8

Aytqanday Ály dauy úzaqqa sozyldy. Búl aryz boyynsha súraqshy birtalay tergeu jýrgizdi. Sol barysta Abdollagha atty aldyrtushy Mamozy ekeni dausyz, tolyq ashylghan. Al Ály Mamozydan óz aqy alashyghynan әli eshnәrse óndire almay jatsa da, Sheruding biraz adamynyng bosap shyghuyna sebepker boldy.

Ály alghash kelip Liy-jýijangha kirgen kýni polisiya bastyghy odan qysqa-qysqa eki auyz saual súrap:

...- Soyylghan biyege Kerimbekting qatysy qalay joq bolady? Qastandyqpen ýiine et tyghylghan Ámen degen qazaq Kerimbekting ornyn alghan Abdolla bolystyng qúdasy eken. Sol arqyly Kerimbekke Abdollany shatastyru kerek bolghan. Yaghny Abdolladan ósh almaq.

- Jaqsy aitasyz, osy Ámen degen qazaq Aryppay almaqshy bolyp jýrgen qyzdy ózining inisine aittyrghan. Ol Abdolla bolystyng qyzy, Aryppaymen uәdesi bar qyzdy inisine audaryp, Abdollamen qúda bolyp otyr. Sondyqtan Ámende Aryppaydyng óz basynyng keshpes kegi bar. Abdollagha da tap sonday narazy. Jәne Kerimbektey kemel adam óz basyn osynshalyq daugha shatady degenge kim senedi? Sizge Mamozynyng biyesin Aryppaygha aldyrtushy kim ekeni anyq qajet bolsa, ol - myna men... Búghan Kerimbekti kinәlamay, zanmen jensen, atatyn jerinde meni at!

- Sening atyndy Abdollagha Mamozy aldyrtqanyn mýmkin jobamen aitatyn bolarsyn? Sodan basqa oigha keluge mýlde bolmay ma?

8

Aytqanday Ály dauy úzaqqa sozyldy. Búl aryz boyynsha súraqshy birtalay tergeu jýrgizdi. Sol barysta Abdollagha atty aldyrtushy Mamozy ekeni dausyz, tolyq ashylghan. Al Ály Mamozydan óz aqy alashyghynan әli eshnәrse óndire almay jatsa da, Sheruding biraz adamynyng bosap shyghuyna sebepker boldy.

Ály alghash kelip Liy-jýijangha kirgen kýni polisiya bastyghy odan qysqa-qysqa eki auyz saual súrap:

...- Soyylghan biyege Kerimbekting qatysy qalay joq bolady? Qastandyqpen ýiine et tyghylghan Ámen degen qazaq Kerimbekting ornyn alghan Abdolla bolystyng qúdasy eken. Sol arqyly Kerimbekke Abdollany shatastyru kerek bolghan. Yaghny Abdolladan ósh almaq.

- Jaqsy aitasyz, osy Ámen degen qazaq Aryppay almaqshy bolyp jýrgen qyzdy ózining inisine aittyrghan. Ol Abdolla bolystyng qyzy, Aryppaymen uәdesi bar qyzdy inisine audaryp, Abdollamen qúda bolyp otyr. Sondyqtan Ámende Aryppaydyng óz basynyng keshpes kegi bar. Abdollagha da tap sonday narazy. Jәne Kerimbektey kemel adam óz basyn osynshalyq daugha shatady degenge kim senedi? Sizge Mamozynyng biyesin Aryppaygha aldyrtushy kim ekeni anyq qajet bolsa, ol - myna men... Búghan Kerimbekti kinәlamay, zanmen jensen, atatyn jerinde meni at!

- Sening atyndy Abdollagha Mamozy aldyrtqanyn mýmkin jobamen aitatyn bolarsyn? Sodan basqa oigha keluge mýlde bolmay ma?

- Mamozy aitpasa Abdolla mende tipti attyng bar-joghyn da bilmes edi. Men Mamozygha qanday ósh bolsam, ol maghan sonday qas adamdar ekenimizdi óziniz de bilesiz. Oghan nanbasanyz sol attardyng kózin bir jaqqa joghaltsyn dep sol bәiek bop otyrghan Mamozynyzdyng jibergen adamy da qolgha týsti. Ony súraqshynyzdan erteli-kesh esty jatarsyz.

Liy-jýijang Áliyding almastay ótkir, dәleldi jauabyna qanaghattanbaugha sharasy qalmaghan. Jasymas kedeyding ózine-ózi senimdi núsqasy, tómen, bosagha jaqtan kәrli polisiya bastyghynyng kózine taysalmay, aumay qarap jauaptasuynan ghana emes, barlyq tabandy, dәleldi qalpynan kórindi. El aibynynan japyraqtay titireytin Liy-juy jang qaharynan Ály saspaghan. Óz dostary: Kerimbek, Aryppay, Qarymsaqtar jolynda jan ayap, taysaludy oilamaghan. Qys azyghyn qamdap, egin-terimin jinap bolghan kedey dýngen diqandaryn kuәlikke tútas kóterip әkelgen. Áliylerdi jiyrma ýy dýngen dep ataghanmen, sonyng eki ýii anyghynda qytay kedeyleri bola-túghyn. Ály bastaghan kórshilermen bayaghydan beri birge kele jatqan jalshy, qytay azamattary edi. Sonyng Lәn biyau aghay deytin qartang bireui polisiya bastyghy Liy-jýijangha, jәne ýiez әkimi polkovnikke qytaysha jazyp, eki aryz jibergen. Ály úqyptap, orap salghan ishki qoynynan sony alyp bergende, Liy-jýijang qabaghyn shytynyp otyryp oqydy...

