Aqpannyng alghashqy kýnderining biri - Múhtar Maghauinning tughan kýni. Jetpis ýsh týgili, toqsan ýshting tóbesinen qarap túrsa da, tughan kýnin oqyrmany bilmeytin, izdemeytin jazushylar bar. Al Maghauinning tughan kýnin internet sayttarynan bastap, biraz basylym jazdy.

Elde emes, býginde chehtardyng astanasy Pragada túryp jatqan Múhtar Maghauin - qazaq әdebiyetinde ózindik orny bar túlgha. Ol - qazaqtyng mandayaldy jazushylarynyng biri.

«Izinen anyz ergen» aidaryna Múhtar Maghauin jayly jazamyz dedik. Jazushylyghy, jazghandary qalyng oqyrmanynyng kóz aldynda ghoy. Biz «Múhtar Maghauin qanday adam?» degen saualgha kóbirek ýnilgimiz keldi.

Aqpannyng alghashqy kýnderining biri - Múhtar Maghauinning tughan kýni. Jetpis ýsh týgili, toqsan ýshting tóbesinen qarap túrsa da, tughan kýnin oqyrmany bilmeytin, izdemeytin jazushylar bar. Al Maghauinning tughan kýnin internet sayttarynan bastap, biraz basylym jazdy.

Elde emes, býginde chehtardyng astanasy Pragada túryp jatqan Múhtar Maghauin - qazaq әdebiyetinde ózindik orny bar túlgha. Ol - qazaqtyng mandayaldy jazushylarynyng biri.

«Izinen anyz ergen» aidaryna Múhtar Maghauin jayly jazamyz dedik. Jazushylyghy, jazghandary qalyng oqyrmanynyng kóz aldynda ghoy. Biz «Múhtar Maghauin qanday adam?» degen saualgha kóbirek ýnilgimiz keldi.

«Maghauin - tәkappar, dini qatty, basynan sóz asyrmaytyn kidi adam, kirpiyazdyghy da bar» degen әngimeni әdebiyette jýrgen aghalarymyzdan kóp estiymiz. «Múhtardyng tilining uyty bar, jaqtyrmaghan jaydy zapyranday ashy sózimen jaypap salady» degendi de az estimedik. Keybir әngimelerden Maghauinning kisiligimen qosa, kisәpirligi de barday kórinip qalatyny bar. Qaybir jyldary Múhtar Maghauinning esimi qalamgerlerding ózara daulasqan dauly mәselelerinde jýrdi, «jalaly» әngimelerge de basy shatyldy. Býginde Múhtar Maghauin qazaq qalamgerlerining qaybir jylghy qyryq-pyshaq qyrqysynan da, alty arqan alauyzdyghynan da alysta. 2007 jyldan beri Chehiya astanasy Pragada túryp jatyr. Chehiyada shygharmashylyq júmyspen arqayym ainalysyp otyr. Múhtar Maghauin kim, asylynda ol qanday adam? Jazushy «Men» ghúmyrnamalyq hamsasynda ózi jayly: «Men... Kimmin? Eshkim bilmeydi. Óz úghymym da búldyr. Anyq aqiqaty: tegim - kisi, dinim - islam, nәsilim - týrik, últym - qazaq, úranym - Alash, esimim - Múhtar, soyym - Maghauiyn, tughan jylym - miylәdy 1940», - deydi. «Men jazbasam, qazaq әdebiyeti túralap qalady, men kýrespesem, ejelgi múra birjola úmytylady, atanyng aruaghyn arqalap jýrgen - jalghyz ózim, alashtyng múratyn keler úrpaqqa jetkizetin - Men, Men ghana, Men bolmasam, úlysymnyng yrysy ortayady, úrpaghymnyng kókirek-kózi ashylmaydy...» - dep jazady. Qazaq qalamgerlerine únamaghan da Maghauinning osynday menmen sózderi. Sondyqtan da «Men» romanyn birqatar aqyn-jazushy «men, men» dep keudesin úrghan keudemsoqtyng jazghany dep qabyldady. Jo-joq, eski daudy qonyrsytyp, Maghauinning «Men» romany jayynda aitqymyz joq. Biz tek Maghauinning «men kimmin?» degen saualgha qalay jauap bergenin keltirdik. Maghauin qayda tudy, qanday oqushy boldy, jazushylyqqa qalay keldi, Chehiyagha qalay ketti? «Aq jelkennin» oqyrmandaryna múny Maghauinmen bir búlaqtyng túnyghynan su ishken jerlesi, tay-qúlynday tebisip, birge ósken synyptasy, jazushy Tólek Tileuhanov aityp berdi...

