2011 jyldyng 20 jeltoqsany:

Shúghyl sharualarmen Almatygha baryp qayttym. Qaytar jolda poezda suyq tiyip auyryp qaldym. Jazyla almay jýrmin. Býgin júmysqa shyqtym. Túmauratyp, mereke kýnderi syrtqa shygha almadym.

Ýide jatyp Viktor Gugonyng «Alastalghandar» romanynyng birinshi tomyn bas almay oqyp shyqtym. Bayaghyda student kezimde, úly qalamgerdin  «Sobor Parijskoy Bogomateri» dep atalatyn romanyn sýisinip oqyp, bir siqyrly sezimdi basymnan keshkenmin. Aqyndyq shabytpen jazylghan әigili shygharmadaghy  qúbyjyq Kvazimodanyng beynesi әli kýnge kóz aldymda. Esimnen ketpeydi.

Fransuzdar ýshin Gugo eng әueli - últynyng úly aqyny. Mine sondyqtan olar Gugonyng prozalyq tuyndylarynan góri poeziyasyn joghary qoyady. Erekshe baghalaydy. Degenmen  Gugonyng prozasy da osal emes. Sezimindi baurap alady, aqyndyq shabytpen jazylghan úly dastandarday delebendi qozdyrady. Ondaghy qonyr әuenmen jyrlanghan adamgha degen mahabbattyng qúdireti qanday kýshti edi, ezilgen júrttyng jýregin eljiretetin ayaushylyq sezimning sәulesi qanday jyly edi, bauyrmaldyq pen meyirimdilik aghysynyn  tasqyny qanday alapat edi... Óz dәuirindegi qorghansyz halyqtyng qamqorshysy  bola bilgen Gugonyng esimi adamgershilik múratty jyrlaghan úly jazushylar Dikkens, Tolstoy jәne Dostoevskiyding qatarynda túrugha әbden layyq. Shygharmashylyq ómirin qorytyndylay kelip, ólerining aldynda Viktor Gugo bylay dep jazghan bolatyn: «Men ózimning kitaptarymda, dramalarymda, qara sóz ben ólenderimde ezilgender men qorlanghandardy qorghadym. Sayqymazaqtyn, qyzmetshinin, aidaudaghy adamnyn, jezókshening qúqyn qalpyna keltirdim».

Gugonyng «Alastalghandar» romany maghan erekshe әser etti.  Jan-Valjan men Fantinanyng asqan sheberlikpen somdalghan kórkemdik beynesi – jýregimdi   adamgershilik shuaghynyng jaryghymen jylytqanday boldy. Gugo shygharmalarynyng orystyng úly jazushylary Dostoevskiy men Tolstoygha qatty yqpal etkenin әdebiyet tarihynan bilemin. Ekeui de kýndelikterinde Viktor Gugonyng «Alastalghandar» romanyn adamgershilikti jyrlaghan úly tuyndy retinde atap ótip, joghary bagha bergen. Keyin Dostoevskiy («Qylmys pen zaualdaghy» Sonya Marmeladova) men Tolstoy («Aryludaghy «Katerina Maslova) óz romandarynda jezókshe Fantinanyng beynesin asqan sheberlikpen damytty.  Qyzyn qútqaru ýshin amalsyzdan tәnin satugha mәjbýr bolghan Fantinanyng jan dýniyesi qanday súlu edi. On toghyz jyl týrmede otyryp shyqsa da adamgershilik qasiyetin joghaltpaghan Jan-Valjannyng jýregining kirshiksiz tazalyghyna eriksiz sýisinesin. «Alastalghandar» turaly oiymdy romandy sonyna deyin, yaghny әli eki kitabyn oqyp shyqqan song tolyqtyrarmyn...

Tәuelsizdik merekesi kýngi kónil-kýiimdi Janaózen qalasynda bolghan kóterilis búzyp jiberdi. Jantýrshigerlik oqigha qatty qobaljytyp, jýregimdi auyrtty. Qalanyng merekelik alanynda kóterilis bolyp, jappay tәrtipsizdik oryn alyp, 14 adam qaza tauypty. Beyresmy derekterge sýiensek, qaza tapqandardyng sany odan әldeqayda kóp. Qazaqstandaghy aqparat qúraldary Respublikanyng bas prokurory  mәlimetine sýienip onnan astam adamnyng qaza tapqanyn habarlasa, keybir Resey aqparat kózderi 70 adam opat bolyp, 500 adam jaralandy degen derekter taratty.  Qaysysynyng aqparyna   senerindi bilmeysin. Keybir derek kózderinde Aqtau qalasyna ondaghan samoletpen 1500-ge juyq ishki әskery kýshterding jetkizilgeni aitylypty.