Lәn biyau aryzy Mamozy jayly bolyp shyqty. Búl adam Mamozynyng malayy bolyp jýrgende óz qojayynymen biraz jylgha deyin tatu bolady. Ýkimetke tәuir kórinu ýshin, qytay adamyn kórse, jaghynyp túratyn Mamozy Lәn biyaudyng jesir qaryndasyn kempiri ólgen әkesine әieldikke әperedi. Balasynyng bektigin bu kórip, ózgege әkimsine sóileytin bolghan Madanzy kәrteydim demey, óz tósegine jas toqal salghan.

Sonda Mamozy ózining at ýsti joryqqa myqty - Rahim degen inisine bay dýngenderden iriktelip kúralghan top jigitti bastatyp, moyny qashyq elderden dәl ýsh dýrkin jylqy aldyrady.

Alghashynda órgi Qyzaydan, onan song úmyttyryp baryp, Búratala - Sarytaudaghy Qarakereyden alady.

Jonghariyadaghy qalmaqtar: Chinәngi, Huchninәngi dep ekige ajyraushy edi. Bir kezde joyylyp ketken Jonghar qalmaghynyng túqymy Shynjang jerinde az eken. Qytay bogdahandary qoyday qyrghan, qazir Tәnirtaudyng arghy beti Qarashәr - Júldyz boyyndaghy Torghauyt ruy Chinәngisine jatady. Endigi kezek qalmaqqa tiymek bolghan Mamozy ýshin sol Torghauyt jaghynan jylqy alu qiyn edi. Eki arada jalpaq Qyzay eli jatyr. Sondyqtan shyghystaghy Erenqabyrgha tauynyng teriskeyin meken etken Huchinәngiden bir jolda tap otyz shaqty jylqy qudyryp alady. Aynalasy tórt-bes jyl ishinde Mamozynyng jylqysy ýsh jýzge tartady. Biraq óz qolymen bir bie tudyryp, suyghyna tonyp mal ósirgen Mamozy joq. Sharana kórip, sharua baqpay bitken mal... Álgi «Lonqa - tory at» deytin. Ámen qorasynan tabylghan at osy Lәn biyaudiki eken.

Ol jazghan aryzdyng maghynasy osy edi. Aryz sonynda: «Qolymnan kóship kettin. Basyndy bassam, ayaghyng typyrlamay jata bermedin» dep Mamozy Áliymen qabat maghan da óshtesken. Tughan qaryndasymdy әkesi әieldikke alyp otyrghan adam eldi jylatpasa maghan osyny istey me? Ózime tayaghy batqan son, qaryndasymdy pisirip jeseng de ózing bil dep, Áliymen birge kettim» degen.

Ánekýnnen bergi barlyq daudan kem týspeytin qomaqty aryz endi osy bolyp shyqqan. Liy-jýijang múny kórgen son, eriksiz kenirek tolghanyp, Maqsút pen Mamyrtaydyng aryzyn eske aldy. Qarymsaqty bosatpay bolmaytynyn oilady. Eki jastyng ójettigin eskerip Áliymen birge ýiez bastyghyna aryzdanudan da tayynbaytyndarynan seskendi. Nelikten eken, qanshyl tóreni Lәn biyaudyng sorlylyghy sәl qayystyrghanday boldy... Onyng qaryndasynyng da, bay shaldyng әieli atanghanda aghasy Lәn biyau tayaq jep jatsa ara týse almay, bir tamaghyn asyraugha ghana shamasynyng jetip jýrgenin oilady. Sonymen Liy-jýijang búl kýni súraqshyny ózine jeke shaqyryp sóilesti.

Aryzdyng mәn-jayyn qysqasha bildirip ótip:

- Búl esinde túrsyn, bizding tergeuimizben ghana tynbaydy, ýiez bastyghy polkovnikke de týsedi, - degendi eskertti. Mamozynyng tasy jenil tartyp bara jatqanyn bildirgeni.

Mine, osy kýnning erteninde Ámen, Qarymsaqtar bastaghan birneshe kisi bosap shyqqan-dy. Ály men Lәn biyau dostyghynyng kýshi әzirshe osy bolghan. Endigi jatqan; kýni de úzanqyray týskender - Aryppay men eki-ýsh dýngen jigiti jәne Abdolla aqalaqshy.

Mamozygha keletin pәlening jarymyn osy Abdolla arqalap jatyr. Anau janjalgha kiyligushi ýsh dýngen kedeyining ýsheuin de Mamozy súraqshygha ym qaghyp, shygharttyrmay otyr. Ekinshi jaqtaghy tayaq jegen bay dýngender aryzy da Áliyge dәl búl jóninde jenistik bermeydi. Al Mamozynyng biyesin Kerimbek tóleytin bolghan. Biraq búny inisi Aryppaydyng maly joq bolghandyghy ýshin tóleysing demeydi. Mamozy óz joghyn óndirumen qanaghat tauyp qalmaydy. Onyng biyesin Kerimbek ailasy alysta jatatyn zang aldynda, jyghyndy retinde tólegen kisi bolady. Búl keyingi kýnning de kuәligi... Osy jaghynan kelgende tútas polisiya ordasy noghala bolyp, eki kózdi tas júmyp otyr. Áliyge tek kózi bar at qaytarylmaq. Al anau qolynan berdim degen eki qara: bir jylqy, bir siyr turaly Mamozy eselegen qarsy dau qozdyryp, tendik bermeuge bettegen. Inisining alty jyldyq jalshylyq aqysyna óndirilgen mysqal aqy joq. Ondaghy enbek mashaqat, bir azamattyng ishken tamaghy men ara-túra kiygen eskili-janaly kiyiminen «aspaghan» bolyp shyqty. Áliymen birge kelip polisiya mekemesining aldynan úilyghysyp ketpey jýrgen bir top eski kiyimdi, kedey dýngenderding súraqshy aldyna kezek-kezek kirgendegi bar kuәligi - Áliydi qúptap, óz kórshileri Qarymsaqty aqtap, shuyldaumen ghana qalghan. Endi Ály men Kerimbek aqyldasqanda, Ály ózining qasyndaghy bar shoghyrymen ýiezdik ýkimetke shaghym etuge barmaq bolghan. Kerimbekti qaralap qol qoyyp, qamay almaumen birge ony birjola aqtaugha da kózi qimay, úzaq-sonar sýrleuge salyp otyr. Qoydy kórip, qoyshysynan taysalyp, kýder ýzbey shoqiyp otyryp alghan bóridey, ne kózsiz úmtylugha dәti jetpey sendelgen. Teginde, Kýre polisiya mekemesi bolsyn, ýiez bastyghy bolsyn Kerimbekti kórse, balasyn aldyrghan jyrtqysh taghyday bolarlyq bir suyq jay ejelden bar.