Tólek Tileuhanov, jazushy, Múhtar Maghauinning synyptasy:

Baqanasta shortanday tulap ósken bala

Múhtar Maghauin búrynghy Semey oblysynyng Shúbartau audany, búrynghy

S.M. Kirov újymsharynda tughan. Shúbartauda Baqanas ózeni bar. Baqanas Shynghystaudan bastalyp, Barshatasqa deyin tolysyp aghady. Múhtardyng balalyq shaghy sol ózenning boyynda ótti. Múhtarmen eng alghash 5-synypta tanystym. Shúbartaudaghy shaghyn auyldardyng balalary bastauyshty óz auyldarynda oqyp, 5-synypta audan ortalyghyndaghy S.M.Kirov atyndaghy orta mektepke keletin. Men - Shúbartaudyng Stalin újymsharynanmyn (qazirgi Shoqan Uәlihanov auyly), Múhtar - Kirovtan (býginde búl auyl Qarabújyr dep atalady).

Besinshi synypty Múhtarmen bir ýide túryp oqydyq. Óitkeni, mening apayym qaytys boldy-daghy, jezdem Múhtardyng nemere apayymen bas qosty. Túratyn basqa ynghayly jer bolmaghandyqtan, men jezdemning ýiine túraqtadym, Múhtar da apayynyng qolyna oqugha keldi. Onshaqty kýnnen keyin tuystary kelip, Múhtardan: «Myna auyldyng balalary qalay oqidy eken?» - dep súraghan. «Bәrinen asyp ketip jatyrmyn», - dedi Múhtar. Búl sózge men sәl qayysynqyrap qaldym. Sodan Múhtardan qalyp qoymayyn endi dep oiladym. Bir ýide túramyz ghoy, keshke sabaghymyzdy birge oqimyz. Jer ýstelding bir basynda - men, bir basynda - ol, bir-birimizden qarap qoymas ýshin jazghanymyzdy dәptermen kólegeylep otyratynbyz. Kóshiruge namysymyz da jibermeytin. Ekeumiz de besinshini oqu ozaty bolyp bitirdik. Auyl-auyldan jinalghan oqushylardyng sany kóbeyip ketti de, bizdi ýshke bólip tastady. Múhtar «v» synybynda, men, Rymghaly Núrghaly (әdebiyet zertteushisi, synshy, jazushy), Shәikenov Blog (qazir biologiya ghylymynyng doktory, professor) ýsheumiz «a» synybynda oqydyq. Tórteumiz de әdebiyetke jaqyn edik, dos boldyq. Oqyghan kitaptarymyz jayynda oy bólisip, ózimizshe taldaytynbyz.

Múhtar Baqanasqa emin-erkin maltyp, shortanday tulap ósti. Sabaqtan bos kezde bәrimiz Baqanas ózenine baryp shomylamyz. Baqanas ózenining Aydynkól degen jeri bar. Aydynkól Barshatastyng biyik jartasyna baryp tireledi. Men sugha malty almaymyn. Basymdy qyltyn-qyltyng etip shyghara beretinime Múhtar qaraday kýietin. Ózi jartastan Aydynkólge sekirip týsip, ózenning arghy jaghasynan bir-aq shyghatyn. Arghy betke jetken son: «Áy, Tileuhanov, beri qaray jýzsenshi» dep aiqaylaydy. Bir-birimizdi familiyamyzben atau - ol uaqytta bizderding daghdymyz bolatyn. «Qoyshy, qorqamyn, malty almaymyn» - deymin men. «Qoryqpa, sugha ketip bara jatsang alyp shyghamyn» dep Múhtar da qoymaydy. Men kónbeymin... Sóitip men Baqanastyng jartasqa tireler arghy túsyna ómiri jetken emespin.

