ءوزى اقىرى قايىرىن بەرگەي قازاق ەلى ەڭ اۋەلى ءوزىن ەمەس،   جونىنەن الەمدە الدىنا جان سالماي كەلەدى. بۇل رەتتە ءوز ەلىندە ءۇيسىز-كۇيسىز قاڭعىرىپ جۇرگەندەر دە قازاق، كەمپىر-شالىمەن، بالا-شاعاسىمەن ءبىر نە ەكى بولمەلى جاتاقحانالاردا تۇرىپ جاتقاندار دا، قازاق قىزدارى كىم كورىنگەننىڭ كافەسىنىڭ كۇندىز ەدەنىن جۋىپ، كەشكە قوجايىندارىنىڭ ءارتۇرلى تالاپ-تىلەگىن ورىنداپ، ال اتانجىلىك ۇلدارى اربا سۇيرەتىپ، كوشە سىپىرىپ جۇرگەن دە تەك قازاقتار دەپ الەۋمەتتىك، تۇرمىستىق جاعدايدى قوزداتپاي-اق قويالىق. اڭگىمە  ءبىز ەلىمىزدە وزگەنىڭ ۇلتتىق سالت-داستۇرىنە، ءتىلى مەن دىنىنە قانداي قامقورلىق جاساساق، وزگەلەردىڭ، اتاپ ايتقاندا ورىستاردىڭ  رەسەيدە سوندا تۇراتىن قازاقتارعا ءدال بىزدەگىدەي قامقورلىق جاساۋىن تالاپ ەتۋگە دە جۇرەگىمىز داۋالامايتىنى تۋرالى بولىپ وتىر. ونىڭ ەسەسىنە، قازاقتىڭ ءىرىلى-ۋاقتى  باسشىلارىنىڭ ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە رەسەيمەن ارامىزدان قىل وتپەيتىن دوستىق، ورىسپەن باۋىرلاستىق تۋرالى «جان تەبىرەنتەرلىك» سوزدەرىن تىڭداپ بولعان سوڭ، كوشەگە شىعىپ ورىس بىتكەندى قۇشاقتاپ سۇيە بەرگىڭ كەلەدى سۇيە بەرگىڭ كەلەدى. ءتىپتى، مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ تاريح وقۋلىقتارىندا رەسەيدىڭ قازاق اۋىلدارىنا اسىرەسە، باتىس ايماقتارىمىزعا جاساعان نەبىر قاندى شابۋىلدارى تۇرماق، ءبىر قازاقتىڭ ماڭدايىنان شەرتكەنى تۋرالى ءلام-ميم جوق. بۇل ماسەلەنى دە قوزداتپاي قويا تۇرالىق.

ءوزى اقىرى قايىرىن بەرگەي قازاق ەلى ەڭ اۋەلى ءوزىن ەمەس،   جونىنەن الەمدە الدىنا جان سالماي كەلەدى. بۇل رەتتە ءوز ەلىندە ءۇيسىز-كۇيسىز قاڭعىرىپ جۇرگەندەر دە قازاق، كەمپىر-شالىمەن، بالا-شاعاسىمەن ءبىر نە ەكى بولمەلى جاتاقحانالاردا تۇرىپ جاتقاندار دا، قازاق قىزدارى كىم كورىنگەننىڭ كافەسىنىڭ كۇندىز ەدەنىن جۋىپ، كەشكە قوجايىندارىنىڭ ءارتۇرلى تالاپ-تىلەگىن ورىنداپ، ال اتانجىلىك ۇلدارى اربا سۇيرەتىپ، كوشە سىپىرىپ جۇرگەن دە تەك قازاقتار دەپ الەۋمەتتىك، تۇرمىستىق جاعدايدى قوزداتپاي-اق قويالىق. اڭگىمە  ءبىز ەلىمىزدە وزگەنىڭ ۇلتتىق سالت-داستۇرىنە، ءتىلى مەن دىنىنە قانداي قامقورلىق جاساساق، وزگەلەردىڭ، اتاپ ايتقاندا ورىستاردىڭ  رەسەيدە سوندا تۇراتىن قازاقتارعا ءدال بىزدەگىدەي قامقورلىق جاساۋىن تالاپ ەتۋگە دە جۇرەگىمىز داۋالامايتىنى تۋرالى بولىپ وتىر. ونىڭ ەسەسىنە، قازاقتىڭ ءىرىلى-ۋاقتى  باسشىلارىنىڭ ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە رەسەيمەن ارامىزدان قىل وتپەيتىن دوستىق، ورىسپەن باۋىرلاستىق تۋرالى «جان تەبىرەنتەرلىك» سوزدەرىن تىڭداپ بولعان سوڭ، كوشەگە شىعىپ ورىس بىتكەندى قۇشاقتاپ سۇيە بەرگىڭ كەلەدى سۇيە بەرگىڭ كەلەدى. ءتىپتى، مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ تاريح وقۋلىقتارىندا رەسەيدىڭ قازاق اۋىلدارىنا اسىرەسە، باتىس ايماقتارىمىزعا جاساعان نەبىر قاندى شابۋىلدارى تۇرماق، ءبىر قازاقتىڭ ماڭدايىنان شەرتكەنى تۋرالى ءلام-ميم جوق. بۇل ماسەلەنى دە قوزداتپاي قويا تۇرالىق.