Osydan biraz jyl búryn ýiezdik ýkimetting bir jas qytay qyzmetkeri әldeqalay Sheruding ishinde jasyryn óltirilgen.

Mamozy bir duan elding bas bәjiger - tóresi bolsa, әlgi jigit sol Qorghas duanynyng orman sharlaushysynyng qojasy bolatyn. Bir búrau alghan nemese qúryq kesken qazaqty kózi shalsa, dýresin ala jýgirgen paqyr eken. Ony ústap óltirushi Kerimbekting jaqyn aghayyny - Qydyrbek degen kisi bolady. Kýre ózderining Sheruge shyghyp ketken sol әkimsymaghynyng iz-týzsiz, qayda, kim óltirgenin naqtap bile almay, «iyesiz tayaqqa it ýrmestin» keri bolyp ishten tyna, antarylyp qalsa da, ózderinshe sekemdenip oilaghanda, Kerimbekten qauip kýtip «sol» dep joramaldaghan.

Kýrening Kerimbekke osylaysha senbeuine erte kýnnen Mamozy sebepker bolsa, soghan qosa Kerimbekting óz qolymen istep, kózge týsken jәne bir qimyly búndaghy ýkimet ornynyng «qara kitabyna» engizilgen. Erterekte, Kýre gubernelik shtab bolyp túrghan kezde, Shynjang ýkimetining basyna jana otyrghan Shyng shy saydyng bóksesi óz taghyna әli myqtap bekip bolmaghan shaghynda, zang әmiri qazaq dalasyna qazirgiden góri bir kez «shuaqty» bolyp túrghan. Sonda Kerimbek gubernelik shtabtyng ózinen shyqqan taghy bir jas qytay qyzmetkerimen oilamaghan jerden janjalgha kiriptar bolyp qalghany bar. Sherude Kómekbay qajynyng asy degen ýlken as bolyp, atshabys ýstinde әlgi qytay jigit bәige ýlestiru biyligi jóninen qazaq zanyn úqpay, Kerimbekti eregispen boqtap salady. Auzynan jaman ianat shyghyp, qolastyndaghy baghynyshty qazaqty sonymen shektep tyimaq bolady. Ózining balasynday jas adamnyng búnday ýstemdigin ólimdey kórgen Kerimbek ony solaqay qolyndaghy qyrghyz órim qamshymen jalghyz tartyp, anau attan domalap týsedi. Qytay jigit býtin gubernelik ýkimetting sayasy bólim bastyghy eken. Qaytkenmen, óz tiregine... jәne qyzmet biyligine myqtap arqa sýiegeni bilinetin.

Onyng ainalasyndaghy antalaghan qorghaushy, nókerlerin Sheruding Aryppay siyaqty sayma-say jigitterine tyrp etkizdirmey qorshatyp túryp, tabaqtay qaghazgha sol jerding ózinde Kerimbek akt jazghyzady. Osyndaghy qazaq, úighyr, dýngenning belgili, inabatty adamdaryna qol qoyghyzyp, tayaq jegen әlgi qyzmetkerdi Kýredegi Shtabqa qolyn artyna baylatyp, atyna teris mingizip aparghyzyp tapsyrtady. Ayaghyna jyghyp, tatulastyrmaq bolghan dýngenderge de Kerimbek kónbeydi. «Dining basqa bolghanmen, tiling bir bolghan son, meni boqtaghanyna qaramay, jandaryng ashyp túr ma?» degen sózdi aityp dýngendi tyiyp tastaydy. Ýkimetting alghashqy jaltankóz sayasaty Qúmylda úighyrlardy bastaghan Qojaniyaz kóterilisinen keyin az últtargha «jaqsy kónil bólip» otyrghandyqtan janaghy shtab qyzmetkerin Kýre gubernelik ýkimetining ózi Kerimbekting ayaghyna jyghyp, keshirim súratady. Biraq әne, sonyng ózi Kerimbek tarihy ýshin ashylghan qara kitaptyng birinshi betine «jýrek qanymen» jazylyp qalghan-dy. Gomindang deytin «úly ókimettin» kiyeli kegimen jazylghanday bolghan. Ólgen sharlaushy jayly Kerimbekke sene almaytyndary da osynday shartty әreketterge baylanystyrylyp, sonyng bәri balalaghan shemen-berish týiinindey astasyp jatatyn.

