Ózi aqyry qayyryn bergey Qazaq Eli eng әueli ózin emes,   jóninen әlemde aldyna jan salmay keledi. Búl rette óz elinde ýisiz-kýisiz qanghyryp jýrgender de qazaq, kempir-shalymen, bala-shaghasymen bir ne eki bólmeli jataqhanalarda túryp jatqandar da, qazaq qyzdary kim kóringenning kafesining kýndiz edenin juyp, keshke qojayyndarynyng әrtýrli talap-tilegin oryndap, al atanjilik úldary arba sýiretip, kóshe sypyryp jýrgen de tek qazaqtar dep әleumettik, túrmystyq jaghdaydy qozdatpay-aq qoyalyq. Ángime  biz elimizde ózgening últtyq salt-dәstýrine, tili men dinine qanday qamqorlyq jasasaq, ózgelerdin, atap aitqanda orystardyn  Reseyde sonda túratyn qazaqtargha dәl bizdegidey qamqorlyq jasauyn talap etuge de jýregimiz daualamaytyny turaly bolyp otyr. Onyng esesine, qazaqtyng irili-uaqty  basshylarynyng eki sózining birinde Reseymen aramyzdan qyl ótpeytin dostyq, oryspen bauyrlastyq turaly «jan tebirenterlik» sózderin tyndap bolghan son, kóshege shyghyp orys bitkendi qúshaqtap sýie berging keledi sýie berging keledi. Tipti, mektep, uniyversiytetterding tarih oqulyqtarynda Reseyding qazaq auyldaryna әsirese, batys aimaqtarymyzgha jasaghan nebir qandy shabuyldary túrmaq, bir qazaqtyng mandayynan shertkeni turaly lәm-mim joq. Búl mәseleni de qozdatpay qoya túralyq.

Ózi aqyry qayyryn bergey Qazaq Eli eng әueli ózin emes,   jóninen әlemde aldyna jan salmay keledi. Búl rette óz elinde ýisiz-kýisiz qanghyryp jýrgender de qazaq, kempir-shalymen, bala-shaghasymen bir ne eki bólmeli jataqhanalarda túryp jatqandar da, qazaq qyzdary kim kóringenning kafesining kýndiz edenin juyp, keshke qojayyndarynyng әrtýrli talap-tilegin oryndap, al atanjilik úldary arba sýiretip, kóshe sypyryp jýrgen de tek qazaqtar dep әleumettik, túrmystyq jaghdaydy qozdatpay-aq qoyalyq. Ángime  biz elimizde ózgening últtyq salt-dәstýrine, tili men dinine qanday qamqorlyq jasasaq, ózgelerdin, atap aitqanda orystardyn  Reseyde sonda túratyn qazaqtargha dәl bizdegidey qamqorlyq jasauyn talap etuge de jýregimiz daualamaytyny turaly bolyp otyr. Onyng esesine, qazaqtyng irili-uaqty  basshylarynyng eki sózining birinde Reseymen aramyzdan qyl ótpeytin dostyq, oryspen bauyrlastyq turaly «jan tebirenterlik» sózderin tyndap bolghan son, kóshege shyghyp orys bitkendi qúshaqtap sýie berging keledi sýie berging keledi. Tipti, mektep, uniyversiytetterding tarih oqulyqtarynda Reseyding qazaq auyldaryna әsirese, batys aimaqtarymyzgha jasaghan nebir qandy shabuyldary túrmaq, bir qazaqtyng mandayynan shertkeni turaly lәm-mim joq. Búl mәseleni de qozdatpay qoya túralyq.