On jasynda Yannyng Shynghys han turaly romanyn tauysqan

Múhtardyng әkesi Múqan soghysta jau qolyna tútqyngha týsip, ústalyp ketken. Múhtar atadan jalghyz. Qazaqy dәstýr boyynsha túnghysh nemere shal-kempirding balasy bolady emes pe?! Múhtar da atasynyng balasy boldy. Maghauiya eskishe sauaty bar, әngimeshil, kókiregi oyau kisi edi. Múhtar atasynyng auzymen eski qissa-dastandardy, batyrlar jyryn jattap ósti. Qazaqtyng qay jyryn súrasang da, mýdirmey aityp beretin. Múhtar tarihty erte tanydy. Shynghys han turaly Yannyng romanyn on jasynda oqyp shyqty. Al biz ol uaqytta Yannyng kim ekenin de bilmeymiz.

Múhtardyng әkesi aidaudan 10 jyldan song ghana oraldy. Keyinnen mektepte úzaq jyl múghalim bolyp istedi. Anasy Rahiya - qarapayym ghana, aqkónil adam bolatyn. Múhtar ekeuin de keyin Almatygha, óz qolyna kóshirip әkeldi.

Múhtardyng ýii «Ádebiyet jәne Iskusstvo» (qazirgi «Júldyz») jurnalyn jazdyryp alady eken. Bir joly: «Bizding ýide «Ádebiyet jәne Iskusstvo» jurnalyn jisan, tizege deyin jetedi, men jurnaldaghy materialdardyng birin qaldyrmay oqyp jýrmin», - dep maqtandy. Qazir oilap qarasam, Múhtar 7-synyptyng ózinde-aq «Ádebiyet jәne Iskusstvo» jurnalyn oqyp jýrgen eken.

Mektepti bitirerde ýsh synyptan 8 oqushyny «Altyn medaligha» úsyndy. Ol uaqytta «Altyn medaligha» ýmitkerler qazaq әdebiyeti men orys әdebiyetinen shygharma, matematikadan baqylau júmysyn jazyp, oblys ortalyghyna jiberetin.

On bes kýnnen song «4 oqushynyng medali bekimepti, tórteuiniki bekipti» degen habar jetti auylgha. Sóitip, Múhtar Maghauiyn, Rymghaly Núrghaliyev, men, Shәikenov Blog tórteuimiz «Altyn medalidin» iyegeri atandyq. Ol uaqytta medali alghandar uniyversiytetke emtihansyz qabyldanatyn. 1962 jyly bәrimiz arman quyp, Almatygha attandyq.

Ol kitaphananyng «spravochniygi» boldy

Múhtar 7-8 synyptarda-aq әdebiyetshi, jazushy bolatynyn bildi, «kim bolasyn?» degenderge әdebiyetshi bolamyn deytin. Rymghaly ekeumiz A.P.Chehovtyng Mәskeu uniyversiytetining medisina fakulitetin bitirip, aldymen dәriger bolghanyn, odan keyin jazushylyqqa bet búrghanyn ómirbayanynan oqyp bilgenbiz. Rymghaly da, men de Chehov syndy basqa mamandyqty oqyp ta, jazushy bolugha bolady dep oilaytynbyz. Sóitip, Chehovtyng «jolymen» Auyl sharuashylyghy institutynyng agronomdyq fakulitetine týstik. Múhtar birden-aq QazÚU-dyng filologiya fakulitetine tapsyrdy.

Múhtar Almatyda tuystarynyng ýiinde túratyn boldy da, Rymghaly ekeumiz pәterge ornalastyq. Alghashynda Múhtardyng tuysynyng ýiin taba almay, Nauryzbay batyr kóshesining boyynda Rymghaly ekeumizding әbden adasqanymyz esimde. Áreng degende tauyp barsaq, Múhtarymyz vannada, appaq kóbikting ishinde shalqadan jatyr. Aptap ystyqta Nauryzbay batyrdy ýsh ainalyp shyqqan bizder Múhtardyng salqyn vanna qabyldap, jaybaraqat jatqanyna әbden kýidik. «Meken-jayyndy dúrys aitpadyn, biz әbden adastyq qoy» dep renjip jatyrmyz. «Ózderinning bastaryng istemeydi, men senderge adas degen joqpyn», - dedi Múhtar. Birazdan song ýsheumiz dalagha shyqtyq. «Birden әdebiyetke tapsyrularyng kerek edi. Chehovtyng jolyn sanalaryna sinirip alyp, sonyng istegenin istedinder. Onyng zamany basqa ghoy. Agronom bolyp, Shúbartaugha ketken song әdebiyetpen ainalysamyn dep oilaysyndar ma? Ári Shúbartaudyng tabighaty quan. Júmys kóp, auylgha barghan beti senderdi kolhozdyng júmysyna jegedi. Qyruar sharuadan bosap, birdene jaza alamyn deysinder me?» - dep bizge әbden úrysty. Biz de ózimizding pikirimizdi dәleldep jatyrmyz, «Chehov dәriger jazushy bolsa, biz agronom jazushy bolamyz» deymiz.