Demalys kýnderim Janaózendegi ahualgha alandap, qayta-qayta internetti  qaraumen ótti. Resmy aqparat qúraldary taratqan mәlimetterge óz basym asa senbeymin. Olar birjaqty aqparat berip, bәrin búzaqylargha jauyp, halyqty jazghyryp jatyr. Teledidardan sóilegen ziyalylarymyzdyng birde-bireui halyqty qorghamady. Bәri shetinen biylikting tapsyrmasyn oryndap, ýlken kisige qúldyq úryp jatty. Eng qúryghynda ýndemey qalugha bolatyn edi ghoy olargha. Múnday jaghdayda shyndyqty aita almasan, ýndemey qaludyng ózi –sening azamattyq pozisiyang bolyp tabylady emes pe. Ziyalysymaqtarymyzdyng teledidardan sóilegen sózderi jýregimdi ainytty. Osymen qazaq ziyalylary ekinshi ret óz últyna opasyzdyq jasap, satyp ketti. Últqa bolysa almau da – satqyndyq. Birining auzyna biri týkirip qoyghanday bәrining aitatyny bir-aq әngime: «Masqara boldyq. Tәuelsizdik kýni múnday oqighanyng oryn alghany úyat boldy t.s.s».  Ziyalysymaqtarymyzdan jiyirkenip kettim.

1986 jylghy jeltoqsan oqighasy esime týsti. Sol uaqyttaghy jaghday qaz-qalpynda qaytalandy. Satqyndar, ar-úyattan júrday opasyzdar biylikting jaghyna shyqty. Qolshoqparyna ainaldy.

Amal neshik, taghy da kózderi jәudirep qazaq bayghústar sorlady. Qaza tapqandardyng basym kópshiligi jastar. Arasynda 1995 jyly tughan Kósherov Rahat esimdi on ekide bir gýli ashylmaghan uyzday jas jigit te bar eken.

Obal-ay! Jýregim auyryp, eki kýn boyy jóndep úiyqtay almadym. Sorlap qalghan qazaqtargha qalay kómektesuge bolady. Opasyz biylik, endi olardy ayamaydy-au, ayamaydy! Biylikting halyqty qaralap jatqan týri jaman. Qazaqty sorlatqan jamandyqtyng aqyry otyz jetinshi jylghyday qandy repressiyagha úlasyp ketpese eken. Endi biylik bәrin «búzaqylargha» jauyp, kóteriliske qatysqan jastardy ayausyz jazalaytyn  shyghar. Sosyn ol bayghústardyng ómiri ne bolady? Sorlap qalghan jastardy oilasam, qabyrgham qayysyp, jýregim qan jylaydy.  Kónilim kórdey suyidy. Shoshimyn.

Biylikting kóterisshilerge oq atqany soraqylyq, tipti halyqqa jasalghan qastandyq boldy.

Tәuelsiz aqparat taratatyn internet-sayttar ashylmay qaldy. Azattyq saytyn asha almay qoydym. Shamasy onday aqparat kózderining joly bógelip tastalghan shyghar. Býgin-ertenderi Janaózen  qalasynda  opat bolghan qazaqtyng órimdey jigitterin jerleydi.

Ayanyshty kórinis. Qanshama ana botaday bozdap qaldy.  Qanshama shanyraq qara jamyldy. Qanshama otbasy balasyn, inisin, aghasyn, azamatyn joqtap, zar iylep jatyr. Dýniyening býkil baylyghy adamnyng ornyn toltyra almaydy ghoy. Bәrinen búryn eng janyna batatyny, qanshama adamnyng jýregi qan josa bolyp jaralandy. Endi ol syzdaghan jaranyng orny tayau jyldary  jazyla qoymas. Janaózen qalasyndaghyday  әdiletsizdikter jalghasa berse,  qantógiske alyp kelgen múnday kóterilister basqa aimaqtarda da qaytalanuy yqtimal. Onday qandy qyrghyn oqighagha jol bermeu ýshin – endigi uaqytta resmy biylik halyqtyng múny men zaryna qúlaq asuy tiyis. Halyqty emes, biylikti jauapqa tartu qajet. Biylikti!  Alangha shyqqan jastardy emes, osy oqighagha jol bergen lauazymy joghary sheneunikterdi jazalau kerek. Sheneunikterdi!

Eng aldymen birneshe ailar boyy narazylyq bildirgen múnayshylardyng zaryna qúlaq aspaghan, olardy adam sanamaghan ýkimet otstavkagha ketui tiyis. Áytpese Janaózen oqighasynan da asyp týsetin kóterilister búrq ete qaluy әbden yqtimal.

Bolar, is boldy. Eger biylikting basynda tauyqtyng miynday my qalsa, endi onyng sebebin anyqtaghannan góri, saldarymen  kýresui kerek. Ol ýshin memlekettik komissiya qúryp, óndiris ornyndaghy júmysshylardyng talabyn qanaghattandyrudyng jolyn oilastyruy lәzim.

Janaózen oqighasy – últtyq tragediya. Keleshekte qazaq halqy 16 jeltoqsandy tәuelsizdik merekesi emes, últymyzdyng qaraly kýni retinde atap ótetin bolady, әli.