ارينە، كورشىڭمەن تاتۋ، دوستىق قاتىناستا بولعانعا نە جەتسىن؟! اتتەڭ، قازاقستان مۇنداي كورشىلىك ساياساتتا اتا-بابامىزدان قالعان «اركىم سيلاعاننىڭ قۇلى» دەگەن قاعيدانى ۇستانباي،   كۇشتىنىڭ ىڭعايىنا جىعىلا بەرەتىنىن كورە تۇرا كورمەدىم دەۋ دە  كۇنا بولار ەدى. قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ سانى 70%-عا جاقىنداپ تۇر دەگەن كەيبىر مالىمەتتەرگە سەنبەي، رەسمي تۇردە 64% دەگەنگە جۇگىنگەننىڭ وزىندە قازىر  20%-دىڭ و جاق بۇ جاعىنداعى ورىس ۇلتىنىڭ بالالارىنا ارنالعان مەكتەپ قازاق مەكتەپتەرىنەن الدەقايدا كوپ. قازاق بالاباقشالارى ورىس بالاباقشالارىنان  الدەنەشە ەسە از. قازاقستاندا ءىس قاعازدارى نەگىزىنەن ورىس تىلىندە. قازاقستاننىڭ كەز-كەلگەن اۋىلدارى مەن قالالارىن ورىسشا باسىلىمدار قارداي بوراپ باسىپ سالعان ال تەلەارنالار تۇگەلگە جۋىق كۇندىز-ءتۇنى ورىسشا حابار تاراتادى.

ەندى «ماڭگىلىك دوستىق تۋرالى كەلىسىم-شارت» جاسالعان، قازاقتار «باۋىرلاس»، «براتان» دەپ اتايتىن رەسەيدەگى قازاقتاردىڭ تەك  قازاق تىلىندەگى مەكتەپ ماسەلەسى تۋرالى ويلانىپ كورىڭىزشى. رەسەيدىڭ استراحان (حاجى-تارحان), ورىنبور، ساراتوۆ (سارىتاۋ) سامار، ومبى، قورعان، تيۋمەن (تۇمەن) وبلىستارىندا، التاي ولكەسىندە، قالماق رەسپۋبليكاسىندا قاراقۇرىم قازاق ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ءبىز سوناۋ ءبىر زامانداردا رەسەيدىڭ قاراماعىندا قالىپ قويعان استراحان-حاجى تارحان، ورىنبور، ساراتوۆ-سارىتاۋ سياقتى اتامەكەندەرىمىزدى قايتارىپ بەر دەپ داۋ شىعارماق تۇگىل، مىڭق ەتكەن داۋىس شىعارعان ەمەسپىز. ەگەر رەسەي سول جاقتا كۇن كەشىپ جاتقان قازاقتارعا ەڭ بولماسا ءار جەردەن ءبىر-ءبىر مەكتەپ اشىپ، اپتاسىنا ەكى-ءۇش ساعات بولسا دا راديو، تەلەديدار حابارلارىن بەرىپ قازاقستانداعى ورىستاردىكىندەي كارھاللازي جاعداي جاساپ قويسا، بۇلايشا وكپە ارتپاق تۇگىل باسىمىزدى يەر ەدىك قوي. قانداي ساياسات ەكەنىن قايدام، الدە عاسىرلار بويعى رەسەي ەزگىسىنەن قانىمىزعا ءسىڭىپ قالعان قۇلمىنەز بە ايتەۋىر رەسەيدىڭ وسى وكتەمدىگىن ايتۋعا باتىلىمىز بارماي،  وزبەكستان مەن قىتايداعى جۇزدەگەن قازاق مەكتەبىنىڭ بۇگىندە بىرتىندەپ ازايىپ باراتقانىن ورشەلەنە قايتالايمىز. نەگە ويتەتىنىمىزدى اركىم وزىنشە تۇسىنە جاتار. ال ورىستان وزگە ۇلتتاردىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ ۇلتتىق تىلىندە ءبىلىم الۋىنا كەدەرگى جاساپ، بىرتىندەپ ءورىستىلدى ۇلتقا اينالدىرۋعا باعىشتالعان العاشقى قاۋلى 1938 جىلدىڭ 13-ءشى ناۋرىزىندا شىقتى. سول كۇنى كسرو حكك (حالىق كوميسسارلارىنىڭ كەڭەسى) مەن ۆكپ (ب) ورتالىق كوميتەتى «ۇلتتىق رەسپۋبليكالار مەن وبلىستار مەكتەپتەرىندە ورىس ءتىلىن مىندەتتى تۇردە وقىتۋ تۋرالى»  قاۋلى كۇشىنە ءمىندى. مىنە، سول قاۋلى بۇگىندە تاۋەلسىز اتانعان قازاقستاندا ءالى دە كۇشىن جويماعان سياقتى. ويتكەنى، بۇكىل قازاق مەكتەپتەرىندە ورىس ءتىلى ءالى دە مىندەتتى تۇردە وقىتىلاتىن ءپان دەپ قابىلدانعان.