Ály men Kerimbekting ýiezdik ýkimetke jazghan aryzynda Shyng shy sayding alty úranyndaghy: «Shynjannyng beybitshiligin qorghau» jәne «últtar tendigin qorghau» degen ýlken eki jarghy kirgizilip jazylghan. Búlay sóz saptalu dәl myna tústa ýkimetti eleng etkizu degen sóz. «Mamozy siyaqty ýkimet qyzmetkeri qazaqtyng ishine iritki salyp, at úrlatyp otyryp, sol jayly aryzdanushylargha tendik bermeydi. «Ádil ýkimetimizding «últ tendigi» sayasatyn eske alghanda Mamozynyng qazaqqa degen ýstemdigi ayaq basqan sayyn kórinip keledi. Jәne ony ózining әkimgershilik qyzmetin betke ústaghan basa-kókteushilik týrinde paydalanady. Mine, osy negizdegi aryzdy Ály ýiezdik ýkimetting әkimi Ma shyanigon polkovnikting ózine engizgen. «Aryppay isi Mamozy qylmysyna qarap istelgen, soghan oray jauap retindegi әreket. Jәne búl bir adam, eki adamnyng isi emes, kópting mýddesine, manday terin syghyp kýn keshken bir qauym elding mún-múqtajyna baylanysty shyqqan is. Ony istetushi biz - Mamozydan tepki kórgen jiyrma ýy kedey dýngenderimiz. Sol ýshin bosqa әure etip, orynsyz tergelip otyrghan Kerimbekti biz jan sala aqtaymyz» - degen. Búl uaqytta Kerimbekting isti bop Kýrege shyqyrtylyp kelgenine mine, jiyrma kýnnen asqan-dy. Qyraghy polkovnik mynanday tereng aryzdyng tórkinine múqiyattap zer saldy. Teginde búl oryn tek ýiezdik ýkimet qana emes, sol ýiezdik ýkimet dәrejesindegi memleket qauipsizdigin qorghau oryny da bolatyn. Sondyqtan az últtar ishindegi Kerimbek, Áli, Qarymsaqtar siyaqty adamnyng basqan qadamyna zer salu jaghy basym.

Shynjang ókimetining memlekettik júmysyn teginde tórt ministr, segiz basqarma atqarady.

Búrynghy býkil Shynjang ýkimeti, ólkelik ishki ister basqarmasynyng bastyghy general-mayor Lu bin y Ile aimaghynyng ortalyghy - Qúljagha gubernator bolyp kelgeli, әsirese memleket qauipsizdigin saqtau tetigine erekshe qadauysh nazar audarylghan. Ile ualayaty on ýiez bolghanda, gýbernelik shtabtyng solqyldaghan qatal búiryghyn shygharyp otyrghan aty әigili Lu bin y osy memleket qauipsizdigin saqtau mәselesi jóninde eng әueli sol ýiezdik ýkimet bastyqtarynyng ózderin túyaqtarynan tik túrghyzghanday etken.

Shynjang ókimetinde on gýbernelik shtab bar. Sonyng ýsheui: Ile, Altay, Tarbaghatay qazaq aimaqtary. Shynjang ýkimeti basshylary osy aimaqtyng negizgi bireui Ile ualayatyna janaghy general-leytenant Lu bin y siyaqty adamdy asa erekshe qúpiyamen jibergendigi aitpay bayqalatyn. Altayda Abaq kereylerin bastaghan belgili Ospan batyr kýni býginge deyin ýkimetke aldyrmay, Bәitik, Qaptyq tauynda basyn bәy tigip soghysumen keledi. Lu bin y alghash kelip zandy temir qausarday qysyp ústaghanda, Ile aimaghynda: qazaq-úighyr, qyrghyz, ózbek, tatarlardan kóp adam birden qamaugha alyndy. Jergilikti az últtyng jylt etken eti tiri, bas kóterer degen adamy bolsa, erte kýnnen «týp tamyryna balta shabu», «kýlin kókke úshyra alastau» qajet... Ýrimji týrmesindegi auyr azappen qoyday qyrylyp otyrghan 80 myng tútqynnyng ishinde qazaq aimaqtary: Altay, Tarbaghatay, Iledegi úighyr, qazaq, qyrghyz, qalmaq-manghúldardyng da ýlesi olqy emes-ti.

...Ály janaghy aryzdy alyp kirgen kýnning ertenine, Ma shyanigon osyndayda ózining eng qúpiya qararyna alatyn «ong qol» degen eki-ýsh qana adamdy qasynda ústap óte jasyryn bir suyq jaydy kenesip otyrdy. Ortalaryndaghy Kerimbek pen Ály aryzyna jendet kózben zer sala ýnilip, týiile qarap, sony jayyp salyp otyr. Áldebir zәru karta josparyn qauyrt jobalap jatqanday, qaghazdyng әr túsyn - Ma shyanigon qatulana qadalyp, týrte shúqyp kórsetedi. Súq sausaghy sústy kózding yrqyna jýgiredi. Aryzdaghy «әdil ýkimetimiz» degen siyaqty jerler ónmenderine oqtay tiyedi. Aryzshylar sol sózding ózi amalsyzdan da emes, tipti barynsha jek kóre otyryp, jazghanyn iyiskep bilgendey, bir-birine aityspay emeýrinsiz úghady. Jәne sol tektes, «Mamozy siyaqty ýkimet qyzmetkeri «últ tendigi» sayasatyna mәn beru ornyna býlikshilik salady» deumen birge ýkimetting «ong kózim» dep otyrghan polisiya mekemesining aibynyn ayaq asty etip, onyng qúzyrynan ýiezdik ýkimetke aryz asyrudyng ózi ýnile qaraghanda, Ma shyanigonge jenil tolghaq bolyp tiymegen. Sonymen kelip búlar tau ishinde qay-qashanda tynysh jatpaytyn Kerimbekting ózin birden qolgha alu, qamau jóninde arnayy bas qosa kenesip qalghan-dy. Biraq búl mәselege bastan-ayaq bayypty qaraudy ә degennen auyzgha alysyp qozghasqan. Keyingi jaghynda is sony qalay bolyp bitui mýmkin... Soghan óte zer salynsyn. Eger ayaqty aghat bassa, erteng osy otyrghandar jauapty. Gubernator aldynda basymen esep beredi. Kerimbekti barlyq Sheru ruy qolday ma? Álde bolmasa sol el ishinde ony qúptamay, teris kóretin, alauyz, azghyn adamdar da tabyla ma? Bar bolsa kimder? Olar Sheruge bedeli óte alatyn adamdar ma, joq pa? Kerimbekting ústaluyna riza bolyp solar qol qoya ma? Álde soraqylyq bolyp, el ishinde iritki tuyp kete me? Keyingi kýn ýshin osynyng bәri de asa qúndy da manyzdy is. Halyqty «jaqsy» ústau ýshin bir shetin týbekke iyirip, «noqtalap» otyrmasa bolmaydy. Shynjandy әskery kýsh nazary basqarady. Solay bolghanmen ol tek osy Kýre siyaqty qorghandardyng ishinde, halyqpen aralas jatqan olardyng eshqanday kómekshi tiregi, sener kýshi joq. Sýieneri qolyndaghy nayzaly myltyq... Sondyqtan halyq ishine kóp tynshylar qonmen baghanaghy «Ádildikti» búl tústa túmshalap jyly jaba túrady. Búqara halyqta sýienish kýshi bolmaghandyqtan kýnderine jaraytyn kóbinese iz keskish, túmsyghy iyisshil jaldamaly, satqyn tynshylar. Onsyz gomindang ýkimetining aral-aral, oidym-oydym qorghandarynyng ishinde in týbindegi suyrday tyghylyp jatyp basqaruy dәl úyasynyng ýstinen kelip týskenshe sybys bilmeytin sanyrau qúrdy eske týsirer edi.