Biraq jarty jyl ótken son-aq Múhtardyng sózining dúrystyghyna kózimiz jetti. Birinshi semestrden keyin oqudy tastap, keler jyly filologiyagha tapsyramyz dep auylgha kettik. Keler jazda kelgenimizde Múhtar Almatyny biledi, múndaghy ziyaly qauym ókilderining birazymen tanysyp alghan, Ábishpen (Kekilbaev) dos bolyp alypty. Auyldan kelgen bizderge endigi jerde Múhtar jol kórsetushi, baghyt berushi boldy.

Biraz uaqyttan song Rymghali, Múhtar ýsheumiz bir pәterde túrdyq. Múhtar úiyqtaghanda qatty qoryldaytyn. Mening úiqym saq, qybyr etkenning bәrine oyanamyn. Týnimen «qoryldama» dep týrtpektep shyghatynmyn. Múhtar kóp oqityn. Student kezde Últtyq kitaphana men Ghylym akademiyasyndaghy ghylymy enbekterding týgelin oqydy. Arhivtegi ghylymy zertteulerding talayyn tauysty. Ol sonau jyraular poeziyasynan bastap, býkil qazaq pen orys, shyghys pen batys әdebiyetin neshe qaytara tónkerip oqyghan bilim iyesi. Kitaphanadan derek izdegen adamgha Múhtar: «Pәleninshi nómirli katalogty aqtarsan, pәlen ghalymnyng enbegi bar», - dep jatqa aityp otyratyn.

Ol jas kezden-aq tәkapparlau edi

Múhtardyng bala kýnnen ishki prinsiypi myqty, ózindik «meni» bar bolatyn. Tәkapparlau da edi. Barlyq nәrsege joghary talghammen qaraytyn. Ór minezdi, eshkimge iylige de qoymaytyn. Oiyn betke tike aitady, únamaghan nәrseni kóniline býgip qalmaydy. Kirpiyazdyghy da bar, student kezde sәndi jýrip, sәndi kiyinudi únatatyn. Aq kóilek kiyip, ýstine kostumning erekshe sәndisin әri ashyq týstisin tandap kiyetin. Jaqsy qyzdargha ghashyq bolghysh bolatyn. Jaqsy oqityn, boyy da, oiy da taza qyzdargha boy salatyn. Áyeli Baqytjamalgha sóz salghany da qyzyq. Baqytjamal - marqúm Rymghalidyng auyldas tuysqany, Semeyding Abyraly audanynan bolatyn. Baqytjamaldyng Semeyding pedinstitutynda oqyp jýrgen kezi, Múhtar Baqytjamaldy Rymghalidyng toyynda kórgen boyda ghashyq boldy. Bir aigha jetpey, Almatydan Semeyge izdep bardy. Baqytjamaldyng jataqhanasyna barghan bette: «Men seni izdep keldim. Sen mening jarym bolasyn», - dep birden aitypty. Sodan Semeyge taghy birneshe ret baryp kezdesti de, ekeui aqyry ýilendi. Býginde Maghjan, Madiyar, Edige, Tólegen esimdi tórt úl men Ýmit, Ayghanym atty qos qarlyghashtyng әkesi. Edige әke jolyn quyp, 1994 jyly «Edige» jyrynyng tarihilyghy jәne kórkemdik erekshelikteri» taqyrybynda kandidattyq dissertasiya qorghady.

Múhtar ózgening darynsyzdyghyn, bilimsizdigin keshirmeydi. Topastyqty әdebiyetke әkelgenderdi jek kóredi. Ózining myqty jazushy ekenin bilgendikten de, ózin manghaz, tәkappar ústaytyn shyghar. Ol eshkimdi ishine jibere qoymaydy. Múhtardyng keyingi jyldary jazushylardyng birimen ishtartyp, etene aralasqanyn da bayqagham joq. Óitkeni, tәkәppar, kirpiyazdau әri sonshama bilimi tereng adamnyng bireudi jaqyn tartyp, qoyyndasa ketui qiyn ghoy. Al tórteuimizding dostyghymyz bala kezde bastalghandyqtan, ýzilgen joq.