ال، 1940 جىلدان باستاپ ورىس ءتىلى قازاق مەكتەپتەرىندەگى ءبىرىنشى سىنىپتا وقۋ جىلىنىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قازاق تىلىمەن بىردەي وقىتىلا باستادى. ءسويتىپ، وقۋشىلار از عانا ۋاقىت ىشىندە قوس ءتىلدى بولىپ شىعا كەلدى. وسىنىڭ ءوزى-اق ۇلتتىق مەكتەپتىڭ بىرتە-بىرتە بەدەلسىز، ەكىنشى، ءۇشىنشى ورىنداعى «قاجەتى شامالى» مەكتەپكە اينالۋىنىڭ باسى بولدى. ونىڭ ۇستىنە، بۇدان بىلاي ۇلتتىق مەكتەپتەر «قالعان-قۇتقان» قاعيداسىمەن قارجىلاندىرىلاتىن بولدى. ال 1961, 1966, 1978, 1983, 1988 جىلدارى ماسكەۋ تاراپىنان ورىس ءتىلىن بىلۋگە، ورىسشا سويلەۋگە مىندەتتەگەن تولىپ جاتقان نۇسقاۋلار مەن پارمەن، بۇيرىقتار بەرگەننەن كەيىن اسىرەسە، قازاق ءتىلىنىڭ باسىنان باعى تايا باستادى. ول تىرشىلىككە قاجەتسىز تىلگە اينالا باستادى. سوعان قاراماستان، ارمەنيا، گرۋزيا، لاتۆيا، ليتۆا، ەستونيا مەن ورتا ازياداعى وزبەكستان، ءازىربايجان، تۇركىمەنستان، تاجىكستان رەسپۋبليكالارىنىڭ باسشىلارى وتە تياناقتى، وتە شەبەر ۇلتشىل ساياسات جۇرگىزۋىنىڭ ارقاسىندا بۇل ەلدەردە ورىس ءتىلى ونشالىقتى ۇستەم تىلگە اينالىپ كەتە قويعان جوق. ءتىپتى، ارمياندار مەن گرۋزيندەر جاس ۇرپاعىن ءوز ءالىپ-بيىمەن مەكتەپتەردە وقىتتى. ولاردا ءالى دە سولاي. سول جىلدارى ماسكەۋدەن شىعاتىن ورتالىق گازەتتەردە مىناداي وسپادارسىز ماقالا جاريالاندى. وندا وزبەك دەگەن حالىق ەشقاشان وزگە يدەولوگياعا، ەشقانداي كوممۋنيستىك يدەولوگياعا بەيىمدەلمەيدى، ولار ءاردايىم ءوز ءتىلىن، ءوز ۇردىستەرىن، ءدىنىن ءبىرىنشى ورىنعا قويادى. ولاردىڭ مۋزىكالىق ءانسامبلىنىڭ اتى «ياللا!» بۇل «يا، اللا!» دەگەننەن الىنعان، ونىڭ اتىن دەرەۋ وزگەرتۋ كەرەك دەپ جازىلعان بولاتىن. اقىرى، ماسكەۋ وزبەك باسشىلارىنا بۇل ايتقانىن دا ورىنداتا المادى. ول از دەسەڭىز، وزبەكستان باسشىلىعى سول كەزدە تاشكەنت مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۆ.لەنين اتىن الىپ تاستاپ، ونى ۇلىقبەك اتىنداعى دەپ وزگەرتتى. وزبەكستان باسشىلارى وسىنىڭ بارىندە وتە شەبەر، وتە ايلاكەر ساياسات ۇلتتىق ساياسات جۇرگىزدى. ءتىپتى، قازاق، تاتار، قاراشاي، قاراقالپاق سياقتى  قوڭىر ءوڭدى قاراكوز اتاۋلىنىڭ كوبىن ۇلتىم وزبەك دەپ جازىلۋعا كوندىردى. بۇل وزبەك ۇلتىنىڭ سانى كوپ، مەرەيى ۇستەم بولۋى ءۇشىن جاسالعان وتە ءتيىمدى ساياسات بولدى. ال ءبىز كۇنى بۇگىن دە ءوز ەلىمىزدى قازاقتىڭ سانىن ازايتىپ جازۋعا قۇشتارمىز. سول كەڭەس زامانىندا ۋنيۆەرسيتەت ءدارىسحانالارىندا وزبەك جىگىتتەرى باسىنان تەبەتەيىن، قاراكوز ارۋلارى ورامالى مەن تاقياسىن تاستاعان ەمەس. ءالى دە سولاي.

بۇنىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، سول كەزدە ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ قارماعىنا ەڭ ءبىرىنشى قىلمويىننان ىلىنگەن ۇلت قازەكەمدەر بولدى. قازاقستان باسشىلارى ماسكەۋدىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىن وزدەرىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا «اسا زور ورلەۋ ۇستىندە، تولاعاي تابىستارمەن» جالعاستىردى. كەيىن 1970 جىلداردان باستاپ قازاق مەكتەپتەرى جاپپاي جابىلا باستادى. ال كسرو قۇلاعان 1991 جىلى وزبەكستاندا (قۇرامىنداعى قاراقالپاق اسسر-ءىن قوسا العاندا) 700-دەن استام قازاق مەكتەبى بولدى.