2011 jyldyng 21 jeltoqsany

Janaózendegi qany tógilgen jastardyng aruaghy – maghan maza berer emes.  Týni boyy kóz ilmey shyqtym. Qorghansyz halyqqa arasha týsken Hasen Qoja Ahmet naghyz batyr eken. Azattyq radiosynyng saytynan onyng batyl-batyl sóilegen sózderin estip, riza boldym.

Qazaqstan Jazushylar odaghynda osyghan baylanysty bir jiynnyng ótkenin de Azattyqtyng saytynan oqydym. Masqara! Jiyngha kelgen aqyn-jazushylardyng eshqaysysy da «halyqqa nege oq atyldy?» degen saualdy qoymapty. Halqymyzdyng aldynda taghy da qara bet boldyq.  Tabalamaymyn, janym ashidy ol bayghústargha.

Tәuekel! Myna súmdyqqa tóze alatyn emespin. Janaózen turaly shyndyqty aityp, janayqayymdy bildirip, maqala jazugha bel budym. Áytpese últtyng aldynda úyatqa qalatyn týrimiz bar.

Mening batyr inilerim men qaysar qaryndastarymnyng qany tógilip jatqanda ýndemey qaluym – azamattyghyma syn emes pe? Kóp bolsa halyqty satyp ketken aghalarym  tulap, maghan ókpeler. Biraq mening oiymsha satqyndyqty jasyryp, ýndemey qaludyng ózi –satqyndyq. Bauyrlarym qyrylyp jatqanda әdildikke arasha týse almasam, jer basyp jýrmey-aq qoyghanym artyq, myna jalghanda.

2011 jyldyng 23 jeltoqsany

Azattyq radiosynyng saytynan Múhtar Maghauinning maqalasyn jýregim eljirep, kónilim tolqyp birneshe mәrte oqyp shyqtym. Qúdaygha shýkir, ruhymyz tiri eken. Áyteuir, bir aqsaqal jazushymyz halqyna arasha týsti. Áytpese, mýlde úyatqa qalar edik.

«Janaózen faktory» degen maqalamdy jazyp bitirdim. Ýstinen bir qarap shyghyp «Jas alashqa» bermekshimin. Ókinishke qaray «Jas Alash» endi tek 27 jeltoqsan kýni shyghady. Mening maqalamdy basa alatyn basqa gazet bolmay túr. Internetke jariyalasam, qarapayym halyq ony oqy almaydy.

2011 jyldyng 27 jeltoqsany

Maqalam «Jas Alashta» jaryq kórdi. Júrttyng bәri habarlasyp rizashylyghyn bildirip jatyr. Saghat 12 kezinde Ámirhan Mendeke telefon shalyp maghan alghysyn jaudyryp, tang atpastan redaksiyagha habarlasyp jatqan adamdardyng sәlemin jetkizdi. Adaydyng jasy seksennen asqan shaly redaksiyagha arnayy kelip, mening maqalamdy maqtap, rahmetin aityp, kózining jasyn kóldetip enirep jylapty. Kónilim tolqyp ketti. Jazushygha halyqtyng mahabbatyna bólengennen artyq qanday qúrmet kerek.

2011 jyldyng 30 jeltoqsany

Taghy da bir jyldyng paraghy jabylghaly túr. Ótken jylgha nazar salsam jaqsylyqtar kóp bolypty, janymdy auyrtqan jamanattar da bar eken.  Ádebiyet ýshin az ter tókpeppin. Múqaghalidyng shygharmashylyghy turaly tútas bir kitap jazdym.  Enbegim elenip,  biyl Múqaghaly syilyghyn aldym.

Fransiyanyng әigili qalamgeri, Nobeli syilyghynyng iyegeri  Romen Rollannyng «Tolstoydyng ómiri» dep atalatyn enbegin qazaq tiline audardym.

Jyldyng sonyndaghy Janaózendegi halyqqa atylghan oq mening janymdy da  jaralap ketkendey boldy. Poliyseyler halyqty jaudy qyrghanday, quyp jýrip atyp óltiripti. Jýreging auyrady.  Ne degen súmdyq?

«Janaózen faktory»  degen maqalany jazghanym ýshin esh ókinbeymin. Últyma oq atylghanda, oghan qarsy shyghyp., jýregimdi tosyp, halqyma qorghan bola bildim. Últyn satqan qara tobyrdyng sonynan ilesip ketken joqpyn.

O, meyirimi mol Alla-taghala! Endi múnday qandy qyrghynnyng betin aulaq qyl Otanymnan. Elimizde tek tynyshtyq bolsyn! Onsyz da sany az qazaqtar qyrylmasyn, óz elinde, óz jerinde.

Aldaghy jylda tek jaqsylyqtar bolsyn! Qúdireti kýshti Alla, qorghansyz qazaghymdy saqtay gór! Jylap túryp, senen súraytyn jalghyz ótinishim – osy ghana. Aumiyn!  (Jalghasy bar)

Amangeldi Myrzabek

Abai.kz