Áriyne, kórshinmen tatu, dostyq qatynasta bolghangha ne jetsin?! Átten, Qazaqstan múnday kórshilik sayasatta ata-babamyzdan qalghan «әrkim silaghannyng qúly» degen qaghidany ústanbay,   kýshtining ynghayyna jyghyla beretinin kóre túra kórmedim deu de  kýnә bolar edi. Qazaqstandaghy qazaqtardyng sany 70%-gha jaqyndap túr degen keybir mәlimetterge senbey, resmy týrde 64% degenge jýgingenning ózinde qazir  20%-dyng o jaq bú jaghyndaghy orys últynyng balalaryna arnalghan mektep qazaq mektepterinen әldeqayda kóp. Qazaq balabaqshalary orys balabaqshalarynan  әldeneshe ese az. Qazaqstanda is qaghazdary negizinen orys tilinde. Qazaqstannyng kez-kelgen auyldary men qalalaryn oryssha basylymdar qarday borap basyp salghan al telearnalar týgelge juyq kýndiz-týni oryssha habar taratady.

Endi «Mәngilik dostyq turaly kelisim-shart» jasalghan, qazaqtar «bauyrlas», «bratan» dep ataytyn Reseydegi qazaqtardyng tek  qazaq tilindegi mektep mәselesi turaly oilanyp kórinizshi. Reseyding Astrahani (Hajy-Tarhan), Orynbor, Saratov (Sarytau) Samar, Omby, Qorghan, Tumeni (Týmen) oblystarynda, Altay ólkesinde, Qalmaq Respublikasynda qaraqúrym qazaq ómir sýrip jatyr. Biz sonau bir zamandarda Reseyding qaramaghynda qalyp qoyghan Astrahani-hajy Tarhan, Orynbor, Saratov-Sarytau siyaqty atamekenderimizdi qaytaryp ber dep dau shygharmaq týgil, mynq etken dauys shygharghan emespiz. Eger Resey sol jaqta kýn keship jatqan qazaqtargha eng bolmasa әr jerden bir-bir mektep ashyp, aptasyna eki-ýsh saghat bolsa da radio, teledidar habarlaryn berip Qazaqstandaghy orystardikindey kәrhәllәzy jaghday jasap qoysa, búlaysha ókpe artpaq týgil basymyzdy iyer edik qoy. Qanday sayasat ekenin qaydam, әlde ghasyrlar boyghy Resey ezgisinen qanymyzgha sinip qalghan qúlminez be әiteuir reseyding osy óktemdigin aitugha batylymyz barmay,  Ózbekstan men Qytaydaghy jýzdegen qazaq mektebining býginde birtindep azayyp baratqanyn órshelene qaytalaymyz. Nege óitetinimizdi әrkim ózinshe týsine jatar. Al orystan ózge últtardyn, onyng ishinde qazaqtardyng últtyq tilinde bilim aluyna kedergi jasap, birtindep orystildi últqa ainaldyrugha baghyshtalghan alghashqy qauly 1938 jyldyng 13-shi nauryzynda shyqty. Sol kýni KSRO HKK (Halyq Komissarlarynyng Kenesi) men VKP (b) Ortalyq Komiyteti «Últtyq respublikalar men oblystar mektepterinde orys tilin mindetti týrde oqytu turaly»  qauly kýshine mindi. Mine, sol qauly býginde tәuelsiz atanghan Qazaqstanda әli de kýshin joymaghan siyaqty. Óitkeni, býkil qazaq mektepterinde orys tili әli de mindetti týrde oqytylatyn pәn dep qabyldanghan.