Jaqsy jazushylardy moyynday da biletin

Bir mektepte oqyghan tórteuimiz de óz jolymyzdy taptyq. Múhtardyng tarihty biletindigi óz aldyna, qazaqtyng auyz әdebiyetin zertteushi ghalym, myqty jazushy boldy. Rymghaly әdebiyet zertteushisi, synshy, akademik atandy. Blok biologiya ghylymdarynyng doktory, professor boldy. Oqudy bitirgen song men elge ketip, ústazdyq qyzmet ettim. Múhtar uniyversiytetti bitirgen jyly aspiranturagha týsti.

Auylda jýrgenimde Múhtar men Rymghalidan: «Auylda qalyp qoyyp jýrme, Almatygha kel», - degen hattardy jii alatynmyn. 1970 jyly Almatygha kelip, «Kitap jarshysy» degen gazetke júmysqa ornalastym. Múhtardyng alghashqy әngimeleri turaly «Kitap jarshysyna» maqala berdim. Qazir oilap otyrsam, mening búl maqalam Múhtardyng shygharmashylyghy jayly baspasózdegi eng alghashqy baghamdau bolsa kerek. 1967 jyldan 1971 jylgha deyin Múhtar «Jazushy» baspasynda bas redaktordyng orynbasary bolyp istedi. «Kitap jarshysynda» jýrgen meni «Jazushygha» auystyryp aldy. 1972 jyly «Kókmúnar» atty roman jazdy. Biraz adam onyng búl romanyn qabylday qoymady. Aytylghan pikirlerge, syny kózqarastargha Múhtar bәlendey iylikpedi. Óitkeni, tuyndysynyng qazaq әdebiyeti ýshin tyn, janasha jazylghan dýnie ekenin biletin. Múhtar ózining myqtylyghyn biletindikten de, eshkimge iylikpeytin.

Múhtardy júrt eshkimdi mensinbeytin jazushy kóredi. Anyghynda Múhtar jaqsy jazushylardy moyynday da biledi. Orazbek Sәrsenbaevtyng shygharmalary jaqsy dep jýrdi, Tynymbay Núrmaghambetovtyng shygharmashylyghyn da únatatyn, Ábish Kekilbaevtyng jazghandaryn da jaqsy qabyldaytyn.

Múhtar Pragagha kóshkeninde alghashynda birjola emes, biraz jylgha erkin shygharmashylyq ýshin ketti dep oiladyq. Ár-әr jerde aitylyp jýrgendey eshkimge bildirtpey, ýn-týnsiz ketken joq. Bizdi ýiine shaqyryp, Pragagha ketetinin aitty, bәrimiz sәt-sapar tiledik. Osydan tórt jyl búryn elge soghyp ketti. Osy Almatydaghy ýiine bizdi qonaqqa shaqyrdy, baryp әngimelestik. Anda-sanda telefondasyp, amandyghymyzdy bilisip túramyz.

P.S. Tólek Tileuhanov aityp otyrghanday, osydan tórt jyl búryn Múhtar Maghauin aralyqta elge kelip ketipti. Onda da dabyra qylmay, ózi aralasatyn ýsh-tórt joldasymen ghana habarlasqan. Jiydebaydy aralap, tughan jerine baryp, ata-babasynyng basyna ýlken zirat qorym ornatyp qaytypty. Ángimeni Múhtar Maghauinning tuylghan kýninen bastadyq qoy, jazushy 70 jyldyq mereytoyyn Pragada qarsy aldy. Jetpis jyldyqqa Praganyng Vltava ózenine bauyryn tósegen «Europa» kemesinen kókke jetpis mәrte ot shashu atylyp, ot shashudyng týiini jetpis degen sanmen jarqyrapty. Búl osydan ýsh jyl búrynghy oqigha. Bizdi oilantqany Múhtar Maghauin endigi mereytoylaryn da chehtardyng astanasynda ótkizbek pe eken?!

Qarlygha IBRAGIMOVA

"Aqjelken" jurnaly