ءيا، جاتتى جارىلقاۋ، ءوزىن وزەككە تەبۋدەن قازاق قاشاندا الدىنا جان سالمايتىنىن الگىدە ايتتىق. سوناۋ جىلدارى تىڭ يگەرۋ باستالعاندا مىنا جاعى موڭعوليا، مىنا جاعى قىتاي قازاقتارى ءبىز دە ەلىمىزگە بارىپ، اتا-بابا مەكەنىندە ەڭبەك ەتكىمىز كەلەدى دەپ حات جازعاندا دا ءبىزدىڭ باسشىلار ولاردىڭ بۇل جۇرەكجاردى ۇسىنىسىن  قۇپتاي قويمادى. ونىڭ ەسەسىنە رەسەيدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كىسى ءولتىرىپ، ايەل زورلاپ، ۇرلىق ىستەپ سوتتالىپ، جازاسىن وتەپ جۇرگەن، اراققا سالىنعان ازعىندار ءۇيىر-ۇيىرىمەن، ۆاگون-ۆاگونىمەن اكەلىپ توعىتىلىپ جاتقاندا نە قازاقستان باسشىلارى، نە سولاردىڭ قوسشىلارى ءبىر اۋىز «بۇل قالاي؟» دەۋدى بىلگە جوق. ونىڭ ورنىنا، قازاقستان باسشىلارى سولاردى وتاربالار ەشەلونىنان ۇكىسى بۇلاڭداعان بۇراڭبەل قىزدارىمىزدىڭ قولىنا نان-تۇز بەن گۇلشوقتارىن ۇستاتىپ قارسى الدىردى. ولار سول بويدا قاراكوز قىر سۇلۋلارىن بەتىنەن شولپىلداتىپ ءسۇيۋدى باستادى دا، ارتىنان... ءيا، سونان كەيىن قازاق قىزدارى ورىستارعا كۇيەۋگە ءتيۋى سانگە اينالدى. «ينتەرناتسيونال وتباسى» دەگەن وتباسىلار كوبەيدى. ارينە، ورىسقا كۇيەۋگە شىققان قازاق قىزىنان تۋعان بالا دا،  اكەسى-قازاق، اناسى - ورىس بالا دا ورىسشا ءتىلى شىعىپ، ورىس مەكتەبىنە باردى. سوندا «ينتەرناتسيوناليزم» دەگەنىمىزدىڭ ءوزى ورىستاندىرۋدىڭ بۇركەنشىگى ەكەنىن ءجاي حالىق بىلمەسە دە قازاقستان باسشىلارى جاقسى ءبىلىپ وتىردى. كەيىن تىڭ ولكەسىندەگى كەڭشار (سوۆحوز), ۇجىمشار (كولحوز) دەگەندەر بىرىكتىرىلىپ، ۇلكەيتىلگەسىن قازاق اۋىلدارى جويىلىپ، ونداعى قازاق مەكتەپتەرى كۇن ساناپ جابىلا باستادى. ياعني، قازاق جاستارى ۇلتتىق تاربيەدەن، ۇلتتىق سانادان اجىراپ، الدەبىر ءدۇبارا، ماڭگۇرت ۇرپاققا اينالدى.