Al, 1940 jyldan bastap orys tili qazaq mektepterindegi birinshi synypta oqu jylynyng ekinshi jartysynan bastap qazaq tilimen birdey oqytyla bastady. Sóitip, oqushylar az ghana uaqyt ishinde qos tildi bolyp shygha keldi. Osynyng ózi-aq últtyq mektepting birte-birte bedelsiz, ekinshi, ýshinshi oryndaghy «qajeti shamaly» mektepke ainaluynyng basy boldy. Onyng ýstine, búdan bylay últtyq mektepter «qalghan-qútqan» qaghidasymen qarjylandyrylatyn boldy. Al 1961, 1966, 1978, 1983, 1988 jyldary Mәskeu tarapynan orys tilin biluge, oryssha sóileuge mindettegen tolyp jatqan núsqaular men pәrmen, búiryqtar bergennen keyin әsirese, qazaq tilining basynan baghy taya bastady. Ol tirshilikke qajetsiz tilge ainala bastady. Soghan qaramastan, Armeniya, Gruziya, Latviya, Litva, Estoniya men Orta Aziyadaghy Ózbekstan, Ázirbayjan, Týrkimenstan, Tәjikstan respublikalarynyng basshylary óte tiyanaqty, óte sheber últshyl sayasat jýrgizuining arqasynda búl elderde orys tili onshalyqty ýstem tilge ainalyp kete qoyghan joq. Tipti, armyandar men gruzinder jas úrpaghyn óz әlip-biyimen mektepterde oqytty. Olarda әli de solay. Sol jyldary Mәskeuden shyghatyn ortalyq gazetterde mynaday ospadarsyz maqala jariyalandy. Onda ózbek degen halyq eshqashan ózge iydeologiyagha, eshqanday kommunistik iydeologiyagha beyimdelmeydi, olar әrdayym óz tilin, óz ýrdisterin, dinin birinshi oryngha qoyady. Olardyng muzykalyq ansamblining aty «Yalla!» Búl «Ya, Alla!» degennen alynghan, onyng atyn dereu ózgertu kerek dep jazylghan bolatyn. Aqyry, Mәskeu ózbek basshylaryna búl aitqanyn da oryndata almady. Ol az deseniz, Ózbekstan basshylyghy sol kezde Tashkent memlekettik uniyversiytetining V.Lenin atyn alyp tastap, ony Úlyqbek atyndaghy dep ózgertti. Ózbekstan basshylary osynyng bәrinde óte sheber, óte ailaker sayasat últtyq sayasat jýrgizdi. Tipti, qazaq, tatar, qarashay, qaraqalpaq siyaqty  qonyr óndi qarakóz ataulynyng kóbin últym ózbek dep jazylugha kóndirdi. Búl ózbek últynyng sany kóp, mereyi ýstem boluy ýshin jasalghan óte tiyimdi sayasat boldy. Al biz kýni býgin de óz elimizdi qazaqtyng sanyn azaytyp jazugha qúshtarmyz. Sol Kenes zamanynda uniyversiytet dәrishanalarynda ózbek jigitteri basynan tebeteyin, qarakóz arulary oramaly men taqiyasyn tastaghan emes. Áli de solay.

Búnyng bәrin aityp otyrghan sebebimiz, sol kezde orystandyru sayasatynyng qarmaghyna eng birinshi qylmoyynnan ilingen últ qazekemder boldy. Qazaqstan basshylary Mәskeuding orystandyru sayasatyn ózderining tilimen aitqanda «asa zor órleu ýstinde, tolaghay tabystarmen» jalghastyrdy. Keyin 1970 jyldardan bastap qazaq mektepteri jappay jabyla bastady. Al KSRO qúlaghan 1991 jyly Ózbekstanda (qúramyndaghy Qaraqalpaq ASSR-in qosa alghanda) 700-den astam qazaq mektebi boldy.

