Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Aqmyltyq 2053 4 pikir 23 Qarasha, 2022 saghat 12:34

Adamzat Gamlettik mәngilik saualdy qaytalap qoyda!

Býginde Jer әleminde 8 milliardqa juyq adam ómir sýredi. 2000 jyl búryn jer betinde nebәri 300 million ghana adam ómir sýrgen. 200 jyl búryn jer betinde nebәri 1 milliard adam ómir sýrgen.

Milliardtan astam halqy bar әlemdegi eki el-Qytay men Ýndistan ekenin bilemiz.

Býginde bir jylda planetada 155 million bala tuyp, 60 million adam aqyretke attanady. Al bir kýnde 387 000 bala tuyp, 150 000 adam qaytys bolady.

Býginde Jer betinde 854 million adam ashtyqtyng zardabyn shegip,  27000 adam asharshylyqtan bolyp ólip jatyr.

Býginde әlemde 788 million adamgha taza auyzsu jetispeydi, al 600 000 adam auyzsudyng jetispeushiliginen bolyp ómirden ótedi.

Býginde әlemde jyl sayyn júqpaly aurulardan 13 million adam ajal qúshady.

Býginde әlemde jyl sayyn 45 million әiel abort jasatady.

Býginde jyl sayyn әlemde 1,0 millionnan astam adam ózine qol júmsaydy.

Býginde jer betinde sekundyna 3 adam qaytys bolady. Soghystar, aurular, ashtyq, jazatayym oqighalar, suisid jәne jasandy týsik jasatular  milliondaghan adamnyng ólimine sebep boluda.

Álemdegi barlyq әielderding 70,0 payyzy otbasyndaghy zorlyq-zombylyqqa tap bolady.

Álemdegi barlyq otbasylardyng 75,0 payyzy ajyrasuda. Otbasylyq dәstýrler men qúndylyqtar kýn ótken sayyn joghaluda.

Tek ótken jiyrmasynshy ghasyrda 1200 ret әrtýrli soghystar bolyp, sol soghystardyng zardabynan 260 million adam jer betinen joyyldy.

Dәl qazir әlemde (2022 j.) 40-tan astam iri jәne kishigirim soghystar men qaqtyghystar  jýrilip jatyr, olardyng eng ýlkeni - Ukrainadaghy soghys.

Resey okkupanttary 6 aida Ukrainada 4500 beybit túrghyn men 300-den astam balany óltirdi, tәuelsiz Ukrainanyng Qyrym, Lugansk, Donesk, Herson jәne Zaporojie aimaqtaryna basyp kirdi. Búl soghysta 55000 orys soldaty ajal qúshty. Putin Ukrainadaghy soghysty odan әri órbitip, qazir býkil Reseyde kóleminde qaytalap mobilizasiya jýrgizumen qatar soghysqa qarsy kýshterdi  týrmege qamap, soghysqa qarsy bolghan birikken Europagha yadrolyq qaruymen qauip tóndirude.

Al Soltýstik Koreya Amerikamen jasalghan kelisimdi attap ótip, yadrolyq qarular jasap, zymyrandar úshyryp, kýlli Aziya elderin yadrolyq qarumen qorqytuda.

Álemde nebәri eki jýzdey ghana el bar desek sonyn  ekeui ghana әlemdi yadrolyq qarumen qorqytyp  beybitshilik pen tynyshtyqty  búzyp otyr.

Yadrolyq qarugha sonau sekseninshi jyldary AQSh pen Kenes Odaghy tyiym salghan bolatyn. Biraq qazirgi jaghday mýldem basqasha.

Adamdar nelikten soghys ashyp birin-biri qyrugha sonshama qúmar?

Ashu-yza-kek, ashkózdik-toyymsyzdyq, ýlken imperiyalardyng ambisiyalyq kózqarasy, fanatizm, genosiyd, nәsilshildik, mәdeni, diny qaqtyghystar, zorlyq-zombylyq jәne teris kózqarastar men propaganda  saldarynan últtar men adamdar, memleketter ózara soghysuda.  Búl teris kózqarasynan adamzat balasy bas tarta almay otyr.

Býgingi tanda últtar men adamdardyng ózara jekkórushiligi men týsinispeushiligi tipten órship, beleng aluda.

Memleketter soghysqa óte kóp qarjy men әskery shyghyndar  júmsauda.

Álemning úly derjavalarynyng bir jylgha arnalghan (2021) әskery budjetin nazar salar bolsaq:

1. AQSh  801 milliard dollar

2. Qytay 293 milliard dollar

3. Ýndistan 76,6 mlrd dollar.

4. Úlybritaniya 68,4 milliar dollar

5. Resey 65,9 milliard dollar

Tipten Aziya men Afrikanyng kedey elderi ashtyq pen kedeylikten zardap shegip otyrsa da әskery sektorgha sheksiz  kóp qarajat júmsaydy:

1. Bangladesh 2,7 mlrd.dollar

2. Miyanma 2,2 milliard dollar

3. Niygeriya 2,1 milliard dollar

4. Ontýstik Sudan 1,4 milliard dollardy jyl sayyn tek әskery sektorgha  júmsaydy eken.

Jalpy әlem elderi bir jylda  (2021) 2 trln 113 mlrd. dollardy  әskery sektorgha júmsaytyn kórinedi. Búl endi naghyz ysyrap bolghan qarajat pen dәulet.  Búl aqshamen kýlli әlemning  ekologiyasyn qalpyna keltirip, barlyq adamdardy týrli auru-syrqaulardan qútqarugha molynan jeter edi...

