بيىل قىركۇيەكتە قىتاي باسشىسى سي ءتسزينپيننىڭ قازاقستانعا مەملەكەتتىك ساپارمەن كەلگەنى بەلگىلى. بۇل ونىڭ COVID-19 پاندەمياسىنان كەيىنگى شەتەلگە جاساعان العاشقى ساپارى بولدى.

«حالىقارالىق جاعداي قالاي وزگەرسە دە، ءبىز قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن، ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن قورعاۋدا تاباندى تۇردە قولداۋ كورسەتۋدى جالعاستىرامىز»، - دەدى سول كەزدە سي تسزينپين.

كورشى رەسەي ۋكراينادا سوعىس جۇرگىزىپ جاتقان كەزدە سي ءتسزينپيننىڭ قازاقستاندى قولداپ سويلەۋى ءبىراز رەزونانس تۋدىرعان كۇشتى مالىمدەمە بولدى. دەگەنمەن، قىتاي راسىمەن دە قازاقستان ەگەمەندىگىنىڭ كەپىلى بولا الا ما؟ قىتايدىڭ قازاقستان مەن ورتالىق ازيادا كوزدەگەنى نە؟

سي ءتسزينپيننىڭ وسىنداي مالىمدەمە جاساۋىنا كەم دەگەندە ءۇش سەبەپ بار.

بىرىنشىدەن، سي ءتسزينپيننىڭ قازاقستانعا بارۋدى تاڭداۋدىڭ ءوزى سيمۆولدىق مانگە يە. سي تسزينپين 2013 جىلى، قىتايدا ساياسي بيلىكتى قولعا العان العاشقى كۇندەرىندە، قازاقستاندا «بەلدەۋ جانە جول» مەگاجوباسىنىڭ تۇساۋىن كەسكەنى بەلگىلى. ال پاندەميادان كەيىن وسى قىركۇيەكتە قازاقستان مەن وزبەكستانعا جاساعان ساپارى «ىسكە ورالۋ» تۋرالى سيگنال بەرۋگە جانە پەكيننىڭ ايماقتاعى ىقپالىن نىعايتۋعا باعىتتالعانىن كورسەتەدى.وسى ساپار قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتىنا پاندەميا ەش اسەر ەتپەيتىنىن كورسەتۋگە جانە بەيجىڭ ورتالىق ازياداعى نەگىزگى گەوساياسي ويىنشى بولعىسى كەلەتىنىن كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەردى.

ەكىنشىدەن، رەسەي ەكونوميكاسى سوعىس پەن باتىستىڭ سانكتسيالارىنان السىرەپ جاتقاندىقتان، ونىڭ سەنىمدى ەكونوميكالىق سەرىكتەس رەتىندە تارتىمدىلىعى ازايىپ، كەرىسىنشە قىتايدىڭ تارتىمدىلىعى كۇشەيىپ كەلەدى. ياعني، پەكين بولاشاق جوبالاردى قارجىلاندىرۋ ءۇشىن ەكونوميكالىق كۇشى جەتكىلىكتى سەنىمدى ايماقتىق ويىنشى رەتىندە ءوزىن كورسەتۋگە قادام باسۋدا. قاڭتاردا رەسەيدىڭ قازاقستان بيلىگىنە ودكب ارقىلى قولداۋ بىلدىرگەنىنە قاراماستان، ورتالىق ازيانىڭ ەكونوميكاسىنا ينۆەستيتسيا سالاتىن، سول ارقىلى ايماقتا ىقپالاتىن جۇرگىزەتىن پەكين بولماق.

ۋكرايناداعى جالعاسىپ جاتقان سوعىس قازاقستاندى ەكسپورتتا، اسىرەسە مۇناي تاسىمالداۋدا رەسەيگە شەكتەن تىس تاۋەلدىلىكتەن ارىلۋ جولدارىن ىزدەۋگە ءماجبۇر ەتتى. قازاقستان حالىقارالىق نارىققا شىعۋ ءۇشىن ارقا سۇيەيتىن رەسەيدىڭ باقىلاۋىنداعى مۇناي قۇبىرىندا «جوندەۋلەردىڭ» سالدارىنان ەكسپورتتى شەكتەۋگە ءماجبۇر.