Kerimbekting el ishindegi abyroy-salmaq eksheuin tolyq bilu, tanu ýshin búl otyrghandargha qazir Mamozy kerek bolghan. Sóitip, endi Ma shyanigon óz aldyna Mamozyny aldyrghanda әldeneden shyn dәmelengen, qanqúmar búzyq alghashynda qatty yntyzarlanyp, tileui qabyl bolghanday ishtey tynysh tappay órekpigen. Biraq Mamozy búl iske taqaty qalmay tónip týskenmen, Kerimbekti tútqyndatu ýshin qazaqtyng óz ishinen qol qoyatyn birtalay kuә tabu kerek degen jerge kelgende, belge soqqan jylanday búlghalaqtap qaldy. Búl Mamozynyng búryn kónil bólmegen, bilmegen nәrsesi emes-ti. Oghan osynyng bәri, býkil Sheruding qyr-syry alaqandaghyday. Oiyna qysylghanda oralghan jalghyz ýmiti qamauda jatqan Abdolla bolyp edi. Endi ol da qoldan ketti! Qoldan ketip, qolaydan ketpey túrsa taghy bir sәri. Bar jaqtastarymen Abdollanyng búdan endi bir-jola at kekilin kese, mýlde ketkeni anyq. Búl úiym songhy sheshimdi endi Mamozygha da bildirmedi. Túiyq toqtatyp qoydy. Sonymen aqyrynda osy jerge búlar Kerimbekting ózin shaqyrtty... Ony múnda dәl Mamozy otyrghan kezde, sonyng ýstine aldyryp, bir qyzyghy, bәri de saliqaly týspen qabyldady. «Bәrimiz de oilandyq» degen nyshan bayqatady. Ma shyanigon óz auzymen Kerimbekting «qapa bolmauyn» ótindi. Biraz kýn búl kisini kezdeysoq jaghdaymen әure etip qoyghanyn, oghan jasy ýlken, ózi esti adam Kerimbek әriyne, ghapu etui kerek ekenin maymen sylaghanday etip jýirik tilmәsh arqyly sóiledi. Mayystyra, kelistire ózderi de túshynghanday sóiledi.

Edenine qyp-qyzyl qytayy jibek kilem tóselgen úzyn, keng jaryq bólmening dәl tórinde eki iyghy bir-bir kezdey, mundirli polkovnik otyr. Omyrau, tósinde, beldegi әskery bylghary beldikting aiqysh-úiqysh asyp tastalghan qosalqy baulary, jagha, jen, iyq pagondarynda oqaly, altyn zerli shitirmek-shytyrmalar. Jas shamasy elulerdegi, jyltyldaghan appaq shashyn tik qayyrghan deneli adam. Qany qashqan súrqyl jýzinde, qas-qabaghynda airyqsha bir jat, suyq yzghar berip túrghan әjim kólenkesi bar. Sol әjimder ymyrasyz, kәrli qabaq pen shatynap qaraytyn kózderining aldynda, úrt-ezulerinde, qas-qabaghynda týsin asa salqyn tyjyryntyp, erekshe qataldyq belgisin shaqyryp túr.

Kerimbek onyng týsi suyqtyghyna zeyin qoya qarap otyryp, «gomindang ókimeti biylegen Qytay patshalyghynyng qanday ornyna aparyp otyrghyzsa da ógeysitpestey kәri bar-au, kәpirdin» dep oilaghan.

Mәslihatshy, kenesshiler toby birynghay ekshelip, Ma shyanigonnen biraz beride, tómendeu otyrghan bolatyn. Olardan taghy beride Mamozy men Kerimbek, eki jaqta bozaryp, bir-birine qarama-qarsy jayghasqan. Búlar men Ma shyanigonnyng arasy biraz jer. Tilmash ayaq jaqta tistey qatyp, tik týregep túrghan.