Adamzat әrtýrli júqpaly aurular men ashtyqtan, soghystardan, epiydemiyadan nemese taza su tapshylyghynan әli qútylghan joq.

Adamzat qaterli isik, jýrek-qan tamyrlary aurulary jәne qant diabeti siyaqty aurularynyng dauasyn әli tapqan joq. Ótkende kenetten Sovid pandemiyasy bizding әlemning 6 million 540 000 adamynyng ómirin qidy,  sonymen qatar búl pandemiyamen әli de  616 million 587 000 adam auyryp jatyr.

Áuelde tas pen temirden nayza-pyshaq jasaghan adamdar qazir quatty qaruy bar qúbyjyq tirshilik iyelerine ainaldy: yadrolyq qaru, kontiynentalidy zymyrandar, tankter, úshaqtar men lazerler.

Adamzatta  Jer-Anany  jýz qaytara joygha  jetetin qarular bar. Jer әlemi býginde dәri toltyrghan  bóshkege  úqsap ketken.

Jer betinde býginde 13000 yadrolyq oqtúmsyqtyng bar boluy  Jer-Ana ózin-ózi jonggha óte jaqyn túr degen sóz. Qazirgi zamanghy yadrolyq qarudyng bir ghana oqtúmsyghy 1945 jyly japon qalalaryna tastalghan yadrolyq bombadan (birinshi yadrolyq bombanyng quaty 20 kilotonna boldy) ýsh jýz ese joyqyn dep aitady.  Yaghni, 1 kilotonna degenimiz 1000 tonna trotilding jarylysyna ten. Býgingi zamanauy atom bombasynyng quaty - 550 kilotonna.

Álemdegi eng kóp  yadrolyq oqtúmsyghy bar el-Resey.

Qazirgi uaqytta әlemdegi eng ýlken yadrolyq әleueti bar elder:

Resey 6255,

Amerika 5550,

Qytay 350,

Fransiya 290,

Úlybritaniya 225,

Pәkistan 165,

Ýndistanda 156 yadrolyq oqtúmsyq bar.

Eng sonynda Soltýstik Koreya yadrolyq qaruy bar elder qataryna qosyldy. Yadrolyq qarudy qoldanyp yadrolyq soghysty bastauy mýmkin eng qauipti el retinde Resey men Soltýstik Koreya elderi atalady. Býgingi әlem-yadrolyq bombalardyng ýlken qoymasyna ainaldy.

Eger bir jyl ishinde adamzat әskery shyghyndargha arnaghan 2 trillion dollardy medisinagha, ghylymgha, mektepterge, auruhanalargha, túrghyn ýige jәne qúrylysqa júmsaghan bolsa, adamzat býgin júmaqta ómir sýrer edi.

Sondyqtan da adamzatqa jer betinde ómir sýru qauipti bolghandyqtan,  basqa planetagha, basqa әlemge qaray jyljy bastady. Planetadaghy eng bay adam- (219 milliard AQSh dollar baylyghy bar)  amerikandyq jas kәsipker Ilon Mask ózining barlyq baylyghyn gharyshty iygeruge jәne  ghylymdy damytugha  júmsauda.

Ilon Mask: «Yadrolyq qaru bizding planetamyzdy qúrtuy mýmkin. Álemde yadrolyq soghys bolmaytynyna kepildik joq. 2031 jyly adamzat Marsqa úshyp, sol jerde stansiya salyp ómir sýretin bolady», - deydi. Ilon Mask ózining jeke baylyghy arqyly birneshe qaytara paydalanugha bolatyn «Falcon» zymyrandaryn jasap, Jerding ainalasynda úshatyn «Dragon», «MKC» gharysh kemeleri arqyly qarapayym adamgha gharyshqa sayahattaugha mýmkindik berude. Yaghni, jaqynda qarapayym adamdar da Aygha úshyp, Marsqa bara alatyn mýmkindikke ie bolatyn sekildi.

Jiyrma birinshi ghasyr-intellekt pen tehnologiya ghasyry.

Adamnyng ortasha jasy qazir japoniyada 85-ke jetti. Jaqynda adamdardyng ortasha jasy 100-ge de jetedi. Adam 100 jylda kóp nәrsege qol jetkize alady. Egerde yadrolyq soghys bastalyp, adamzat ózin-ózi joyyp jibermese adamzattyng bolashaghy orasan  zor.

Aurudan, soghystan jәne ashtyqtan zardap shegetin әlemdi ózgertu jәne tazartu tәsili adamzatta әrqashan bar, Jer betin  tynyshtyq pen beybit ómir ýstemdik etetin әlemge ainaldyru utopiyagha ainalmaydy dep seneyik!

Biraq, dәl qazirgi kýnderi adamzattyng mandayy Gamlettik mәngilik saualgha tirelip túrghanyn da sezine bileyik!

Amantay Toyshybayúly

Abai.kz

4 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2256
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3531