IYә, jatty jarylqau, ózin ózekke tebuden qazaq qashanda aldyna jan salmaytynyn әlgide aittyq. Sonau jyldary tyng iygeru bastalghanda myna jaghy Mongholiya, myna jaghy Qytay qazaqtary biz de elimizge baryp, ata-baba mekeninde enbek etkimiz keledi dep hat jazghanda da bizding basshylar olardyng búl jýrekjardy úsynysyn  qúptay qoymady. Onyng esesine Reseyding týkpir-týkpirinen kisi óltirip, әiel zorlap, úrlyq istep sottalyp, jazasyn ótep jýrgen, araqqa salynghan azghyndar ýiir-ýiirimen, vagon-vagonymen әkelip toghytylyp jatqanda ne Qazaqstan basshylary, ne solardyng qosshylary bir auyz «Búl qalay?» deudi bilge joq. Onyng ornyna, Qazaqstan basshylary solardy otarbalar eshelonynan ýkisi búlandaghan búranbel qyzdarymyzdyng qolyna nan-túz ben gýlshoqtaryn ústatyp qarsy aldyrdy. Olar sol boyda qarakóz qyr súlularyn betinen sholpyldatyp sýydi bastady da, artynan... IYә, sonan keyin qazaq qyzdary orystargha kýieuge tiii sәnge ainaldy. «Internasional otbasy» degen otbasylar kóbeydi. Áriyne, orysqa kýieuge shyqqan qazaq qyzynan tughan bala da,  әkesi-qazaq, anasy - orys bala da oryssha tili shyghyp, orys mektebine bardy. Sonda «internasionalizm» degenimizding ózi orystandyrudyng býrkenshigi ekenin jәy halyq bilmese de Qazaqstan basshylary jaqsy bilip otyrdy. Keyin tyng ólkesindegi kenshar (sovhoz), újymshar (kolhoz) degender biriktirilip, ýlkeytilgesin qazaq auyldary joyylyp, ondaghy qazaq mektepteri kýn sanap jabyla bastady. Yaghni, qazaq jastary últtyq tәrbiyeden, últtyq sanadan ajyrap, әldebir dýbara, mәngýrt úrpaqqa ainaldy.

Bir últty joq qylu ýshin oghan qos tildilikti engizuding ózi-aq jetetinin Devid Kristal degen aghylshyn ghalymy dәleldegen. Al ghúlama aqyn Ábubәkir Kerderining óleninde «tili ekeuding -dini ekeu» degen jol bar. Áulie demey kórinizshi! Osy kýni qazaq kóresini qazaqsha sóilemeytin, sóilese teng jartysyn orysshalap sóileytin ministrler men atqaminerlerden kórip otyrghan joq pa?! Al elin satyp, baylyqty, qarjyny qorjyndap qymqyryp, shetel asyp ketkender men qashyp ketkender týp-týgel oryssha oqyghandar emes pe? Demek, eki tildi adamgha últyng da, dining de, otanyng da, tipti, ata-ana, tuma-tuys ta týk túrmaytyn bolghany ghoy! Osy qasiretting bәri qazaqty óz tilinen  ayyrudyn, sosyn eki til biluge mindetteuding kesirinen boldy. Bir últty eshqanday soghyssyz joyyp jiberu ýshin oghan qos tildilik engizuding ózi-aq jetetinin osy tәjiriybe kórsetip otyr. Ony qazir әlem júrtshylyghy biledi. Tek Qazaqstan ghana eki tildi azsynghanday endi óz úrpaghyn sәby shaghynan bastap ýsh tilde sóiletu degenge kóship barady. Keybir jogharydaghylar men jәreuke, jaghympazdar eger qazaqtar ýsh til bilse, erteng dýniyejýzining memleketterine basshylyq jasaydy, әlemdegi eng ozyq últ bolady degen estigen adamnyng úyalmaghan jeri qalmaytyn sózdi aitatyn boldy. Búl ne әdeyi esuas, bolu, ne shynymen esuas, ne ózderinen basqany esuas dep oilaytyn adamnyng sózi. Áytpese, «kóp til bilu paydaly» dep qazaqtargha úqsap shuyldap jatqan ne orysty, ne aghylshyndy kórgen eshkim joq.

Sonymen, uaqyt, myna zaman bizden neni talap etude? Biz qazir әli de bolsa Qazaq Eli dep ataugha ózimiz jýreksip otyrghan Qazaqstan Respublikasynda túratyndardyng Allagha shýkir, «saluly tósek, salqyn jay» degendey býkil jaghdayyn jasap otyrmyz. Qúday aidap, soltýstikten bes-alty chukcha kelse olargha da búghynyng terisinen chum túrghyzyp, balyqtyng shiyki bauyrynan besbarmaq jasap beruge de dayynbyz. Bes-alty ýy orys túratyn auylda orys mektebin ashyp qoydyq. Almatydaghy bir ghana 5-shi shaghyn audanda 2 oryssha mektep bar.

