1979 jyldyng 11 tamyzynda KSRO chempionatynyng kezekti matchyn ótkizu ýshin Minskige úshyp shyqqan ózbek futbolshylaryn sol kýii qaytyp eshkim kórgen joq. Sol kýni Mәskeu uaqytymen saghat 13.35-te Ukrainanyng Dnepropetrovsk oblysy, Dneprodzerjinsk audanynyng ýstinde olar mingen «Tu-134» úshaghy Chelyabinsk-Voronej-Kishiynev baghytynda úshyp bara jatqan taghy bir «Tu-134»-pen soqtyghysty. Eki úshaqtan da birde-bir adam tiri qalghan joq: jalpy sany 178 adam qaza tapty, onyng 13-i qos әue kemesining ekipaj mýsheleri bolsa, 17-si «Pahtakor» futbol klubynyng ókilderi edi.

Dispetcherding qateligi

«Sol kýni aspan óte búltty edi, - dep eske alady Harikov aviasiya ortalyghy ontýstik-batys sektorynyng jauapty qyzmetkeri Yu.Poltavchenko ukrain sport sayttarynyng birine bergen súhbatynda. - Onyng ýstine, ontýstik baghytqa qaray KOKP Bas hatshysy L.IY.Brejnev mingen arnayy layner úshyp bara jatqandyqtan, oghan jeke әue dәlizin bosatyp, basqa әue joldaryn barynsha tyghyzdaugha tura keldi. Búghan qosa, bizding aviasiya ortalyghynyng auysym basshysy S.Sergeev osy bir asa jauapty aumaqqa tәjiriybesiz jas dispetcher N.Jukovskiydi belgilep, onyng júmysyn qadaghalaudy búghan deyin de óte tynghylyqtylyghymen kózge týse qoymaghan V.Sumskoygha tapsyrdy...».

1979 jyldyng 11 tamyzynda KSRO chempionatynyng kezekti matchyn ótkizu ýshin Minskige úshyp shyqqan ózbek futbolshylaryn sol kýii qaytyp eshkim kórgen joq. Sol kýni Mәskeu uaqytymen saghat 13.35-te Ukrainanyng Dnepropetrovsk oblysy, Dneprodzerjinsk audanynyng ýstinde olar mingen «Tu-134» úshaghy Chelyabinsk-Voronej-Kishiynev baghytynda úshyp bara jatqan taghy bir «Tu-134»-pen soqtyghysty. Eki úshaqtan da birde-bir adam tiri qalghan joq: jalpy sany 178 adam qaza tapty, onyng 13-i qos әue kemesining ekipaj mýsheleri bolsa, 17-si «Pahtakor» futbol klubynyng ókilderi edi.

Dispetcherding qateligi

«Sol kýni aspan óte búltty edi, - dep eske alady Harikov aviasiya ortalyghy ontýstik-batys sektorynyng jauapty qyzmetkeri Yu.Poltavchenko ukrain sport sayttarynyng birine bergen súhbatynda. - Onyng ýstine, ontýstik baghytqa qaray KOKP Bas hatshysy L.IY.Brejnev mingen arnayy layner úshyp bara jatqandyqtan, oghan jeke әue dәlizin bosatyp, basqa әue joldaryn barynsha tyghyzdaugha tura keldi. Búghan qosa, bizding aviasiya ortalyghynyng auysym basshysy S.Sergeev osy bir asa jauapty aumaqqa tәjiriybesiz jas dispetcher N.Jukovskiydi belgilep, onyng júmysyn qadaghalaudy búghan deyin de óte tynghylyqtylyghymen kózge týse qoymaghan V.Sumskoygha tapsyrdy...».

Bәri de Jukovskiyding qos «Tu-134»-ting Dnepropetrovsk aimaghynan úshyp ótu uaqytyn dәl belgilemeuinen bastalsa kerek. Saghat 12.53-te Voronej әuejayynan Chelyabinsk-Voronej-Kishiynev baghytyndaghy úshaq kókke kóterilgen. Al 13.11-de Donesk әuejayynan Tashkent-Guriev-Donesk-Minsk baghytyndaghy jolaushylar layneri úshyp shyqqan. Voronejden shyqqan, jer betinen 8400 metr biyiktikte kele jatqan moldovalyq әue laynerining ekipaj komandiyri A.Taranenko 13.17-de dispetchermen baylanysqa shyghyp, 9600 metr biyiktiktegi bos әue dәlizine kóteriluge rúqsat súraghan. Biraq aviasiya uchiliyshesin tayauda ghana bitirgen Jukovskiy dәl sol biyiktikte qarsy baghyttaghy taghy bir úshaqtyng kele jatqanyn aityp, rúqsat bermegen. Eger onyng ornynda tәjiriybeli maman otyrghanda, mindetti týrde rúqsat bergen bolar edi, óitkeni, qarama-qarsy baghyttaghy úshaqtyng Dnepropetrovsk aumaghynan ótu uaqyty moldovalyqtardyng merziminen 5 minuttay búryn edi. Amal joq, Voronejden shyqqan «Tu-134» 8400 metr biyiktikte qala bergen.