Ma shyanigon Kerimbekke aitqan janaghyday sózderining ayaghynda tas mýsindey shalqaq otyrghan boyy:

- Áriyne, múnday-múnday әureshilik bolady, qapa bolmanyz! Eldi tәrtippen basqaru ýshin siz de, biz de әlegine shydaymyz, - dep jadaghaylata kýlip, tómengi qoshametshilerine: - Solay emes pe, joldas kenesshiler? - degen boldy. Otyrghan syzdy top ta ózderining asqaq әkimi polkovnikting búl sózine tegis týsterin jadyratqan bop, Kerimbekke mysyq kózdenip aqyryn qarasyp qoydy. Biraq osy kezde Kerimbekting jýregi jaysyz qaghyp, ýsti-ýstine soghyp otyrdy. Ruly elding Kerimbektey jetekshisin búl sapardan osylaysha «aqtap» qaytarghaly otyrularynyng arghy jaghynda kóz jazdyryp jatqan ne bar ekenin kim biledi?!

Mamozy ana jylghy Áliymen bolghan dau, aitystyng ýlken janghyryghy túsynda adam istemes bir úshqary súmdyqpen ózge emes, jalyn sipatpaytyn, asau-asqaq Ma shyanigonnyng ózin shatyldyrghany bar. Moyny qúryqtay, ózi appaq, qazmoyyn arghymaqty da oyazdyng aldyna sol joly kóldeneng tartqan. Qúiryq-jaly jibektey, «peri jylqysynday» dep dәripterlik asqan әsem, jer baspaytyn jorgha. Eger at mine alsa, tek Ma shyanigonge ghana layyqty ekeni ras. Júldyzdaghy Torghauyt qalmaghynan tura 100 qoygha, basqa úryp sanap túryp, Mamozy ózine balap aldyrghan dabyraly aqqu boz osy edi. Torghauyttyng býkil Shynjang jerine danqy shyqqan әigili jorghalarynan әdeyi arghymaqpen budandastyryp shygharghan qarabayyr eken. Shabysty bilmeydi.

Áliyding balasy ólgende adam qúnyna jyghyndy bolyp, es tappay sasqan Mamozy Ma shyanigonge oidaghyday nyq senimmen kýdiksiz sýienu ýshin, osynday bir keremet atty ghana betke ústap bara almaghan. Oghan jalynysh ótkizu onay emes-ti. Jasy egde tartqan qyrqyljyng әkimge ózining uyljyp ósip kele jatqan jalghyz qyzyn da naghyz tasjýrektikpen qyzyqtatqan!.. Ózimenen shamalas Ma shyanigonning jolyna qúrbandyqqa qighan jas qyzyn, jengesindey jetelep, Kýrege ózi әkelgen. Eng masqarasy polkovnikting ýiine de qarakónil Mamozy ózi alyp kirgen!.. Ýiez bastyghynyng tәkappar әieli eki balasyn alyp, jolaushylap Qúljagha ketkenin súmdyqpen kóz ashqan, úry qoyyn Mamozy bilip kep otyrghan. Qyz joly nәzik eken... Ýlken tórening aidyndy ordasyna әkesin ilestirip, «qonaq bop» kirgeni oghash kórinbedi, qayta jarasyp túrghanday. Búnyng aldynda tilmash dýngen jigitinen sәlem aityp, «aqqu bozdy» tartugha aparatynyn kýnilgeri bildirgen. At danqyn Ma shyanigon jaqsy biletin-di.

Ózin ólermendikting asqan kózsizdigine qamshylap aidaghan qutúyaq Mamozy, qoynyna tyghyp ala kelgen «ty ju» araghymen bir qyzgha bergisiz derlik boz arghymaqty qúttyqtap, polkovnikpen azyraq kýmis ydystar qaghystyryp otyrdy. Ásheyinde manyna jan pende jolay almaytyn ýiez biyleushisi Mamozymen býgin qiuadan ong sóilesip, onyng ýy ishinen suyrtpaqtap jón súrastyryp edi. Qúday Mamozynyng kókten tilegenin jerden bergendey:

- Bir ýide biz ýsh-aq adambyz, - dep bastady sózin, - Altynym da, gauharym da, aldynyzda otyrghan osy myna qargham, jalghyz qyzym... Úldarym aqylsyz bolyp, «Dýngen qashqan» soghysynda ekeui de oqqa úshqan... Úly ókimetimizge qol kótergeni ýshin kýni býgin it óligindey kórem! Álemde tendesi joq úly gomindang ókimetine qarsy qaru kóteru bizding jaman dýngenderding ne teni desenizshi! Osy qyzym aman bolsa boldy, jýgermekter jatqan jerinen túrmasyn! - dep keldi de, jyryndy qonaq Ma shyanigon oyazdy qalyptan tys sheberlikpen, endigi aitpaghyna auzyn ashtyra tanyrqatyp:

...- Osy qyzym sizdi syrtynyzdan kórip...- dep, anyq soyqandy oiyn sabaqtap kele jatty. Polkovnik mynanday epti meymanynyng betine jalt qarap, qyzgha bir, búghan bir jan tarta kóz tastay bastaghanda, biyik ýstelde, búlarmen bir dastarqanda onsyz da kýmiljip otyrghan jas, súlu taldyrmash qyz, jerge kirgendey bolyp, bar boyymen tómen búgha qyzaryp ketti. Dalada aghash kólenkesine baylanghan boz arghymaqty kórip kirgeli ishinen quanghan atqúmar, danqshyl tóre búryn Mamozydan osy at jayyn bir ret súraghany bar-dy. Sylandaghan januar moynyn aqquday iyip, әdemi erni qybyrlap qolynan nan jegende shynymen masattanyp ketken ýy iyesi, Mamozynyng myna sózi túsynda, býgin bar baqyt bir ghana óz basyna ýiilip-tógilgendey kórdi... Oilap qarasa, balasy ólgen bireu. Sonyng orayyna san qabat kópshik bolyp, qúzyryna at bastaghan qyz kelip otyr ma, qalay! Mamozy sózin әri qaray jalghap:

- Taqsyr, siz dýniyedegi zamany kelgen jaqsynyng bireuisiz. Qúlaghannyng tilegenin bersen, óteuin qúday beredi deushi edi ghoy, tileuinizdi bergir! Mening osy kezdegi jaghdayymdy óziniz de bilip otyrsyz... Nasyrgha shabatyn týri bar... Jazatayym, ana bir jalanayaq Ály degen dýngenmen qúnym birdey boldy. Basyna dau kelgen qoja men qúldyng qúny birdey degen dәl ras eken. «Qosshyndy qorghay jýr» deytin edi ghoy, bir eteginizding daldasyna ala túrmasanyz, júmyrtqadan jana shyqqan ýsti-basy sharana-satpaq shójedey panasyz, lypasyz qaldym. Aqsýiek Mәnju әuleti, ózinizding aldynyzda sózding aiday ashyghy bylay, taqsyr!..

Myna aqyly bar qyzym da, mәrtebeli qojamyz, sizdey ardaqty aghasynyng qalaghan qyzmetinde bolyp, yrzashylyq qasiyetine bólenip qaytqysy keledi... Jastyq tilegin jerde qaldyrmay, qabyl alsanyz eken! - dep saldy. Betin tilsen, qan shyqpastay jerge ótti.

Ma shyanigon beyne, týs kórgendey bop, ishinen arsalaqtaghanyn jasyrghansymaq bolsa da, jaghasyn týzegishtep, shәshin qayyryp, qoly tynysh tappay qaldy. Jýregine oilamaghan quanysh tolghanda, talshybyqtay mayysqan, ózi әdemi, jas, úyalshaq qyzgha shәshi appaq quday qalpynda bayau, úrlana kóz salyp, otyrysyn mәnerlep, ózi bayqamay qybyr qaqty. Qarsy aldynda otyrghan mynaday saramas, betpaqqa ne daua baryn bilmey, sasqanynan ózining osy qúbylysyn juyp-shәiip, syrttan dayashy-malayyn dauystap shaqyrdy. Moynyn esik jaqqa bere, qatang ýnmen:

- Lauhan!* - degen. Óbek qaqqan iymek qytay adamy esikten jele basyp kirip keldi. Qúraq úshqan qimyly, әmir kýtken qas-qabaghy kónil tabushylyqtan góri adamnyng adamgha qúdayday tabynghanyn tanytarlyq. Óz tórinde ózi otyrghan mundirli polkovniyk:

*Lauhan - shal degen maghynada.

- Jangoda (otaghasy) meymandargha jelpuish kerek, - dep edi, әlgi adam óz jasyna sәikes kelmeytin, shanqobyzdyng dybysynday ýnimen:

- Ázir, әzir, - dep, enkeng etip qoydy da, býkektey jelip býiirdegi bir bólmege enip ketti. Izinshe qayta shyqqanda, qolynda pil sýieginen jasalghan jinamaly jelpuish kórindi. Alghashqy kórgen kózge airyqsha sóleket qozghalyspen elbek qaghyp, birese Mamozyny, birese qyzdy jelpe bastady. Ataqty hanymdargha jasarlyq myna oghash kórinis sureti kókórim qyz ýshin syy bolghan joq. Býkeng qaqqan, óreskel qimylynyng ózi sәt sayyn u jútqyzarlyqtay, asa bir jat sezimmen beybaq jasty jerge kirgendey namystandyrdy. Beyqam ómirinde erkek jynystylardy birinshi ret óte jek kórgeni de dәl osy sәt shyghar. Óz әkesinen bastap adamdyq ary qalmaghan ýsh erkek bar naza, bar janymen zapys etken!..

Mine, osy kýni kertartpa aqsýiekting erkin ketirgen Mamozy on ekide bir gýli ashylmaghan, armandy jasty osy ýiding eriksiz, ýnsiz, oida joq «qonaghy» etip qaldyryp ketti... Uaqyt ozghan sayyn lәpsi dәmesinen eles siyaqtanyp, úzanqyrap bara jatqan jas iyisting kózjúmbaylyq qyzyghymen eluden asqan tóreni yqtiyarsyz qúmarpaz etip, bozbastyqtyng shәrbatyna dәniktirdi. Býrshik atqanymen әli qauyzy jarylmaghan ózi súlu, ýrkek jastyng taldyrmash tәnin dәl sol júpar iyistey, júmbaq qorqaqtyghy ýshin jan qyzyghynday enshilegen. Bar әlemnen jasyryn bir qúpiya qyzghanyshpen ishtey arsandap, qataldyqtyng qayyng toz qalybyn kiygen yzgharly oyaz úmyt bolghan jas demmen qalay aldanghanyn ózi de bilmey qaldy. Tipti sol bir kýnnen keyin ózining әlgi ornyn ainalaqtap, iyiskelegendey bop, toyattay almay, qayta anyq tyqyrshyp, mazasyz bireu bolyp qalghan.

Endigi qalpynda ony, búl adamnyng óz ishki әlemimen ólshegende kóp jyldar boyy tótenshe jauapty istermen kóntaqym bolghan әmir iyesinen - oyazdan góri, әli óz basynyng mәselesi sheshilmey jýrgen kәrip bireudey, qonyltaq bayqús deuge keletin. Esine kelse dәl qazir osy otyrystyng ózinde jýregi shanshyp ketkendey buynyn alghan.

Bir belenning eske týsse, búghan auru әkelerdey yntyqtyq belgisi armandy etip ótip ketken-di. Jalghyz-aq, bar suretimen jýreginde qalghany ghana oljasy tәrizdi.

