(әngime)

Kókala ýirek, kók ýirek,

Kókti japqan kóp ýirek,

Qayda ketip barasyn,

Qara Ertiste joq ýy dep

Núrjan  Quantayúly

 

Kýn qabaghy kónildi. Jyly. Jel joq. Qarmaqtaryna eshtene ilinbegen balyqshylar asay-mýseylerin jinap, qalagha qaytugha ynghaylandy.

- Ertiste balyq qúryp qalghan ba? Ýsh kýnnen beri yrymgha bolsyn bir

shabaq ilinbedi ghoy, - dep saqaldy kýnk etti.

- Keshke deyin shyday túru kerek edi, - dedi kishkentay qara jigit.

- Áy, sen de aitasyn-au! Bayqamaymysyn, jyldan-jylgha  múz da júqaryp kele jatyr.

- Alysta, Amerika jaqta dey me, ýlken múz erip, jer beti jylynyp kele jatyr deydi ghoy.

-  Eneng aitty ma, - dedi saqaldy kekep.

-  Joq radiodan estidim.

- O, onda endi elu jyldan keyin Ertise krokadilder jýzip jýredi desenshi.

- Jaghyna jylan júmyrtqalasyn. Sen-aq osy, qara aspandy tóndirip bittin, tym qúrymasa birer saghat qarmaq salyp kóreyik.

- Basymdy qatyrmashy, qalsang ózing qal. Onsyz da ayaghym syrqap, týni boyy úiyqtamay shyghamyn. «Esing barda -  eling tap» degen, qaytayyq.

 

(әngime)

Kókala ýirek, kók ýirek,

Kókti japqan kóp ýirek,

Qayda ketip barasyn,

Qara Ertiste joq ýy dep

Núrjan  Quantayúly

 

Kýn qabaghy kónildi. Jyly. Jel joq. Qarmaqtaryna eshtene ilinbegen balyqshylar asay-mýseylerin jinap, qalagha qaytugha ynghaylandy.

- Ertiste balyq qúryp qalghan ba? Ýsh kýnnen beri yrymgha bolsyn bir

shabaq ilinbedi ghoy, - dep saqaldy kýnk etti.

- Keshke deyin shyday túru kerek edi, - dedi kishkentay qara jigit.

- Áy, sen de aitasyn-au! Bayqamaymysyn, jyldan-jylgha  múz da júqaryp kele jatyr.

- Alysta, Amerika jaqta dey me, ýlken múz erip, jer beti jylynyp kele jatyr deydi ghoy.

-  Eneng aitty ma, - dedi saqaldy kekep.

-  Joq radiodan estidim.

- O, onda endi elu jyldan keyin Ertise krokadilder jýzip jýredi desenshi.

- Jaghyna jylan júmyrtqalasyn. Sen-aq osy, qara aspandy tóndirip bittin, tym qúrymasa birer saghat qarmaq salyp kóreyik.

- Basymdy qatyrmashy, qalsang ózing qal. Onsyz da ayaghym syrqap, týni boyy úiyqtamay shyghamyn. «Esing barda -  eling tap» degen, qaytayyq.

Ózen boyynda tanysyp, tuystay bolyp ketken eki balyqshy tórt-bes jyldan beri birge kele jatyr. Búl balyqshylar ýshin óte siyrek bolatyn tatulyq. Kýn odan sayyn jylyna týskendey. Ertisting eki ezui jyrylyp ketken, beti kókpenbek. Olar jaghalaugha jetip qalghanda qara jigit qalt etip túra qaldy.

- Áy, saqal anany qara!

Toqtay qaldy. Múz ýstinde tónkerilip esik jatyr, bosagha jaqtauy aman.

- Ólmegenge óli balyq degen, bauyrym. Erteng bazargha aparyp satamyn. Kim eken, ә, býp-býtin dýniyeni sugha tastaghan?

- Sayajaydy tonap jýrgender ózderinshe jarbaqqa tyqqan týrleri ghoy, - dedi kishkentay balyqshy. Ekeui biraz әurelenip, esikti jaqtauymen birge kóterip, shetke qoydy, esik ornynda tórtbúryshty múz qaldy.

