Qazaqstandaghy tildik ahualdy jaqsartugha memlekettik biylik organdary tarapynan eshqanday qúlshynystyng joqtyghyna mine, 22 jyldyng jýzi boldy. Búl o basta biylikti biylep tóstegen búrynghy kommunister sayasatynyng «jemisi» bolsa kerek. Kenes ýkimeti túsynda internasionaldyq tәrbie alghandardyng til, últ degen qúndylyqtardy bilmeytini anyq. Tәuelsizdik jyldarynda tildik sayasatty, әsirese memlekettik tilge qoldau kórsetip, qazaq tilin jalpyhalyqtyq qoldanys tili etuge jauapty memlekettik organdardyng biri - Til komiyteti boldy. Býgingi Til komiyteti atauy bar, biraq jýrgizip jatqan júmysy mardymsyz, qarapayym júrtshylyqqa jabyq organ bolyp tabylady. Til janashyrlarynyng ordasy bouly tiyis organ qazirgi tanda kosmpolittik biylikting aituymen keledi. Osyghan oray «Ruh pen til» qoghamdyq úiymy isteri kólenkeli Til komiytetining júmysyna saraptama jýrgizdi.

Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining saytynda http://www.mk.gov.kz/kaz/komitety/komitet_po_yazykam/plan_raboty_3/ Til komiytetining 2012 jylgha arnalghan operasiyalyq jospary dep berilgen qújatty alyp, komiytetting memlekettik til damuyna qanshalyqty ýles qosyp jatqanyn, jalpy qanday júmys istep jatqanyn jariya etpekpiz.

Qazaqstandaghy tildik ahualdy jaqsartugha memlekettik biylik organdary tarapynan eshqanday qúlshynystyng joqtyghyna mine, 22 jyldyng jýzi boldy. Búl o basta biylikti biylep tóstegen búrynghy kommunister sayasatynyng «jemisi» bolsa kerek. Kenes ýkimeti túsynda internasionaldyq tәrbie alghandardyng til, últ degen qúndylyqtardy bilmeytini anyq. Tәuelsizdik jyldarynda tildik sayasatty, әsirese memlekettik tilge qoldau kórsetip, qazaq tilin jalpyhalyqtyq qoldanys tili etuge jauapty memlekettik organdardyng biri - Til komiyteti boldy. Býgingi Til komiyteti atauy bar, biraq jýrgizip jatqan júmysy mardymsyz, qarapayym júrtshylyqqa jabyq organ bolyp tabylady. Til janashyrlarynyng ordasy bouly tiyis organ qazirgi tanda kosmpolittik biylikting aituymen keledi. Osyghan oray «Ruh pen til» qoghamdyq úiymy isteri kólenkeli Til komiytetining júmysyna saraptama jýrgizdi.

Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining saytynda http://www.mk.gov.kz/kaz/komitety/komitet_po_yazykam/plan_raboty_3/ Til komiytetining 2012 jylgha arnalghan operasiyalyq jospary dep berilgen qújatty alyp, komiytetting memlekettik til damuyna qanshalyqty ýles qosyp jatqanyn, jalpy qanday júmys istep jatqanyn jariya etpekpiz.

Ayta keteyik, komiytet 2012 jyly, yaghny ótken jyly 22 shara ótkizudi josparlaghan. Degenmen, onyng biri de memlekettik tilding damuyna aitarlyqtay yqpal tiygize almaydy. Óitkeni, eng aldymen is-sharalar kópshilikti qamtymaghan, ayasy tar jәne maqsatty auditoriyasy til bilmeytinder nemese elimizde túratyn diaspora ókilderi emes, memleketti tildi biletin azyn-aulaq topqa baghyttalghan.

Biyl ghana tek «Qazaqstan Respublikasynyng keybir zannamalyq aktilerine onomastika mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» QR Zany parlament qabyrghasynan ótip, oghan preziydent qol qoyghan bolatyn. Biraq, búl ózgertulerding qazirgi jaghdaydy ózgerte aluy taghy da kýmәndi. Sebebi onomastikalyq ózgerister kóp jaghdayda Aqorda tapsyrmasymen jýrgiziledi.

Komiytetting júmys josparynda ekinshi shara retinde әdebiyetter shygharu boyynsha júmysty úiymdastyru túr. Qazaq tilining damuyna baylanysty ghylymy әdebiyetterdin, enbekterding shygharyluy oryndy, oghan eshkim qarsy emes te. Bastysy ol enbekterding is jýzinde jaghdaygha әser etui, ony halyqtyng oqyp-bilui.  Al, sizder «Terminologiyalyq habarshy» bulleteni, «Onomastikalyq habarshy» bulleteni, «Til jәne qogham» alimanahy, «Tughan til» alimanahy, «Balapan әlemi» balalargha arnalghan jurnaly degen attaghy әdebiyetterdi estip kórdinizder me? Atalghan basylymdardy oqyghandarynyz bar ma? Til komiytetining osynshama alimanah, bulleteni shygharamyz dep auyz toltyryp aituy endi úyat. Óitkeni 1000-2000 danamen shyghatyn әdebiyetter halyqtyng qolyna tiymeydi, tek kitaphana men múrajaylar kórmelerinen oryn tebedi. Eger  janghy bulletender men alimanahtar halyqtyng qolyna tiymese, múny shygharudyng qanday qajeti bar? Bizding úsynys búl әdebiyetterding barlyghynyng basyn qosyp, bir ghana әdebiyet shygharyp, onyng taralymyn kóbeytken dúrys. Sizderding shygharyp jatqan kitaptarynyz eng aldymen, halyqqa kerek, osyny týsinizder! Ekinshiden, eger ony eshkim oqymasa, til damy ma?