Al Reseyde she?

Bir ghana mysal: Reseyding Altay aimaghyndaghy  Blagoveshensk audanynyng Kiyrey (Kerey shyghar?) auylyndaghy qazaq balalary 50 shaqyrym jerdegi Bayqamyt selosyna qatynap oqidy eken. Ánebir jyldary ondaghy bastauysh synypta qazaqshagha bolar-bolmas qana saghat berilipti. Qazir eldi mekender biriktirilip, irilendirilip jatqandyqtan shalghay, shaghyn auyldardaghy qazaqtar endi Orlean dep atalatyn mekenge kóship kelip, qazaqtar kóbeye týsken. Soghan qaramastan, múnda tek oryssha mektep qana bar deydi. Resey Federasiyasynyng zandaryna sәikes әr últ ózining tilin, mәdeniyetin, dinin, ýrdisterin saqtaugha haqyly. Alayda, búl tek qaghaz jýzinde ghana bolghandyqtan múnda qazaqtar óz úl-qyzdaryna últtyq tәrbie berip, últtyq tilin ýiretuge esh mýmkinshilik joq. Búl osydan 2 jyl búrynghy jaghdayat. Qazir estuimizshe býkil Reseyde Resey qazaqtaryna arnalghan birde-bir mektep qalmapty. Osy jaghdayatty aityp qazaqtar jergilikti biylikten bastap Mәskeuge deyin shaghymdanghan. Alayda, mәskeudegi shendiler osy mәsele sóz bola qalghannan-aq ashu-yzasy qozyp ketetinin ashyqtan-ashyq kórsetedi eken. Olardyng osynday suyq rayyn angharghan jergilikti bilim mekemeleri «bәleden mashayyq qashqanday» kýidi dúrys kóretin siyaqty. Mysaly, Samara oblysyndaghy (qazaqtyng Samar degen atamekeni!) segiz mektepting diyrektory Resey qazaqtary últtyq-mәdeny úiymdarynyng qazaq tili múghalimderining bilimin jetildiru kursyn ashayyq degen úsynysyna jauap beruden bas tartqan. Búl turaly kezinde osy úiymnyng basshysy Toqtarbay Dýisenbaev degen azamat «Egemen Qazaqstan» gazetine bergen súhbatynda da mәlimdegen edi.