ءبىر ۇلتتى جوق قىلۋ ءۇشىن وعان قوس تىلدىلىكتى ەنگىزۋدىڭ ءوزى-اق جەتەتىنىن دەۆيد كريستال دەگەن اعىلشىن عالىمى دالەلدەگەن. ال عۇلاما اقىن ابۋباكىر كەردەرىنىڭ ولەڭىندە «ءتىلى ەكەۋدىڭ -ءدىنى ەكەۋ» دەگەن جول بار. اۋليە دەمەي كورىڭىزشى! وسى كۇنى قازاق كورەسىنى قازاقشا سويلەمەيتىن، سويلەسە تەڭ جارتىسىن ورىسشالاپ سويلەيتىن مينيسترلەر مەن اتقامىنەرلەردەن كورىپ وتىرعان جوق پا؟! ال ەلىن ساتىپ، بايلىقتى، قارجىنى قورجىنداپ قىمقىرىپ، شەتەل اسىپ كەتكەندەر مەن قاشىپ كەتكەندەر ءتۇپ-تۇگەل ورىسشا وقىعاندار ەمەس پە؟ دەمەك، ەكى ءتىلدى ادامعا ۇلتىڭ دا، ءدىنىڭ دە، وتانىڭ دا، ءتىپتى، اتا-انا، تۋما-تۋىس تا تۇك تۇرمايتىن بولعانى عوي! وسى قاسىرەتتىڭ ءبارى قازاقتى ءوز تىلىنەن  ايىرۋدىڭ، سوسىن ەكى ءتىل بىلۋگە مىندەتتەۋدىڭ كەسىرىنەن بولدى. ءبىر ۇلتتى ەشقانداي سوعىسسىز جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن وعان قوس تىلدىلىك ەنگىزۋدىڭ ءوزى-اق جەتەتىنىن وسى تاجىريبە كورسەتىپ وتىر. ونى قازىر الەم جۇرتشىلىعى بىلەدى. تەك قازاقستان عانا ەكى ءتىلدى ازسىنعانداي ەندى ءوز ۇرپاعىن ءسابي شاعىنان باستاپ ءۇش تىلدە سويلەتۋ دەگەنگە كوشىپ بارادى. كەيبىر جوعارىداعىلار مەن جارەۋكە، جاعىمپازدار ەگەر قازاقتار ءۇش ءتىل بىلسە، ەرتەڭ دۇنيەجۇزىنىڭ مەملەكەتتەرىنە باسشىلىق جاسايدى، الەمدەگى ەڭ وزىق ۇلت بولادى دەگەن ەستىگەن ادامنىڭ ۇيالماعان جەرى قالمايتىن ءسوزدى ايتاتىن بولدى. بۇل نە ادەيى ەسۋاس، بولۋ، نە شىنىمەن ەسۋاس، نە وزدەرىنەن باسقانى ەسۋاس دەپ ويلايتىن ادامنىڭ ءسوزى. ايتپەسە، «كوپ ءتىل ءبىلۋ پايدالى» دەپ قازاقتارعا ۇقساپ شۋىلداپ جاتقان نە ورىستى، نە اعىلشىندى كورگەن ەشكىم جوق.