13.25-te dispetcherge Doneskiden kókke kóterilgen (әu basta Tashkentten úshyp shyqqan) belorussiyalyq úshaqtyng ekipaj komandiyri A.Komarov habarlasyp, 5700 metr biyiktikte kele jatqanyn aitqan jәne Dnepropetrovsk ýstinen 13.34-te ótetinin eskertip, 8400 metr biyiktikke kóteriluge rúqsat súraghan. Áu basta uaqytty dúrys belgilemegen, onysyn radiolokator arqyly tekserip aludy da eskermegen Jukovskiy «eki úshaqtyng Dnepropetrovsk ýstinen ótu uaqytynda 3 minut aiyrma bar» dep qate eseptep, oghan joghary kóteriluge rúqsat bergen. Yaghni, belorus jәne moldovan úshaqtary birdey biyiktikte úshyp kele jatty.

Búghan deyin júmysty baqylap qana otyrghan agha dispetcher Sumskoy radiolokator ekranyndaghy ahual men Jukovskiyding qolmen syzghan grafiygining asa sәikese bermeytinin angharyp qalyp, dereu mikrofondy qolgha alyp, 9000 metr biyiktikte kele jatqan «IYl-62»-ning 9600-ge kóteriluin talap etken. Al belorussiyalyq «Tu-134»-ke «tez 9000-gha auys, Dneprodzerjinsk aumaghynda 8400 metr biyiktikte - qazir qarbalas» dep tapsyrghan. Mikrofonnan: «Úqtym (әri qaray birneshe sóz anyq emes), ...8400...» - degen jauap estilgen. Eki dispetcher de múny belorus ekipajynyng jauaby dep týsinip, qauip seyildi dep eseptegen. Shyn mәninde búl «IYl-62» komandiyrining jauaby eken. Búl kezde 8400 metr biyiktikte kele jatqan qos úshaqtyng soqtyghysuyna 1 minut 5-aq sekund qalghan edi.

178 ghúmyrdyng «qúny» - 15 jyl

Eger Sumskoy men Jukovskiy ekipaj komandiyrinen jauapty taghy bir naqtylap súraghanda, onyng basqa úshaqtan jetkenin týsiner edi. Yaghni, qalghan 1 minuttyng ishinde bir biyiktikte kele jatqan qos úshaqtyng birin jogharyraq eshelongha shygharyp jiberip, apattyng aldyn alugha da bolar edi. Amal ne, dispetcherler jauapty taghy qaytalap naqtylaudy qajet dep sanamady. Sumskoydyng jas әriptesine: «Kórding be, sәl bolmaghanda nege úryna jazdaghanymyzdy?!» - degenin keyin onyng ózi bir esteliginde moyyndaghan eken.

Ókinishke qaray, dispetcherlerding qateligi (әlde jauapsyzdyghy) asa ýlken qasiretke - Kenes Odaghy tarihyndaghy eng iri, eng qorqynyshty әue apatyna aparyp soqtyrdy. Saghat 13.35-te moldovalyq «Tu-134» belorussiyalyq «Tu-134»-ting tura býiirinen kep soqty. Eki jaqtyng da ekipaj mýsheleri eshtene jasay almady, tipti laynerdi sәl bolsyn búryp ta ýlgermedi, sebebi, úshaqtar búlt arasynda kele jatqandyqtan birin-biri kórmey de qaldy. Qarama-qarsy qatty jyldamdyq, asa joyqyn soqtyghysu, úshaqtardyng óte biyikte kele jatuy - múnyng bәrinen song jolaushylardyng aman qalugha mýmkindigi nólge teng edi.