- Ákelshi ana qaylandy, múzdy shaghyp tastayyn.

- Qaytesin, - dedi dәu jigit saqalyn sipap-sipap aldy da, saptamasynyng ókshesimen iyterip-iyterip qaldy. Sol-aq eken, sugha batyl baryp qayta shyqqan tórtbúryshty múz aghyspen aqyryn-aqyryn jyljy berdi. Temekisin tútatyp jatqan saqaldy oilanyp qaldy. «Esikten shyqqan múz qay jerge baryp eriydi eken?» - dep oilady. Taghy, taghy basyna oy keldi. Biraq janyndaghy joldasyna jaq ashyp eshtene aitpady.

«Kýndiz-týni radio tyndaytyn bәle mazaq etip jýrer».

-  Ertisti qytaylar búryp jatqan kórinedi, - dedi myqshyndap kele jatqan kishkentay jigit.

-  Radio aitty ma?

- Joq enem aitty.

- Oi, enendi...

Olardyng dabyrlap sóilegen dauysyn Ahau-ýirek ap-anyq estip jatty. «Adamdar ne dep bara jatyr eken?» Sóilesu. Shirkin. Ahau-ýirekting janynda Muza bolsa... Oi. Oi. Oi. Qús. Qúsa bolghan. Ahau-ýirek Muzamen ótkizgen songhy týndi esine aldy.

«Muza-Múnylyghym. Janymda qalshy, qalqam. Ekeuimizding tuyp-ósken Ertisimiz bir qysqa pana bolar, ólmespiz. Ólsek ekeuimizding qanatymyz birge aiqasyp, ózenning aghysymen birge ketermiz».

«Qala almaymyn, - dep múnaydy Ahau-ýirekting keudesine basyn qoyyp jatyp. - Analyq rúqsat bermeydi. Tang ata jyly jaqqa úshamyz. Janynyzdy qinamay, bizben birge nege ketpeysiz?»

«Bizding Ahau-ýirekterding zany boyynsha, mýshel jasymyzda tughan jerimizde qystap shyghuymyz kerek». «Janymda qal dep jas meni qinaghansha, qayrattanyp, menimen birge jyly jaqqa qaray qanatynyzdy nege qaqpaysyz? Jaqsy kórgeniniz osy ma? Joq, әlde mening әlsizdigimdi synap kórmeksiz be?»

«Jo-joq, Múnylyghym, sen úshyp bar jyly jaqqa. Tonsam men tonayyn. Semeyding saqyldaghan sary ayazynda qanatymnan qayrylyp qatyp qalsam da, әr qauyrsynym sybyzghyday syzylyp, saghan degen saghynysh әuenin jel arqyly jetkizer».

«Ahau-agha, men de sizdi qimaymyn. Bir jaratushy bizge qanat berdi. Aspan da, qamys qoghasy shulaghan kólder de bizding enshimizde. Birge bolyp, balapandarymyzdy ósirip, kól betin mәre-sәre qyp jýrsek, basqa qústardan nemiz kem? Siz janymda bolsanyz, aspan asty, jer ýsti men ýshin júmaq, Ahau-agha».

«Janym Múnylyq, sening jas ghúmyryndy qor etem be degen qorqynyshym da joq emes, iyә, iyә, seni qyzghanam. Kól betinde sen erekshe súlusyn. Bәri saghan súqtanyp qaraytyn siyaqty. Sen jap-jassyn. Al, men...»

«Jo-joq, atamanyzshy Sizding jýreginiz de jas, janynyz da jas, qauyrsyndarynyz súlu, qanatynyz qatty. Óte kesh bolsa da, sizge kezdesip edim. Amalym qansha, Analyq siz ekeumizding birge bolghanymyzdy әu bastan qalmaghan».

«Balapanyn qorghaghan Analyqty kinәlamaymyn».

«Rahmet onynyzgha. Aspangha úsha alghan, kólde jýze alghan siz әli jassyz, Ahau-agha».

