osynday ərqily jaghdaylarmen qazaq jastary Peterburg, Məskeu, Qazan, Orynbor, Omby, Troisk, Tom, Varshava t.b. qalalarda týrli mamandyqtar boyynsha bilim aldy. Tarihshylardyng zertteuinshe, 1917 jylghy revolusiyagha deyin qazaq ziyalylarynyng sany 700 oqyghan adam shamasynda bolghan eken.

Sol kezdegi Resey imperiyasynyng astanasy, Europa mədeniyetining ýlgi-ónegesi jinaqtalghan, ghylymy janalyqtar ashuda dýniyejýzine əygili bolghan Sankt-Peterburg qazaq jastarynyng qalyptasuyna ýlken əser etken qalanyng biri bol-dy. Qaladaghy Imperatorlyq Peterburg uniyver-siytetinde Baqytjan Qarataev, Barlybek Syrta-nov, Baqtygerey Qúlmanov, Rayymjan Mərsekov, Jaqyp Aqbaev, Jahansha Seydaliyn, Aydar-han Túrlybaev, Məmbetəli Serdaliyn, Abdolla Temirov, Mústafa Shoqay bilim alsa, Əlihan Bókeyhan Peterburgtegi Orman sharuashylyghy institutyn (1889-94 j.j.), Múhametjan Tynysh-baev Jol qatynastary injenerleri institutyn (1900-05 j.j.) bitirgen. Al, Peterburg Medisiy-na akademiyasyn Sanjar Asfendiyarov, Halel Dosmúhamedov, Səduaqas Shəlimbekov təmamdaghan.

Məskeu uniyversiytetinde Jahansha Dosmúhamedov pen Halel Ghabbasov oqypty. Əlimhan Erme-kov Tom uniyversiytetining týlegi. Al, aghayyndy Seyitovterding Asylbegi - Tom uniyversiytetining medisina fakulitetin, Músylmanbegi - Tom auylsharuashylyghy institutyn, Múratbegi Omby

medisinalyq institutyn bitirgen. Mine, búl - joghary oqu oryndarynda bilim alghan qazaq ziyalylarynyng bir parasy.

Qazaq jastary ýshin Qazan qalasy da bilim-ghylymnyng iri ortalyghy edi. Məselen, 1877-1917 jyldar aralyghynda Qazan uniyversiytetinde 37 qazaq studenti bilim alypty. Sonyng 20-sy oqu ornyn sətti ayaqtap shyqqan. Olardyng 15-i zan, beseui dərigerlik fakulitette oqypty. Ahmet Birimjanov, Múhametjan Qarabaev, Əbubəkir Al-diyarov, Sadyq Amanjolov, Bazarbay Məmetov, Isa Qashqynbaev, Shafqat Bekmúhamedov, Uəlithan Tanashev, Jansúltan Seydalin osy uniyversiy-tet týlekteri. Al, M.Aqtanov pen T.Esenghúlov Qazannyng Maldərigerlik institutyn bitirgen.

Sonymen qosa, Qazandaghy múghalimder seminari-yasynda 27 qazaq shəkirti bilim alypty. Jalpy, 1877-1917 jyldar aralyghynda Qazanda 82 qazaq oqyp, onyng 54-i belgili bir kəsip iyesi retinde diplom alghan.

Biraz qazaq jastary Shyghys jogharghy oqu oryndarynda oqyghan. Bir ghana Stambúl uniyver-siytetinde 1917 jylgha deyin S.Shanov, Ə.Ghaysiyn, D.Kólbaev, M.Túrghanbaev jəne Ə.Mashaev siyaqty jastar bilim alypty. HH ghasyr basynda qazaq ziyalylarynyng ýlken

bóligi gimnaziyalar men uchiliysheler, kurstar men seminariya týlekterinen qúraldy. Búl top qatarynda Ahmet Baytúrsynov, Mirjaqyp Dula-tov, Eldes Omarov, Maghjan Júmabaev, Jýsipbek Aymauytov, Otynshy Əljanov, Súltanmahmút Torayghyrov t.b. bar. Resey qalalarynda oqyghan qazaq studentteri revolusiyalyq baghyttaghy ərtýrli ýiirmeler men úiymdardyn, qozghalystardyng mýshesi boldy. Búl olardyng sayasiy-qoghamdyq qyzmetterining bastaulary edi. Mysaly, Peterburgte jýrgende Barly-bek Syrtanov, Məmbetəli Serdaliyn, Baqytjan Qarataev, Abdolla Temirov jəne Baqytkerey Qúlmanov «Jerlester» dep atalatyn ýiirme qúrghan. Studentter ýiirmesi keyde tipti naqty revolusiyalyq qadamdargha deyin barghan. Aytalyq, 1887 jyldyng 1 nauryzynda III Aleksandrge qastandyq jasau isine belsene qatysqan bir top student ólim jazasyna kesilip, jýzdegen student oqudan shygharylady. Məmbetəli Serdalin de uniyversiytetting jaratylystanu fakulitetinen osy sebepti shygharylyp, Kókshetaugha polisiyanyng baqylauyna jiberiledi. Alash qozghalysynyng negizgi iydeyalyq baghyt-baghdary qazaq studentterining osynday jastar qozghalystaryndaghy talas-tartystarynan tuyn-daghany anyq. Halel Dosmúhamedovting 1931 jyly 14 qyrkýiekte tergeushilerge óz qolymen jazyp bergen týsiniktemesi sol jayttan kóp nərseni anghartady. «Men, - dep jazady H.Dosmúhamedov, -Peterburgke birinshi orys tónkerisining qarsanynda keldim. Búl kezde demokratiyalyq kýshter, onyng ishinde studentter qauymy da jiyi-jii narazylyq bildirip jatatyn. Qym-qighash studenttik ómirge aralasumen qatar men sayasy bilimimdi jetildiru-ge kiristim. Sol uaqytta Peterburgte jýrgen onshaqty qazaq studenti óz ýiirmemizdi qúryp, Qazan jəne Məskeudegi sonday ýiirmelermen hat alystyq. Osy ýiirmede alghash ret bizding negizgi tilekterimiz qalypqa týsti. Ol: qazaq eline tolyq mədeny jəne sayasy tendik, avtonomiya berilui tiyis, músylmandyq shyghyspen emes, batys elderimen qatynasty nyghaytu, Týrkiyadan emes, Japoniyadan ýirenu, Búqar men basqa shyghys elderinde emes, Resey jəne batys elderinde bilim alu, bir sózben aitqanda, osy ýiirmelerde túnghysh ret keyin alashordalyq qozghalysta ýstemdik alghan pikirler bir arnagha týsti. Birinshi revolusiya tek student-terdi ghana emes, bizding qyzmettegi intelliygensi-yany da oyatty». Abaydyng Əbdirahman ólimine jazghan: «Jana jyldyng basshysy - ol» degenindey, Əbishting za-mandastary - Alash qayratkerleri jana zamannyn, sony lepting jarshysy bolatyn.