سونىمەن، ۋاقىت، مىنا زامان بىزدەن نەنى تالاپ ەتۋدە؟ ءبىز قازىر ءالى دە بولسا قازاق ەلى دەپ اتاۋعا ءوزىمىز جۇرەكسىپ وتىرعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىنداردىڭ اللاعا شۇكىر، «سالۋلى توسەك، سالقىن جاي» دەگەندەي بۇكىل جاعدايىن جاساپ وتىرمىز. قۇداي ايداپ، سولتۇستىكتەن بەس-التى چۋكچا كەلسە ولارعا دا بۇعىنىڭ تەرىسىنەن چۋم تۇرعىزىپ، بالىقتىڭ شيكى باۋىرىنان بەسبارماق جاساپ بەرۋگە دە دايىنبىز. بەس-التى ءۇي ورىس تۇراتىن اۋىلدا ورىس مەكتەبىن اشىپ قويدىق. الماتىداعى ءبىر عانا 5-ءشى شاعىن اۋداندا 2 ورىسشا مەكتەپ بار.

ال رەسەيدە شە؟

ءبىر عانا مىسال: رەسەيدىڭ التاي ايماعىنداعى  بلاگوۆەششەنسك اۋدانىنىڭ كيرەي (كەرەي شىعار؟) اۋىلىنداعى قازاق بالالارى 50 شاقىرىم جەردەگى بايقامىت سەلوسىنا قاتىناپ وقيدى ەكەن. انەبىر جىلدارى ونداعى باستاۋىش سىنىپتا قازاقشاعا بولار-بولماس قانا ساعات بەرىلىپتى. قازىر ەلدى مەكەندەر بىرىكتىرىلىپ، ىرىلەندىرىلىپ جاتقاندىقتان شالعاي، شاعىن اۋىلدارداعى قازاقتار ەندى ورلەان دەپ اتالاتىن مەكەنگە كوشىپ كەلىپ، قازاقتار كوبەيە تۇسكەن. سوعان قاراماستان، مۇندا تەك ورىسشا مەكتەپ قانا بار دەيدى. رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ زاڭدارىنا سايكەس ءار ۇلت ءوزىنىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن، ءدىنىن، ۇردىستەرىن ساقتاۋعا حاقىلى. الايدا، بۇل تەك قاعاز جۇزىندە عانا بولعاندىقتان مۇندا قازاقتار ءوز ۇل-قىزدارىنا ۇلتتىق تاربيە بەرىپ، ۇلتتىق ءتىلىن ۇيرەتۋگە ەش مۇمكىنشىلىك جوق. بۇل وسىدان 2 جىل بۇرىنعى جاعدايات. قازىر ەستۋىمىزشە بۇكىل رەسەيدە رەسەي قازاقتارىنا ارنالعان بىردە-ءبىر مەكتەپ قالماپتى. وسى جاعداياتتى ايتىپ قازاقتار جەرگىلىكتى بيلىكتەن باستاپ ماسكەۋگە دەيىن شاعىمدانعان. الايدا، ماسكەۋدەگى شەندىلەر وسى ماسەلە ءسوز بولا قالعاننان-اق اشۋ-ىزاسى قوزىپ كەتەتىنىن اشىقتان-اشىق كورسەتەدى ەكەن. ولاردىڭ وسىنداي سۋىق رايىن اڭعارعان جەرگىلىكتى ءبىلىم مەكەمەلەرى «بالەدەن ماشايىق قاشقانداي» كۇيدى دۇرىس كورەتىن سياقتى. مىسالى، سامارا وبلىسىنداعى (قازاقتىڭ سامار دەگەن اتامەكەنى!) سەگىز مەكتەپتىڭ ديرەكتورى رەسەي قازاقتارى ۇلتتىق-مادەني ۇيىمدارىنىڭ قازاق ءتىلى مۇعالىمدەرىنىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ كۋرسىن اشايىق دەگەن ۇسىنىسىنا جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتقان. بۇل تۋرالى كەزىندە وسى ۇيىمنىڭ باسشىسى توقتارباي دۇيسەنباەۆ دەگەن ازامات «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا دا مالىمدەگەن ەدى.