Múnyng bәri ne ýshin jasalyp otyr? Óitkeni, qazaqty ghasyrlar boyy biylep-tóstep ýirengen, qazaqtyng qúlminez jan-dýniyesin әbden jete bilip, әkkilenip alghan Resey qazaqty eng әueli tilinen aiyrsa, qalghan jaghyn uysta ústap otyru onay ekenin jaqsy biledi. Yaghni, óz tilindi ýstem qylu arqyly-aq ózgeni tabanyna týsiruge bolady. Reseyde túratyn tarih ghylymdarynyng kandidaty Kýlghazira Baltabaeva mynaday mysal keltiredi. Birde Ombydaghy qazaq balalaryna jýrgizilgen súraq-jauap kezinde balalar ózining últy qazaq ekenin aitugha úyalypty. Búl nelikten dep oilaysyz? Óitkeni, orys mektebinde oqityn balalargha tek orys tilinde sóileu ghana ýiretilip qoymaydy. Qalay deseniz de, ondaghy ústazdar balalargha ylghi, sóz arasynda orys degen últty basqalardan bilimdi, basqalardan kýshti, basqalardan aqyldy, әri meyirimdi de qayyrymdy, basqalargha qamqorlyq jasaushy, neshe týrli bәleden qútqarushy degen siyaqty nebir asyl qasiyetting bәrin orystyng basyna ýiip-tógip ýlgi etip kórsetedi. Tipti, qazaqqa beti-qol juyp tamaq ishu, tazalyq saqtau degenderden bastap, týgel qazaqtyng kózin ashqan orys últy deydi. Birde-bir sabaqta qazaq halqynyng adamgershiligi, batyrlyghy, kezinde qazaqtar býkil shyghys mәdeniyetimen shyghys ghylymynan susyndaghany,  ghylym men mәdeniyet Reseyge de, býkil Europagha da Shyghystan - arabtan, parsydan, qytaydan barghany turaly lәm demeydi. Sonda  últym qazaq deuge әlgi balalar úyalmaghanda kim úyalsyn?! Sonau Omby týgil Qazaqstanda orys mektepterinde oqityn úl-qyzdarymyzdyng ózi qazaqty orystan kóp tómen, әldeqayda artta qalghan dep oilaytyny shyndyq! Óitkeni, qay orys mektebinde de tek orys tili oqytylyp qana qoymay, orys múghalimderi orystyng útyry kelgende «artyqshylyghyn» kórsetip otyrugha tyrysatynyn ózimiz de kórgenbiz. Nege ekenin qaydam qazaq mektebinde oqysaq ta (qazirgi Aqtóbe oblysynyng Shalqar qalasynda) sol kezde orys tili, orys әdebiyeti, enbek, syzu, shet tili pәnderinen, traktor nemese shoferlik sabaqtaryn orys múghalimderi berdi.

Al búdan biraz búryn bir ghana Omby qalasynda 30000-nan astam qazaq túratyn. Qazir odan әldeqayda kóp boluy da mýmkin. Biraq sonsha qazaq túratyn sol Omby qalasynda birde-bir qazaq mektebi joq. Býginde Resey ýkimetining onda túratyn qazaqtardyng tilin, mәdeniyetin, salt-dәstýrin saqtaugha yqylasy bolmaq týgil qarsy ekenine, olardyng búl pighyly aldaghy uaqytta da ózgermeytinine kózi jetken, orys tili men ýrdisterining ýstemdigin údayy sezip otyrghan reseylik qazaqtar balalaryna qazaqylyqty ýiretu, últtyq nyshanyn saqtaugha tәrbiyeleu paydasyz ekenin kórip-bilip otyrghandyqtan ne bolsa da balalaryn orys mektepterine berip, orystyng tәrbiyesine tapsyrugha amalsyz kóngen. Olar ózderining búl jaghdayyna Qazaqstan biyligi tarapynan esh kómek joqtyghyna da kóndigip, kózi jetken. Al Reseydegi qazaqtar sany ondaghy udmurt, mariy, kabardiyn, osetiyn, buryat, evrey, yakut, qalmaqtardan әldeqayda kóp. Sóite túra, olardyng bәrining de azdy-kópti mektepteri, últtyq memlekettik nyshandary, últtyq erekshelikterin saqtau mýmkinshiligine qajetti sharalary bar. Al  qazaqtar she? Ázirge qazaq tili men mәdeniyetine, últtyq salt-dәstýrin saqtap qalugha tek Ózbekstan men Qytayda ghana birshama jaghdaylar jasalghan. Alayda, batys elderining qúityrqy sayasatkerleri, mәdeniyettanushy dep atalatyn jymysqylary men kópsózdi filosofsymaqtary ruhany da, san jaghynan da qúldyrap baratqan óz elderin aman saqtap túru ýshin oilap tapqan býgingi «jahandanu» (globalizasiya) zamanynda búl eki el de endi qazaqtyng emes óz qamyn jasaugha kiristi. Endi olar da qazaq mektepteri men mәdeny ortalyqtaryn shektey bastady. óitpegende she? Qazir әr últ ózin, óz últtyq memleketin aman saqtap qalugha bar kýshin salatyn zaman tuyp túr. Qazaqqa da oilanar kez keldi!

ABAI.KZ