سوندىقتان قازاقستان كتك مۇناي قۇبىرىن اينالىپ وتەتىن كاسپي تەڭىزى ارقىلى وتەتىن جولداردى ىزدەستىرۋدە. ال رەسەيدىڭ ۋكراينامەن باسى قاتىپ جاتقان كەزدە پەكين استاناعا كومەك كورسەتۋ مۇمكىندىگىنە يە بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى قازاقستاننىڭ قىتايمەن كولىك جانە تابيعي رەسۋرستار سالاسىندا تىعىز بايلانىسى تەرەڭ. ورتالىق ازيانىڭ ەڭ ۇلكەن ەكونوميكاسى رەتىندە قازاقستان قىتايدان رەسەي ارقىلى ەۋروپاعا اۆتوموبيل جانە تەمىرجول ەكسپورتىنىڭ باتىس باعىتىن، سونداي-اق كاسپي تەڭىزى ارقىلى بالاما جولدى ۇسىنادى. 2021 جىلى قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ەكىجاقتى ساۋدا 25 ميلليارد دوللاردى قۇراپ، پاندەمياعا دەيىنگى دەڭگەيگە جەتتى. قىتاي، سونىمەن قاتار، مۇناي-گاز، جەل ەلەكتر ستانتسيالارى مەن كولىك قۇراستىرۋ زاۋىتتارىنا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ كەلەدى، سول ارقىلى قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ ماڭىزدى ينۆەستورى سانالادى.

ۇشىنشىدەن، قىتاي ورتالىق ازياداعى ءار ەلمەن ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستى عانا ەمەس، پەكين مەن ايماقتىڭ قارىم-قاتىناسىن كۇشەيتكىسى كەلەدى. قازىر قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرى قىتايمەن بۇۇ، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى (شىۇ), ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس (اوسشك) جانە «ورتالىق ازيا-قىتاي» مودەلى سياقتى كوپجاقتى ۇيىمدار اياسىندا تىعىز ىنتىماقتاستىقتى جالعاستىرىپ كەلەدى. كەيدە ءباسپاسوز بەتتەرىندە شىۇ مەن اوسشك ميسسياسى توعىسپايتىن ۇيىمدار رەتىندە سيپاتتالادى. پەكين مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ رەسمي پوزيتسياسى بويىنشا، شىۇ مەن اوسشك ميسسياسى ءبىر-بىرىنە قايشى ەمەس، كەرىسىنشە ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرادى.

سونداي-اق شىڭجاڭداعى «قايتا تاربيەلەۋ لاگەرلەرىندەگى» مۇسىلمان ازشىلىقتارىنىڭ تاعدىرى ماسەلەسى قىتاي مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ قارىم-قاتىناسىنا اسەر ەتۋى ەكىتالاي. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى جوعارعى كوميسسارىنىڭ جاقىندا جاريالانعان بايانداماسىندا شىڭجاڭداعى ۇيعىرلار مەن باسقا دا مۇسىلماندارعا (قازاق، قىرعىز، وزبەك) قاتىستى زورلىق-زومبىلىق فاكتىلەرى ايتىلعان. بىراق ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ بيلىكتەرى الاڭداۋشىلىق تانىتپادى. سوندىقتان بۇل قىتايعا ەكونوميكالىق تاۋەلدى باسشىلاردىڭ سي تسزينپينگە قىسىم جاساۋ مۇمكىندىگى از دەگەن ءسوز.

قىتاي مەن رەسەي بيىل «شەكسىز» دوستىققا بەرىك ەكەنىن جاريالادى. بىراق بۇل ەكى ەل ورتالىق ازيادا ءبىر-بىرىنە ەسەسىن جىبەرىپ قويادا دەگەن ءسوز ەمەس. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا بەيجىڭ باتىس پەن كرەملدىڭ ورتالىق ازياداعى ىقپالىن السىرەتۋ ءۇشىن ەكونيميكالىق، ينفراقۇرىلىمدىق، لوگيستيكالىق جوبالاردى باستاۋى مۇمكىن. ياعني، «بەلدەۋ جانە جول» اياسىندا جاڭا جوبالار پايدا بولۋى مۇمكىن.

دەمەك، الداعى ۋاقىتتا قىتايدىڭ ايماقتاعى ەكونوميكالىق بەلسەندىلىگى ارتپاسا، كەمىمەيدى. «ورتالىق ازيا ۇكىمەتتەرى ۇلتتىق مۇددەنى قورعاي الا ما؟» دەگەن سۇراقتىڭ تۋى زاڭدى. سي ءتسزينپيننىڭ «تاۋەلسىزدىگىمىزگە كەپىل بولۋى» ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىكتىڭ سوڭى ساياسي تاۋەلدىلىككە اپارىپ سوقپاسىنا كەپىل بولا المايدى. سوندىقتان ايماقتاعى ەل باسشىلارى كەزىندە بريتان پرەمەر-ءمينيسترى ۋ.چەرچيلل ايتقانداي، «ەلىمىزدىڭ دوسى دا جاۋى دا جوق. تەك مۇددەسى بار» دەگەن ۇستانىمدا بولۋى كەرەك. سونى ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋى كەرەك.

اۋىل اعاسى

Abai.kz