مۇنىڭ ءبارى نە ءۇشىن جاسالىپ وتىر؟ ويتكەنى، قازاقتى عاسىرلار بويى بيلەپ-توستەپ ۇيرەنگەن، قازاقتىڭ قۇلمىنەز جان-دۇنيەسىن ابدەن جەتە ءبىلىپ، اككىلەنىپ العان رەسەي قازاقتى ەڭ اۋەلى تىلىنەن ايىرسا، قالعان جاعىن ۋىستا ۇستاپ وتىرۋ وڭاي ەكەنىن جاقسى بىلەدى. ياعني، ءوز ءتىلىڭدى ۇستەم قىلۋ ارقىلى-اق وزگەنى تابانىڭا تۇسىرۋگە بولادى. رەسەيدە تۇراتىن تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى كۇلعازيرا بالتاباەۆا مىناداي مىسال كەلتىرەدى. بىردە ومبىداعى قازاق بالالارىنا جۇرگىزىلگەن سۇراق-جاۋاپ كەزىندە بالالار ءوزىنىڭ ۇلتى قازاق ەكەنىن ايتۋعا ۇيالىپتى. بۇل نەلىكتەن دەپ ويلايسىز؟ ويتكەنى، ورىس مەكتەبىندە وقيتىن بالالارعا تەك ورىس تىلىندە سويلەۋ عانا ۇيرەتىلىپ قويمايدى. قالاي دەسەڭىز دە، ونداعى ۇستازدار بالالارعا ىلعي، ءسوز اراسىندا ورىس دەگەن ۇلتتى باسقالاردان ءبىلىمدى، باسقالاردان كۇشتى، باسقالاردان اقىلدى، ءارى مەيىرىمدى دە قايىرىمدى، باسقالارعا قامقورلىق جاساۋشى، نەشە ءتۇرلى بالەدەن قۇتقارۋشى دەگەن سياقتى نەبىر اسىل قاسيەتتىڭ ءبارىن ورىستىڭ باسىنا ءۇيىپ-توگىپ ۇلگى ەتىپ كورسەتەدى. ءتىپتى، قازاققا بەتى-قول جۋىپ تاماق ءىشۋ، تازالىق ساقتاۋ دەگەندەردەن باستاپ، تۇگەل قازاقتىڭ كوزىن اشقان ورىس ۇلتى دەيدى. بىردە-ءبىر ساباقتا قازاق حالقىنىڭ ادامگەرشىلىگى، باتىرلىعى، كەزىندە قازاقتار بۇكىل شىعىس مادەنيەتىمەن شىعىس عىلىمىنان سۋسىنداعانى،  عىلىم مەن مادەنيەت رەسەيگە دە، بۇكىل ەۋروپاعا دا شىعىستان - ارابتان، پارسىدان، قىتايدان بارعانى تۋرالى ءلام دەمەيدى. سوندا  ۇلتىم قازاق دەۋگە الگى بالالار ۇيالماعاندا كىم ۇيالسىن؟! سوناۋ ومبى تۇگىل قازاقستاندا ورىس مەكتەپتەرىندە وقيتىن ۇل-قىزدارىمىزدىڭ ءوزى قازاقتى ورىستان كوپ تومەن، الدەقايدا ارتتا قالعان دەپ ويلايتىنى شىندىق! ويتكەنى، قاي ورىس مەكتەبىندە دە تەك ورىس ءتىلى وقىتىلىپ قانا قويماي، ورىس مۇعالىمدەرى ورىستىڭ ۇتىرى كەلگەندە «ارتىقشىلىعىن» كورسەتىپ وتىرۋعا تىرىساتىنىن ءوزىمىز دە كورگەنبىز. نەگە ەكەنىن قايدام قازاق مەكتەبىندە وقىساق تا (قازىرگى اقتوبە وبلىسىنىڭ شالقار قالاسىندا) سول كەزدە ورىس ءتىلى، ورىس ادەبيەتى، ەڭبەك، سىزۋ، شەت ءتىلى پاندەرىنەن، تراكتور نەمەسە شوفەرلىك ساباقتارىن ورىس مۇعالىمدەرى بەردى.

