Týrkilerdin  tanymymen tanysqan sayyn qyzyq jaytqa tap bolasyn. Sonyng biri - kenistikti baghdarlau. Belgili ghalym Sartqoja Qarjaubayúlynyng zertteuine qaraghanda, týrkiler soltýstikten tiksingen, ony qara boyaugha qatysty ataghan. Ghalymnyng enbeginen (S. Qarjaubay. Orhon múralary. 1 kitap. Tarihy - tanymdyq etnografiyalyq әdebiyet. Astana. 2003. 38-39 better.) ýzindini atalmysh dýniyetanymmen tanysu ýshin jariyalap otyrmyz.

Abai.kz

Terkin eskertkishi Terkin ózenining soltýstigine ornalasqan.

Búl dýniyeden o dýniyege ótken úly adamdarynyng baryqtaryn (hram), kiyeli oryndaryn osylaysha ózennin, búlaqtyng soltýstik betine bayyrghy týrkiler ornatyp kelgen.

Baryqtar (hram) - ol dýniyelik bolghan aruaqtargha arnalghan oryn. Onyng ishinde sol adamnyng ózinin, әielining (qatyn) mýsini ornalastyrylghan. Týrkiler sol aruaqtary arqyly Tәnirge qúlshylyk etip, syiynyp, tabynady.

Týrkilerdin  tanymymen tanysqan sayyn qyzyq jaytqa tap bolasyn. Sonyng biri - kenistikti baghdarlau. Belgili ghalym Sartqoja Qarjaubayúlynyng zertteuine qaraghanda, týrkiler soltýstikten tiksingen, ony qara boyaugha qatysty ataghan. Ghalymnyng enbeginen (S. Qarjaubay. Orhon múralary. 1 kitap. Tarihy - tanymdyq etnografiyalyq әdebiyet. Astana. 2003. 38-39 better.) ýzindini atalmysh dýniyetanymmen tanysu ýshin jariyalap otyrmyz.

Abai.kz

Terkin eskertkishi Terkin ózenining soltýstigine ornalasqan.

Búl dýniyeden o dýniyege ótken úly adamdarynyng baryqtaryn (hram), kiyeli oryndaryn osylaysha ózennin, búlaqtyng soltýstik betine bayyrghy týrkiler ornatyp kelgen.

Baryqtar (hram) - ol dýniyelik bolghan aruaqtargha arnalghan oryn. Onyng ishinde sol adamnyng ózinin, әielining (qatyn) mýsini ornalastyrylghan. Týrkiler sol aruaqtary arqyly Tәnirge qúlshylyk etip, syiynyp, tabynady.

M.Qashqary de adam mýrdesin kómgen beyitti «qara orun» (qara oryn) (15. 111.222; 70.423) dep ataghan. Tәnirlik dinning qaldyghy jaqsy saqtalghan mongholdar «Zýgiyn muu hoyt zýg» (baghyttyng qorqynyshtysy teristik bet) dep kýni býginge deyin yrymdaydy. Hunnudyng Mode-tәnirqúty qytaylarmen soghysqanda (b.z.d. 200 jyly) armiyanyng batys shebin aq, shyghys shebin kók, ontýstik shebin kýreng (qyzyl), soltýstik shebin, qara attylarmen jasaqtaydy (32.1.51). Bayyrghy týrki jazba eskertkishterinde soltýstiktegi halyqtardy «Tün eli» (týn eli-qaranghylyqtaghy el) dep atasa soltýstikti «tün ortu» (týn ortasy-soltýstik) (KT.III.2) dep ataghan.

Al Ortalyqty (sentr) -«saryˠ» (sary) dep ataghan. MShU ústynynyn

ontýstik betining 8-jolynda «aqsaryˠordu, örög» (aqsary orda, órge (qaghannyng ýii) dep kórsetken (138.74). Qaghan ordasy, onyng jatyn ýii - qaghanattyng kindigi. Mine, osy kindik ortalyqty sary týspen belgilegen.

Búl derekter bayyrghy týrkilerding qorshaghan ortamen, tabighatpen baylanysy, olardyng dәstýrlik etikalyq normalary men dýniyetanymyn tanyp biluge jol ashady. Joghardaghy tarihy derekke jýginsek, b.z.d. 200 jyldan b.z. XI ghasyr aralyghynda bayyrghy týrkiler әlemning tórt baghytyn rendi týspen belgilegen. Tabighy týsti (óndi) simvolikagha ainaldyryp, ózderining últtyq-týriktik salt-sanasyna sinirip, ruhany baylyghyn bayytyp kelgenine kuә bolamyz.

Týrikter shyghysty kók, ontýstikti qyzyl (qonyr), batysty aq, soltýstikti qara, ortalyqty sary týspen osylaysha belgilegen. Kók tәnirding túraghy bolghan kók - aspannyng óni. Ósip-ónuding simvolikasy. Qyzyl - tolyghudyn, aq - jetilip, tolyqsudyn, qara - dýniyening simvolikasy.

Búl simvolika týrkilerding últtyq etnopsihologiyasyna myqtap sinip, halyqtyng dәstýrine ainalghan. Qazaq jerindegi ortaghasyrlyq handyqtar Aq orda, Kók orda, Sary (Aq) orda ataluy osynyng birden bir dәleli bolmaq.

Osylaysha bayyrghy týrkilerding últtyq dýniyetanymynan tamyrlanyp qalyptasqan salt-dәstýrin qarapayym qara halqynan qaghangha deyin ómir tirshiligining әrbir sәtinde qoldanyp, úrpaqtan úrpaqqa týrkilik salt-sanany sinirip, ghasyrlar boyy jetildirip kelgen.

Olar әlemdi «tórt búrysh» (tört buluη) dep týsinip, tórt baghyt simvolikasyn jasap, onymen qatynasu normalaryn qatang belgilep otyrghan. Soltýstikke (qara týs) ol dýniyelik is-әreketter, jora-josyndar arnalyp otyrsa, ontýstik, shyghys, batys baghytta tirlik, tirshiliktik is-qimyldar, jora-josyndar jasalyp otyrghan.

Mysaly: Bayyrghy týrkiler mayda jazulardy jartastyng shyghys, ontýstik, batys betterine jazyp qaldyryp otyrghan. Kóbinde jartastyng ontýstik betin paydalanghan. Mysaly Tayhar-chulu jartasyndaghy 30-dan astam mayda jazudyng 80 payyzy ontýstik betine jazylghan.

Hangiday - hat, Qýtýgh - ula, Hatu, Saghan - tolghoy t.t. s mayda jazular jartastyng ontýstik jәne shyghys betine jazylghan. 18 jyl boyy dalalyq espedisiyada bolyp, tas betine jazylghan bayyrghy týrki jazularyn izdestirgenimizde, jartastyng soltýstik betine jazylghan bir de bir mәtin kezdestirmedik.

Mayda jazulardy bayyrghy týrkiler jartastyng adam boyy jeter tómengi jaghyna jazyp qaldyrghan. Onymen qatar adamdar kóp jýretin, kisining kózine týsetin, ynghayly jerge jazylghan.

Erte ortaghasyrlyq týrkilerding tabighy ortamen qatynasyn, últtyq jadyn osy derekter anyqtaugha kómektesedi.

Abai.kz