Apatty alghash bayqaghan Cherkassy-Donesk baghytymen úshyp kele jatqan «An-2» úshaghynyng ekipajy eken. «Kómekshimning «Anany qaranyzshy, súmdyq!» degenine jalt qarasam, bizge tayau tústa әue kemesining qaldyqtary qalqyp barady eken: synghan qúiryghy, talqany shyqqan qanattary, shashylyp týsken shassiyi... Eng ýreylisi, bólshektengen, qyzyl qangha boyalghan adam deneleri...» - dep eske alady «An-2»-ning úshqyshy I.Chernov.

I.Chernovtyng habarlamasyn jerdegiler 13.40-ta alghan. 14.08-de izdeu-qútqaru qyzmeti ókilderin otyrghyzghan arnayy «An-2» úshaghy apat ornyna attanghan. Kóp úzamay Dneprodzerjinsk audanynyng Kurilovka, Nikolaevka jәne Elizavetovka auyldarynyng túsynan «Tu-134» úshaqtarynyng synyqtary, adam deneleri tabylghan. Asa qatty jyldamdyqpen soqtyghysqan son, әri 8400 metr biyiktikten qúlaghannan keyin qan men etting qorqynyshty qosyndysyna ainalyp ketken adamdardy tanu mýlde mýmkin emes edi, olardy tek tólqújattary arqyly ghana aiyra aldy. 16 jasqa deyingi 12 balanyng kim ekenin bilu tipti biraz uaqytqa deyin mýmkin bolmady.

...Qos úshaqtan da eshqanday búzylghan tetik tabylmaghan son, apatqa N.Jukovskiy men V.Sumskoy kinәli dep tanyldy. Olardyng әrqaysysy 15 jylgha sottaldy. Al atalghan dispetcherlerdi asa kýrdeli aumaqqa júmysqa jibergen basshy S.Sergeev sotqa tipti kuәger retinde de shaqyrylghan joq.

Áuede ýzilgen ghúmyrlar

Aytpaqshy, búl sot atalmysh qayghyly oqighagha baylanysty qúrylghan arnayy tergeu-tekseru komissiyasynyng sheshiminen son, yaghni, bir jyldan keyin, 1980 jyldyng kýzinde boldy. Áuelde, kenes ókimetining «qangha singen dәstýri» boyynsha, búl apat ta sol jabylghan qazan kýiinde qaluy әbden yqtimal edi. Úshaqtar soqtyghysynan song birneshe kýn ótse de, kenestik BAQ júmghan auzyn ashpady. Minskidegi «Dinamo» - «Pahtakor» matchy nege ótpedi, onyng keyinge qaldyryluyna ne sebep - júrtshylyqqa eshkim týsindirgen joq. Eger úshaqtardyng birinde Tashkentting «Pahtakor» futbol komandasynyng mýsheleri bolmaghanda, búl azaly aqiqattyng aityluy da neghaybyl-tyn. Óz kemshiligin jasyru ýshin adam ómirin oiynshyq etuden tayynbaytyn jýiege osynday ýnsizdik kerek edi. Biraq býkil elge belgili sportshylardyng qayda ketkenin erteng halyqqa qalay týsindirmek? Mine, osy mәjbýrlikten song ghana biylik baspasózge rúqsat berdi. Eng birinshi bolyp ózbek BAQ-y qazanama jariyalady. Jap-jas, órimdey jigitterding qazasyn tuystaryna estirtu de onay tirlik emes. Búl qiyn mindetti Ózbekstan sport komiyteti alqasy óz moynyna aldy. Ár futbolshynyng otbasyna zeynetaqy taghayyndaldy, baspanasyzdary ýimen qamtamasyz etildi. Marqúmdardy songhy sapargha shygharyp salugha Ózbekstan Kompartiyasy OK Bas hatshysy Sharaf Rashidovtyng ózi qatysty.