ال بۇدان ءبىراز بۇرىن ءبىر عانا ومبى قالاسىندا 30000-نان استام قازاق تۇراتىن. قازىر ودان الدەقايدا كوپ بولۋى دا مۇمكىن. بىراق سونشا قازاق تۇراتىن سول ومبى قالاسىندا بىردە-ءبىر قازاق مەكتەبى جوق. بۇگىندە رەسەي ۇكىمەتىنىڭ وندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىن ساقتاۋعا ىقىلاسى بولماق تۇگىل قارسى ەكەنىنە، ولاردىڭ بۇل پيعىلى الداعى ۋاقىتتا دا وزگەرمەيتىنىنە كوزى جەتكەن، ورىس ءتىلى مەن ۇردىستەرىنىڭ ۇستەمدىگىن ۇدايى سەزىپ وتىرعان رەسەيلىك قازاقتار بالالارىنا قازاقىلىقتى ۇيرەتۋ، ۇلتتىق نىشانىن ساقتاۋعا تاربيەلەۋ پايداسىز ەكەنىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرعاندىقتان نە بولسا دا بالالارىن ورىس مەكتەپتەرىنە بەرىپ، ورىستىڭ تاربيەسىنە تاپسىرۋعا امالسىز كونگەن. ولار وزدەرىنىڭ بۇل جاعدايىنا قازاقستان بيلىگى تاراپىنان ەش كومەك جوقتىعىنا دا كوندىگىپ، كوزى جەتكەن. ال رەسەيدەگى قازاقتار سانى ونداعى ۋدمۋرت، ماري، كاباردين، وسەتين، بۋريات، ەۆرەي، ياكۋت، قالماقتاردان الدەقايدا كوپ. سويتە تۇرا، ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە ازدى-كوپتى مەكتەپتەرى، ۇلتتىق مەملەكەتتىك نىشاندارى، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاۋ مۇمكىنشىلىگىنە قاجەتتى شارالارى بار. ال  قازاقتار شە؟ ازىرگە قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنە، ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىن ساقتاپ قالۋعا تەك وزبەكستان مەن قىتايدا عانا ءبىرشاما جاعدايلار جاسالعان. الايدا، باتىس ەلدەرىنىڭ قۇيتىرقى ساياساتكەرلەرى، مادەنيەتتانۋشى دەپ اتالاتىن جىمىسقىلارى مەن كوپسوزدى فيلوسوفسىماقتارى رۋحاني دا، سان جاعىنان دا قۇلدىراپ باراتقان ءوز ەلدەرىن امان ساقتاپ تۇرۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقان بۇگىنگى «جاھاندانۋ» (گلوباليزاتسيا) زامانىندا بۇل ەكى ەل دە ەندى قازاقتىڭ ەمەس ءوز قامىن جاساۋعا كىرىستى. ەندى ولار دا قازاق مەكتەپتەرى مەن مادەني ورتالىقتارىن شەكتەي باستادى. ويتپەگەندە شە؟ قازىر ءار ۇلت ءوزىن، ءوز ۇلتتىق مەملەكەتىن امان ساقتاپ قالۋعا بار كۇشىن سالاتىن زامان تۋىپ تۇر. قازاققا دا ويلانار كەز كەلدى!

ABAI.KZ