«Týsinemin seni, Muza. Songhy uaqytta sen maghan jadyrap sóilemeytin boldyn. Suda jýzip kele jatyp, meni kórseng birneshe ret jalt búrylyp ketting ghoy».

«Sizding múnly kózinizge qarasam jylaghym keledi».

«Jylamashy, Muza! Biz onsyz da aspannyng kóz jasynan jinalghan kól ishinde jýrmiz ghoy».

«Bizding kólderde jetim».

«Synary joq jan iyesining bәri men siyaqty jetim», - dedi Ahau-ýirek.

«Men sizding janynyzdamyn», - dedi Muza múnayyp.

«Tang ata jyly jaqqa ketesing ghoy».

«Al, siz nege qalasyz?» - dedi Muza jylamsyrap.

«Bolmaydy ghoy, bolmaydy», - dep Ahau-ýirek tereng kýrsindi.

«Baq», «Baq».

Analyqtyng dauysy týngi tynyshtyqty tilip týsti. Muza-Múnylyq dir-dir etti. Ádemi moyynymen Ahau-ýirekting keudesinen, arqasynan ainalyp ótti de, sholp etip sugha týsip ketti. Jelsiz týnde, jaryq ay astynda basyn shayqap-shayqap jýzip barady.

Ay astynda...

«Baq», «Baq...»

Tang atty...

Ahau-ýirek qalghymaghan. Oi. Oi. Oi. Janyn jegidey jegen. Qanatyn qagha almay siresip qalghan. Jyly jaqqa jinalghan barlyq ýirek dýr etip, kepken japyraqtardy shulatyp aspangha kóterilip, Ertisti ýsh ainalyp qoshtasty. Muza tómendep, Ahau-ýirekke qaray kele jatyr edi... «Baq», «Baq». Analyq ýirek shoqyp-shoqyp qaytadan qayyrdy ghoy. Osynyng bәrin óz kózimen kórgen Ahau-ýirekting shyghargha jany joq edi...

Muza qanqyldap úshyp bara jatyr.

«Qosh bol, Múnylyq! Janym! Keler jaz aman-esen kezdeseyik. Taghdyr bizge ózgeler tózbes syn bergen shyghar. Sen de shyda. Men de shydayyn. Qys óter, kóktem keler. Oralarsyn. Ázirge qosh bol, Muza. Qanatyng talmay, jyly jaqqa aman-esen jete ghoy». Ahau-ýirek ah úrghan... Áppaq bolyp qara jerge qar týsken kýni Muzany saghynghany sonshalyq, jyly jaqqa úshyp ketkisi kelgen. Biraq...

...Qantardyng basynda on kýn ayaz bolghan. Ahau-ýirek býitip saghynyshtyng órtine órtene bergenshe óle salghysy kelgen. Biraq ata salty, Ahau-ýirekterding zany boyynsha qalayda tiri qalyp, qystap shyghu kerek...

Aspan tap-taza.

Ahau-ýirek qanatyn qatty-qatty qaghyp, úshysy keldi. Kiyiz ýiding orynynday oiyqqa bir-eki sýngip shyqty. Silkindi. Túmsyghymen denesin úzaq sipady. Qos qanatyn keninen sozyp qaghyp-qaghyp, aqyryn kóterile berdi. Tipti, biyiktegen de joq. Úsha berdi. Kózi birazdan song tóbelesuge ainalghan әlgindegi eki balyqshygha týsti.

- Áy, saqal, esikti tauyp alghan men ghoy, sening ýiine nege aparuymyz kerek?

- Oi, enendi...

- Áy, saqal, osy sening mening enemde neng bar, a? Odanda ana bazarda jýrgen qatynyndy...

Ahau-ýirek olardyng janynan shýr etip úshyp ótti. Balyqshylardyng dauysy emis-emis estilip baryp ýzildi...

Bala kýlkisi estildi. Ahau-ýirek erekshe únatatyn әdemi ýn. Olardy ainala úshty.

- Papa, papa, myltyq bolsa ghoy, tars etkizip atyp alushy edik.