Áldene ýshin kózi biraz qyzaryp isip, ishinen sheksiz túnshyghyp qalghan on alty jasar qyzyn Mamozy erteninde, sәskede kelip alyp qaytqan... Shonjar qytay syilaghan ortasynda gauhary bar asyl tasty, alqa-monshaq ta qyz beybaqtyng búiyghynqy qalpyna medeu bola alghan joq-ty.

Ma shyanigon Shynjandaghy eng ýlken bir gýbernelik ýkimet - Ile uәliyatynyng general-gubernatory Lu bin iyding qaryndasyna ýilengen. Mamozynyng arqa tirey sýiengeni әne sol oyaz. Qazir Ma shyanigon sonday Mamozyny Kerimbekting aldyna kishireytkisi kelmey otyruda týbirli sebep ol da emes. Ekeuining bir-birimen әlgindey «tamyrlyghy» emes. Ol bolmaghan kýnning ózinde-aq, Kerimbek ýshin múnda otyrghan qay-qaysysynyng da aghynan jarylmasy әlemge ayan. Tek biraq, Mamozy men Ály dauy úzaqqa ketip, terendey berse, Áliyding kesiri basqa emes tura Ma shyanigonning ózine tayaq bolyp tiyetin jeri bar... Qúljadaghy gýbernelik ýkimetting basyn ústap otyrghan - Lu bin iyding tughan qaryndasy Ma shyanigonnyng әieli ekenin Ály biledi. Mamozy ózining jas qyzyn Ma shyanigonnyng tósegine aparyp salghanda, Ály ony der kezinde bilmegen. Aytys, dau barlyghy toqtap, ózi Sheru ishine kóship barghan song bilip, sanyn sonda bir-aq soqqanday bolghan. Keyin bir ret taghy janjal ýstinde sony Mamozynyng betine shyjghyryp basqanday qyp aitqany bar-dy. Soghan ishqysta bolghan Mamozy Áliydi qúrttyrmaq niyetpen onyng osy aitqanyn shaghym etip, Ma shyanigonge jetkizgen. Biraq Ma-Shyani gon Áliydi qúrtudyng ornyna mynaday qaghynghan sózding shyghu tórkininen qatty sekem alyp qap edi. Endi myna janjal órtine Ály sony qosyp, «Mamozy ýstinen aitqan aryzymyzdy osynday sebeppen Ma shyanigonnyng ózi tyndamaydy» dep, ana qaharly qaynaghasy, generalgha aryz joldauy mýmkin. Lu bin iydey gubernator óz qaryndasynyng ýstine, zaman ótkende endi kep, jas qyz sýiip... qorlaghan Ma shyanigonnyng moynyn astynan keltiredi. Sony ishtey anyq úghatyn polkovnikting búl joly Kerimbekke shynymen-aq tisi bata almas ta edi. Ayday ajaryna ittey nәpsi kir júqtyrady. Ma-shyan gon ózin Mamozynyng qanshalyq qylmysqa jetelep, jar basyna aparyp qoyghanyn bir-aq bilgen. Osy qyrynan oilasa, generaldan zәresi ketip qorqatyn.

Sóitip, birtalay uaqytqa sozylghan súraq aqyry osylay kelip zorgha tynghanday boldy.

Ma shyanigonnyng «ghafu» ótingen sózinen keyin Kerimbek «hosh raqmetin» sәl ýnsiz otyra týsken song aityp, ózi jalghyz esik aldyna shyqqanda, syrtta, ýiezdik ýkimetting aumaghy mol, keng alanyna Sheruding elu shaqty adamy taudaghy elden jana kelip týsken eken. Búlardyng ózine ara týskeli kelgen top ekenin Kerimbek kórgen jerde-aq bilgen. Is ayaghy jaqsy bolmay, sozylyp bara jatqanan estigen son, әlgi bayaghy Kýrening orman-aghash sharlaushysyn óltirdi deytin Qydyrbek bastap jetken Sheruding búl toby Kerimbekting dәl osy qútylyp túrghany ýstine kelgen. Al búl uaqytta Kýrening soty, Mamozy tilimen tyghyzdatyp, Aryppay men onyng qasyndaghy ýsh dýngen kedeyine eki ai, ýsh aidan kesik kesip qoyghan-dy. Sheruding keyingi qozghalghan is bilmes, jaybasar aryzshylary ózining shaban-shardaqylyghyn tanytyp, mýlde tyndalmay qaldy. Ómir - taghdyr janshuyn sergek, órshil yzamen qabyl etken Áli, Aryppay, Qarymsaqtarday emes, bosbelbeu kópshilik osy tústa óz-ózinen-aq bilinip, orny pәsh bolyp qalyp edi. Sonymen ay boyyna sozylghan dau - sarsang әlegi tiyanaq tapty. Ály men Lәn biyau aryzy qanshalyq ýstem dәlelderge túnyp túrsa da, Mamozygha shara qoldanugha jaramady. Jylqyny ýiirimen aidatqan  Mamozy qalyp, bir mal, eki mal ýshin qazaqtar qamaldy.

Ma shyanigon Kerimbekti aldynan qaytarghan son, óz tobyna ózgeshe bir mәslihat salghan-dy. Qúljagha, gubernator - Lu bin iyge qatynas joldap, Sheruding bas kóterer degen adamdarynyng birazyn tútqyndap, qalghanyn tútas ruymen týp kótere bóten jaqqa, alysqa jer audaryp, ózge elderding ishine bólip-bólip taratyp berudi ortagha qoyghan. Anau eginshi jiyrma ýy dýngenderdi qaytadan tyqsyryp әkep ózderining búrynghy qojayyndaryna qaytaryp beru kerek dep sheshti.

(Jalghasy bar)

Abai.kz