«Pahtakor» - ol kezde KSRO chempionatyndaghy bedeldi futbol újymdarynyng biri edi. Áriyne, ol eshqashan chempion bolghan joq, tek bir ret qana el kubogynyng finalyna shyqty, alayda ózindik qoltanbasy, erekshe oiyn órnegi bar tanymal komanda-túghyn. Shabuylshy Vladimir Fedorov 1976 jyly Europa chempiony bolghan KSRO jastar qúramasynyng beldi oiynshysy edi, tipti últtyq qúrama sapynda da birer match ótkizip ýlgergen bolatyn. Olimpiyalyq qúramanyng jartylay qorghaushysy bop jýrgen Mihail An jaraqatyna baylanysty tipti Minskige úshpaugha tiyis edi. Ol әuejaygha tek әriptesterin shygharyp salugha ghana kelgen eken. Alayda, otbasylyq sebepterge oray ayaq astynan qorghaushy Anatoliy Mogilinyy úsha almaytyn boldy da, biylet bosqa ketpesin dep onyng ornyna An kete bardy... Búl ekeuine qosa qaqpashy Sergey Pokatilov, qorghaushylar Álimjan Ashirov, Yuriy Zagumennyh, jartylay qorghaushylar Aleksandr Korchenov, Konstantin Bakanov, shabylshylar Vladimir Makarov, Viktor Churkiyn, negizgi qúramgha sol jyly ghana qosylghan jastar Ravili Agiyshev, Sirojiddin Bazarov, Shuhrat  Ishbutaev, Nikolay Kulikov, Vladimir Sabirov, dәriger Vladimir Chumakov, әkimshi Mansur Talibjanov, bapker Idgay Tazetdinov - úzyn-yrghasy 17 «pahtakorlyq» qorqynyshty apattyng qúrbanyna ainaldy.

Bir qyzyghy, komandanyng bas bapkeri (ol kezde agha bapker dep atalatyn) Oleg Baziylevich Sochiyde demalyp jatqan óz otbasymen bir kýn birge bolu ýshin jolgha erterek shyqqan eken. Jamanat habardy Qara teniz jaghalauynda jatyp estigen ol birden Tashkentke úshyp keldi. Nebәri 12 kýnnen son, yaghni, 23 tamyzda ol jattyqtyrghan jana «Pahtakor» Erevanda «Araratqa» qarsy alangha shyqty. Óitkeni, Ózbekstan qasiretin óz qasiretindey qabyldaghan odaqtas ózge respublikalardyng komandalary Tashkentke birneshe oiynshylaryn berdi. SSKA-dan Mihail Bondarev, «Spartaktan» Valeriy Glushakov pen Sergey Bashkirov, «Chernomoresten» Vladimir Nechaev, «Karpatydan» Sergey Strashnenko, «Qayrattan» Dmitriy Ogay, «Pamirden» Nuriddin Amriyev, kutaisiylik «Torpedodan» Zurab Sereteli, minskilik «Dinamodan» Petr Vasiylevskiy, mәskeulik «Dinamodan» Andrey Yakubik pen Aleksey Petrushiyn, «Lokomotivten» Anatoliy Soloviev jәne Ózbekstannyng óz klubtarynan taghy birneshe futbolshy «Pahtakorgha» auysty. Olardyng birazy keyin qaytyp óz klubtaryna oraldy, al keybiri sporttyq ghúmyryn Tashkentpen mәngi baylanystyrdy. Tipti Andrey Yakubik 1982 jyly «Pahtakordyn» sapynda jýrip KSRO chempionatynyng bas mergeni atandy.

Qasiretti oqighadan song KSRO futbolynyng atqaminerleri ózbek klubyna kórsetken nәtiyjesine qaramastan 5 jyl boyy jogharghy ligada qaluyna mýmkindik berdi. 1979 jyly «Pahtakor» 9-oryn alsa, 1980 jyly 16 (ol kezde jogharghy ligada 18 komanda óner kórsetetin), 1981 jyly 18 (tómengi topqa 16 jәne 17-oryndarda qalghan Dondaghy Rostovtyng SKA-sy men Simferopoliding «Tavriyasy» týsti), 1982 jyly 6, 1983 jyly 10-oryngha ie boldy. Ókinishke qaray, 5 jyldyq jenildik ayaqtalghan son, 1984 jyly songhy turgha deyin ólispey berispegen ózbek kluby 17-oryn alyp, birinshi ligagha týsip qaldy. Odan kenes futbolynyng jogharghy tobyna tek 1991 jyly ghana orala aldy. Alayda búl kezde Odaqtyng ózi de taraudyng az-aq aldynda túr edi...

4 tamyzda Depropetrovsk oblysynyng Kurilovka auylynda 1979 jyldyng 11 tamyzynda qayghyly qazagha úshyraghan «Pahtakor» futbolshylaryna qoyylghan memorial-eskertkish resmy týrde ashyldy. Búl keshenning jobasyn 2005 jyly Alla Shulepina-Tazetdinova (tashkenttik klubtyng búrynghy futbolshysy, sol kezdegi bapkeri Idgay Tazetdinovtyng jesiri) jasaghan eken. Atalmysh aksiyanyng iydeyasyn Qazaqstannyng «PROSPORT» basylymy úsynypty.

Sәken SYBANBAY, «Abay-inform»