Bolat Mýrsәlim,

«Alashorda» fotoalibomynyng avtory

Ədebiyetter:

1. Qoygeldiyev M. Alash qozghalysy. Birinshi tom.

- Almaty: «Mektep» baspasy, 2008. - 480 bet.

2. S.Ózbekúly. Barlybek Syrtanov. - Almaty:

Jeti jarghy, 1996. - 112 bet.

1. Alash kósemi Əlihan Bókeyhan.

Bulla ateliesi.

Sankt-Peterburg. Shilde, 1906 jyl.

2. Bala Jahansha.
Oraldaghy əskeriy-realdyq uchiliyshe kursanty.
V.P.Onufriyev fotostudiyasy.
Oral. 1905 jylgha sheyin.

3. Shəkirt Maghjan.

4. Rayymjan Mərsekov.
Omby gimnaziyasynyng týlegi.
E.Kessler fotostudiyasy. Omby. 1897 jyl.

5. Aydarhan Túrlybaev.
Omby gimnaziyasynyng týlegi.
E.Kessler fotostudiyasy.
Omby. 1897 jyl.

6. Múhametjan Tynyshbaev.
Vernyidaghy erler gimnaziyasynyng týlegi.
Vernyi. 1900 jyl.

7. Halel Dosmúhamedov.
Oraldaghy əskeriy-realdyq uchiliyshe týlegi.
Oral. 1903 jyl.

8. Halel Dosmúhamedov

9. Mústafa Shoqay.
Tashkenttegi erler gimnaziyasynyng týlegi.
D. V. Nazarov ateliesi.
Tashkent. Mausym, 1910 jyl.

10. Saparjan Seydaliyn.
Troisk gimnaziyasynyng týlegi.
F.Senilov fotostudiyasy. Troisk.

11. Ghabbas Seydaliyn.
Troisk gimnaziyasynyng týlegi.
F.Senilov fotostudiyasy. Troisk.

12. Asylbek Seyitov.
Omby gimnaziyasynyng týlegi.
A.Antonov fotostudiyasy. Omby.

13. Esenghaly Qasabolatov.
Oraldaghy əskeriy-realdyq uchiliyshe týlegi.

14. Qazandaghy qazaq studentteri.
Soldan ongha qaray (otyrghandar): 1) A.Edygenov; 2) A.Birimjanov; 3) ne B. Samatov, ne aghayyndy Niyazovtardyng bireui
4) M.Beketaev; 5) M.Syzdyqov; 6) M.Qarabaev; 7) Y.Toqberlinov; 8) M.Jasmaghanbetov; Túrghandar: 1) ... 2) O.Bazanov;
3) ... 4) M.Shombalov; 5) ... 6) E.Qúlpeyisov; 7)... 8)... 9) ...
Qazan. 1896 jyl

15. Barlybek Syrtanov.
Sankt-Peterburg uniyversiytetining studenti.
Sankt-Peterburg. 1886-90 j.j.

16. Sankt-Peterburg uniyversiytetining studentteri.
Soldan: B.Qarataev, M.Serdaliyn, B.Syrtanov, J.Seydaliyn.
Sankt-Peterburg. 1886-90 j.j.

17. Maghjan Júmabaev.
Qyzyljar. 1909 jyl.

18. Imperatorlyq Sankt-Peterburg uniyversiyteti.
Sankt-Peterburg. 1890 j.

19. Sankt-Peterburgtegi qazaq studentteri.
Soldan ongha. 1-qatarda: N.Ipmaghambetov.
2-qatarda: 1) Məriyam Asfendiyarova; 2) Gýlsim Asfendiyarova;
3) M.Tynyshpaev; 4) S.Shəlimbekov.
3-qatarda: 1) ... 2) J.Seydaliyn; 3) H.Dosmúhamedov; 4)...
Sankt-Peterburg. 1908 jyl.