Biyl qyrkýiekte Qytay basshysy Sy Szinipinning Qazaqstangha memlekettik saparmen kelgeni belgili. Búl onyng COVID-19 pandemiyasynan keyingi shetelge jasaghan alghashqy sapary boldy.

«Halyqaralyq jaghday qalay ózgerse de, biz Qazaqstannyng tәuelsizdigin, egemendigi men aumaqtyq tútastyghyn qorghauda tabandy týrde qoldau kórsetudi jalghastyramyz», - dedi sol kezde Sy Szinipiyn.

Kórshi Resey Ukrainada soghys jýrgizip jatqan kezde Sy Szinipinning Qazaqstandy qoldap sóileui biraz rezonans tudyrghan kýshti mәlimdeme boldy. Degenmen, Qytay rasymen de Qazaqstan egemendigining kepili bola ala ma? Qytaydyng Qazaqstan men Ortalyq Aziyada kózdegeni ne?

Sy Szinipinning osynday mәlimdeme jasauyna kem degende ýsh sebep bar.

Birinshiden, Sy Szinipinning Qazaqstangha barudy tandaudyng ózi simvoldyq mәnge iye. Sy Szinipin 2013 jyly, Qytayda sayasy biylikti qolgha alghan alghashqy kýnderinde, Qazaqstanda «Beldeu jәne jol» megajobasynyng túsauyn keskeni belgili. Al pandemiyadan keyin osy qyrkýiekte Qazaqstan men Ózbekstangha jasaghan sapary «iske oralu» turaly signal beruge jәne Pekinning aimaqtaghy yqpalyn nyghaytugha baghyttalghanyn kórsetedi.Osy sapar Qytaydyng syrtqy sayasatyna pandemiya esh әser etpeytinin kórsetuge jәne Beyjing Ortalyq Aziyadaghy negizgi geosayasy oiynshy bolghysy keletinin kórsetuge mýmkindik berdi.

Ekinshiden, Resey ekonomikasy soghys pen Batystyng sanksiyalarynan әlsirep jatqandyqtan, onyng senimdi ekonomikalyq seriktes retinde tartymdylyghy azayyp, kerisinshe Qytaydyng tartymdylyghy kýsheyip keledi. Yaghni, Pekin bolashaq jobalardy qarjylandyru ýshin ekonomikalyq kýshi jetkilikti senimdi aimaqtyq oiynshy retinde ózin kórsetuge qadam basuda. Qantarda Reseyding Qazaqstan biyligine ODKB arqyly qoldau bildirgenine qaramastan, Ortalyq Aziyanyng ekonomikasyna investisiya salatyn, sol arqyly aimaqta yqpalatyn jýrgizetin Pekin bolmaq.

Ukrainadaghy jalghasyp jatqan soghys Qazaqstandy eksportta, әsirese múnay tasymaldauda Reseyge shekten tys tәueldilikten arylu joldaryn izdeuge mәjbýr etti. Qazaqstan halyqaralyq naryqqa shyghu ýshin arqa sýieytin Reseyding baqylauyndaghy múnay qúbyrynda «jóndeulerdin» saldarynan eksportty shekteuge mәjbýr.

Sondyqtan Qazaqstan KTK múnay qúbyryn ainalyp ótetin Kaspiy tenizi arqyly ótetin joldardy izdestirude. Al Reseyding Ukrainamen basy qatyp jatqan kezde Pekin Astanagha kómek kórsetu mýmkindigine ie boluy mýmkin. Óitkeni Qazaqstannyng Qytaymen kólik jәne tabighy resurstar salasynda tyghyz baylanysy teren. Ortalyq Aziyanyng eng ýlken ekonomikasy retinde Qazaqstan Qytaydan Resey arqyly Europagha avtomobili jәne temirjol eksportynyng batys baghytyn, sonday-aq Kaspiy tenizi arqyly balama joldy úsynady. 2021 jyly Qazaqstan men Qytay arasyndaghy ekijaqty sauda 25 milliard dollardy qúrap, pandemiyagha deyingi dengeyge jetti. Qytay, sonymen qatar, múnay-gaz, jel elektr stansiyalary men kólik qúrastyru zauyttaryna qyzyghushylyq tanytyp keledi, sol arqyly Qazaqstan ekonomikasynyng manyzdy investory sanalady.

Ýshinshiden, Qytay Ortalyq Aziyadaghy әr elmen ekijaqty qarym-qatynasty ghana emes, Pekin men aimaqtyng qarym-qatynasyn kýsheytkisi keledi. Qazir Qazaqstan men Ortalyq Aziya elderi Qytaymen BÚÚ, Shanhay yntymaqtastyq úiymy (ShYÚ), Aziyadaghy ózara is-qimyl jәne senim sharalary jónindegi kenes (AÓSShK) jәne «Ortalyq Aziya-Qytay» modeli siyaqty kópjaqty úiymdar ayasynda tyghyz yntymaqtastyqty jalghastyryp keledi. Keyde baspasóz betterinde ShYÚ men AÓSShK missiyasy toghyspaytyn úiymdar retinde sipattalady. Pekin men Ortalyq Aziya elderining resmy pozisiyasy boyynsha, ShYÚ men AÓSShK missiyasy bir-birine qayshy emes, kerisinshe bir-birin tolyqtyrady.

Sonday-aq Shynjandaghy «qayta tәrbiyeleu lagerlerindegi» músylman azshylyqtarynyng taghdyry mәselesi Qytay men Ortalyq Aziya elderining qarym-qatynasyna әser etui ekitalay. Birikken Últtar Úiymynyng Adam qúqyqtary jónindegi Jogharghy Komissarynyng jaqynda jariyalanghan bayandamasynda Shynjandaghy úighyrlar men basqa da músylmandargha (qazaq, qyrghyz, ózbek) qatysty zorlyq-zombylyq faktileri aitylghan. Biraq Ortalyq Aziya elderining biylikteri alandaushylyq tanytpady. Sondyqtan búl Qytaygha ekonomikalyq tәueldi basshylardyng Sy Szinipinge qysym jasau mýmkindigi az degen sóz.

Qytay men Resey biyl «sheksiz» dostyqqa berik ekenin jariyalady. Biraq búl eki el Ortalyq Aziyada bir-birine esesin jiberip qoyada degen sóz emes. Sondyqtan aldaghy uaqytta Beyjing Batys pen Kremliding Ortalyq Aziyadaghy yqpalyn әlsiretu ýshin ekonimikalyq, infraqúrylymdyq, logistikalyq jobalardy bastauy mýmkin. Yaghni, «Beldeu jәne jol» ayasynda jana jobalar payda boluy mýmkin.

Demek, aldaghy uaqytta Qytaydyng aimaqtaghy ekonomikalyq belsendiligi artpasa, kemimeydi. «Ortalyq Aziya ýkimetteri últtyq mýddeni qorghay ala ma?» degen súraqtyng tuuy zandy. Sy Szinipinning «tәuelsizdigimizge kepil boluy» ekonomikalyq tәueldilikting sony sayasy tәueldilikke aparyp soqpasyna kepil bola almaydy. Sondyqtan aimaqtaghy el basshylary kezinde britan premier-ministri U.Cherchilli aitqanday, «Elimizding dosy da jauy da joq. Tek mýddesi bar» degen ústanymda boluy kerek. Sony is jýzinde jýzege asyruy kerek.

Auyl Aghasy

Abai.kz