- Qoy, balam. Semeydi pana kórip qystap qalghan ýirekting obalyna qalam degening ne, ol da sen siyaqty bireuding balasy.

- Oi, papa, bósesing ghoy, mamanyng ishindegi kishkentay bópe siyaqty ma? - dep, bala rahattana kýldi.

Otaghasy balasyna jauap beruding ornyna ai-kýni jetip, әbden sharshap-shaldyghyp taza auagha shyqqan kelinshegin qoltyqtap aldy.

- Qalaysyn, janym?

- Meni, roddomgha aparasyng ghoy deymin, qarashy, - dep kelinshegi kýlimsiregen boldy. - Qozghalady, auyrtpay tepkilegen bolady.

- Úl bolar, - dedi kýieui.

- Qyz bolsa eken, papasy, úldarynmen futbol oinaugha ketsender de, men ýide jalghyz qalamyn. Qyzym bolsa janymda bolady ghoy, әiteuir... Ana qústy kórding be, tóbemizden ainala úshty? Qyz bala bolar, - dep yrymdap jatyr kelinshegi.

- Janyng aman qalsynshy, janym, - dep kýieui óbektep jatyr.

Bala qolyna aghashtyng bir bútaghyn alyp, úshyp bara jatqan ýirekti kózdep «pah! pah!» dep qoyady.

Ahau-ýirek olardan úzap bara jatyp, Ertisting jaghasyndaghy oryndyqta otyrghan kempir-shaldy kórdi.

- Kempir-au, bir ayaghymyz kórde, bir ayaghymyz jerde túrghan shaghymyzda dalada qanghyp qaldyq qoy...

- Kelinning ashuy basylar, bir-eki kýn shydayyq, jas bala ghoy, týsiner.

- Bizding bosaghany attaghaly on bes jyl boldy, qashan oghan aqyl kiredi. Ana sening ynjyq úlyng bizdi ýiden quyp shyqqanda bir auyz sóz aitugha jaramady ghoy.

- Óz balandy ózing tabalap qaytesin. Qaybir jetisip jýr deysing qaraghym. Oghan da onay deysing be? Kelinning kesirinen bir adammen aralasa almaydy, elding balasy siyaqty dúrys qayyn júrtta kezdespedi.

- Ózi sorly, - dedi shal jerge bir týkirip. - Týnde vokzalgha qondyq, endi býgin qayda baramyz? «Úlym, úlym» deydi ghoy maghan auzyn toltyryp, úl emes ol, naghashysyna tartqan ynjyq neme! Adal enbek ettik, eshkimning ala jibin attaghan joqpyz. Qartayghan kezimizde bar kórgenimiz osy ma?

- Ákesi-au, jalghyz úlyna renjimeshi, qaytesing endi. Saghan aitugha batylym jetpey jýrgen, songhy uaqytta temeki tartatyn bop jýr. Densaulyghyn qúrtyp ala ma eken?

- Ózi de qúrysyn, úl bolmay ketkir!

- Ashulanghannan keyin aitasyng ghoy, ekeuimizdi keyin ýiden quyp shyqqanda artymyzdan jýgirip kelip, sening qúlaqshynyndy, mening pimamdy әkep berdi ghoy, qayt deysing qúlynshaghyma?! Qaydan ghana mynaghan kezikti, toyyp semirdi ghoy itting qyzy, bosaghamyzdy attaghanda ýstinde óni tozghan jaman shyt kóilegi ghana bar edi.

- Ólemin! - dedi shal tistenip.

- Ólseng ól, qúday tileuindi bersin. Menin, aldymda bir kýn búryn ólshi, artymda jetim shal bolyp jautandap qalghansha, - dep kempiri kemsen-kemseng etti.

- Ólimning auyly alysta bop túr ghoy, - dedi shal, úshyp bara jatqan ýirekke qarap auyr kýrsindi. - Keudemnen shybyn janym ana ýirek qúsap úshyp ketkenshe, bizge tynyshtyq joq qoy...

Ahau-ýirek biyiktep úshyp bara jatyr...

Aspaly kópir. Jana Semeyge bara jatqan avtobus ishinde on shaqty jolaushylar ghana otyr. Keshe qala boyynsha jol aqysy eki esege kóterilgen. Oryndyqta oilanyp otyrghan jigit әbden jýdegen, saqal-múrty ósken. Úsqynsyz. Kenet... Kenet... ornynan atyp túrdy.

- Vodiyteli, tormozni! Terezeni syndyrarday soqqylady.

- Ásel, Ásel! Qas-qaghym sәtte qalyndyqtyng aq kóilegin kiygen Ásel avtobustyng terezesinen Ertarghyndy kórip qaldy.

- Agha, agha!

Áselding kónil-kýiin baqylap jýrgen jengesi eshkimge bildirmey qolyqtap aldy:

- Aynam, jýr, mashinagha barayyq.

Avtobus úzay berdi...

Ahau-ýirek aspanda alasúrdy. Ghashyq jýrekte kóz bola ma? Ahau-ýirek әlginde ghana balyqshy ókshesimen iyterip-iyterip jibergen múzaynadan óz beynesin kórip. Muza eken dep qalghan bolatyn.

Múzayna aghyspen jyljyp barady.

Ahau-ýirek qighashtay úshady. Tómen úshady. Biyikteydi. Muza kórinbeydi. Tómendeydi. Joq. Qayta biyikke samghay kóteriledi.

«Qaydasyn,  Muza? Jana ghana bar eding ghoy».

«Vodiyteli, tormozniy». Ertarghyn eki qolymen basyn soqqylady.

- Ásel, Ásel...

Kóktem. Semey kónildi edi. Jazushy uniyversiytetting kórkemsuret fakulitetinde oqityn Áselmen tanystyghy da qyzyq bolghan.

Kórmege barghan. Student qyzdyng alghashqy kórmesi. Kenet, «Dala» kartinasyna úzaq qarap túryp qalghan.

Suretshi qyz janyna kelip:

- Qaryndasym-au, sonday keremet jazushy bolsa búl qalada neghyp jýr... Amerikagha ketpey? - dedi әzildep.

- Oi, aghalar-ay! - Qyz kýiip ketti.

Ertarghyn eki qolyn shapalaqtap rahattana kýldi.

Kórmege kelgender búrylyp-búrylyp qarady.

Qyz eshtene týsinbedi. Ádemi kózderi mólt-mólt etip, eki betining úshy qyzardy.

- Rahmet saghan, - dep Ertarghyn student qyzdyng betinen sýidi.

Kórmege kelgen kópshilik qol soqty.

Sol kýnnen bastap ekeui agha men qaryndas bolyp Ertisting jaghasynda birge qydyratyn boldy.

Ásel ózende jýzip jýrgen ýirekterge qarap oilanyp ketti de:

- Shirkin, myna qústar qanday baqytty, qys kele jatqanda jyly jaqqa úshyp ketedi, - dedi Ertarghynnyng iyghyna basyn sýiep.

- Sen de bir kýni meni tastap jyly jaqqa ketesing ghoy, - dedi Ertarghyn kýrsinip. Onyng kónil-kýiin birden angharghan Ásel erkeley sóiledi:

- Agha, agha deymin, balmúzdaq alyp bershi.

- Tamaghyng auyrady.

- Agha deymin, agha...

- Sen qyz, qoyasyng ba, joq pa?

- Qoymaymyn, - dep búrtidy. - Sizge ókpelep qaldym.

Ertarghyn ýndemedi. Ertiste alansyz jýzip jýrgen ýirekterge qarap jazushy  oilanyp ketip edi.

Sol... Sol ýirekting ishinde Ahau-ýirek pen Muza da bar bolatyn. Birge edi. Analyqtyng kózine týspey, qamystyng kólenke jaghynda jýrgen.

Ahau-ýirek Muzanyng múzaynadaghy beynesin kórgennen beri aqyl-esinen airylghanday... Qanatyn qagha beredi.

Jas júbaylardyng toyyn týsirip jýrgen operator jigit kamerada payda bolghan ýirekti kórip tang qaldy...

...Qyz jýregi - júmbaqqa tolghan sharayna. Árkim ózine tanys beyneni kórgisi keledi. Jazushy qansha talantty bolsa da, sol ainadan әzil kóre almaghan. Tipti, oilamaghan. Ásel jazushy aghasyna degen sezimderining bәrin kartinalaryna júmsady. Qazaqtyng jigiti, talantty adam jarqyrap kórinse degen adal niyeti erekshe edi. Bar syryn jengesine jasyrmay aitqan.

Sol kýnnen bastap bәri bastaldy. Bәri... bәri... Jazushy turaly ne estimedi. Ásel óng men týsting arasynda jýrgende, jengesi bir jas jigitpen tanystyrdy. Kórikti, jaqsy jigit. Bәri tez... Ýsh aidan keyin qúdalar kelgen. Býgin, mine, toy...

Óng men týstey... Ózgergen ómir. Sezim. «Jazushy aghasy».

Júmbaq. Júmbaq. Júmbaqtar.

- Qaytesin, jazushyny...

- Jeneshe, qatelestim ghoy, tym qúrmasa armanyn jalghastyrar artynan ergen úly da joq qoy. Endi bәri kesh. Qazaqtyng talantty jigitin tiridey óltirdik qoy, jeneshe...

Qalyndyq kóz jasyn tyya almady.

- Qoya ghoy, kýieu baladan úyat bolady, - dedi jengesi esi shyghyp.

Kónildi toptyng ortasynda túrghan kýieu jigit әdemi qyzdyng qúlaghyna sybyrlady.

- Bir kýni seni restorangha shaqyramyn.

- Kóilegim joq, - dedi qyz.

- Onda saunagha barayyq, - dedi jigit.

Qyz jyrtyn-jyrtyn  kýldi. Ashulanghan joq.

- Áy, ne týsirip túrsyn? - dep jaghalay shampan qúiyp jýrgen jigit operatorgha aighaylady.

Ol aspandaghy ýirekti týsirip jatyr. Mine, ýirek tómendep barady. Qanatyn qatty-qatty qaqty. «Janym, Muza-Múnylyghym!»

- Jeneshe, - dedi Ásel jylap. - Myna dýniyening bәri Ertarghyn aghanyng «aynalayyn» degen sózine túrmaydy ghoy... Ol endi óledi... Shyday almaydy... Onsyz da jalghyz edi...

- Jylamashy, ainam, týsinem seni. Qayteyin? Basqa amalym bolmady. Jazushy bolsa qayteyin? Osy uaqytqa deyin basynda baspanasy joq adam saghan qalay qamqor bolady degen jazyghym ba? Biz, әielder qateligimizdi, baqytsyzdyghymyzdy kóz jasymyzben juyp alugha ghana shamamyz keledi. Kәne, kәne qoyamyz, jylaudy...

Operator ýirekting әr qimylyn qalt jibermey, týsirip túr.

Qatar-qatar mashinalardyng janynda kýlip-oynap túrghan kópshilik ózderinshe mәz...

Kameranyng kózine qalyndyq týsti. Ol da tómendep bara jatqan ýirekke qarap qalghan.

«Sen de bir kýni meni tastap jyly jaqqa ketesing ghoy» degen Ertarghyn aghasynyng sózi esine týsti.

Ahau-ýirekting esine Múnylyq ekeuining syrlasqan songhy týni elestepti.

«Tang ata jyly jaqqa ketesing ghoy».

«Janym, Muza, kele jatyrmyn. Seni ghana sýiemin».

Qanatyn qatty-qatty qaghyp Muza-Múnylyqqa jaqynday berdi... Jaqynday berdi.

Ahau-ýirek әlginde ghana bosagha jaqtauy býtin esikting ishinen shyqqan múzaynagha baryp qatty soghyldy. Múzayna byt-shyt boldy. Úp-úsaq, myn-million múz monshaqtar su betine tolyp ketti. Myn-million múz monshaqtar...

Qalyndyq úp-úsaq monshaqtargha qarap jylap túr.

Jalghyz...

Múz monshaqtar...

Móp-móldir...

ABAI.KZ