Nazar audaratyn jayt, Til komittetine qarasty Ýkimet janynda birneshe komissiya bar eken. Búlar - Memlekettik onomastikalyq komissiyasy, Memlekettik terminologiyalyq komissiyasy, Memlekettik til sayasatyn odan әri jetildiru jónindegi komissiyasy, Saraptama kenesi. Shyndyghyn aitu kerek, eger búl komissiyalardyng barlyghy últ mýddesi ýshin júmys  istese, bizde ne terminologiyada, ne onomastika salasynda problema  bolmaytyn edi. Jalghan til janashyrlaryn jinap alyp, otyrys jasau eshqashan da memlekettik tildi damytpaydy, kýrdeli til ahualynyng kýrmeuin sheshe almaydy. Til komiytetine saual: búl komissiyalar qanday júmys isteydi, nәtiyjeleri qayda? Halyqtyng kónilinen shyghatyn, últtyq qúndylyqtardy janghyrtqan qanday sheshim qabyldady songhy jyly? Nelikten Til komiyteti jәne osy Ýkimettik komissiyalar Petropavl, Pavlodar qalalaryna tarihy ataularyn qaytarugha úsynys bildirmedi?   Bizdinshe múnyng jauabyn barlyghy jaqsy biledi.

Búl komissiyalargha qatysty júmys barynsha jabyq, jariyaly emes, sol sebepten de auzy múrny joq otaulardan bizge payda da joq.

Taghy bir osal tús - Til komiyteti 20 jyldan astam uaqyt boyy qazaq tilin oqytudyng әdistemesin jasay almay keledi. Jyl sayyn әdisteme jasau ýshin qyruar qarjylar tógilgenimen, yntalandyru sharalary jýrgizilgenmen, komiytet óz maqsatyn orynday almauda. «Qazaq tili, shet tili  nemese ekinshi til retinde» ýzilissiz bilim beru modeli arqyly  qazaq tilin oqytudyng standart-tehnologiyasyn, tiptik oqu-әdistemelik keshenin әzirleu, Memlekettik tildi oqytugha arnalghan jana, aliternativti oqytu baghdarlamalaryn әzirleytin jәne jasaytyn mamandardy yntalandyru is-sharalaryn ótkizu» dep aldaryna mindet qoyghanymen, nege búlar óz nәtiyjesin bermedi? Eger qazaq tilin ýiretetin әdisteme shygharugha shamasy jetpese, onda Til komiyteti ne istep jýr?

Til komiytetining operasiyalyq josparynyng manyzdy oryndaryn týrli bayqau, festivalider, konkurstar alady. Mysaly, Til komiyteti «Tili birding - tilegi bir» atty respublikalyq forumdy, «Abay oqulary» respublikalyq bayqauyn, Oralhan Bókey  atyndaghy kórkemsóz oqu sheberlerining bayqauyn, «Memlekettik til jәne BAQ» bayqauyn, «Til - barlyq bilimning kilti» bayqauyn, «Til - halyq janyn tanudyng kilti» sayysyn, «Tildaryn-2012» respublikalyq olimpiadalaryn, aluan týrli konferensiyalardy, seminarlardy, seminar-treningterdi, «dóngelek ýstelderdi» úiymdastyrady eken. Respublikalyq budjet esebinen ótetin is-sharalar kóp jyldan beri tek «oryndaluy tiyis is-shara» retinde ghana qalyp qoyyp jatyr. Janashyldyq degen atymen joq. Mәselen, «Abay oqularynda» oqushylar Abay ólenderin jýzdep jattasa da,  Abay ruhymen biyiktegeni bayqalmaydy. Memlekettik qyzmetkerlerge bayqau úiymdastyrylghanymen, odan qyzmetkerlerding mmelekettik tilge degen qyzyghushylyqtary artqan joq. Sondyqtan, búl sharalar ókinishke oray qazaq tilin jalpyhalyqtyq qoldanystaghy tilge, tanymal tilge ainaldyra almady.

Til komiyteti 2012 jyly shetelderde túratyn otandastardyng mәseleleri turaly әleumettik jәne analitikalyq zertteu, Qazaqstan Respublikasynda  til sayasaty mәseleleri boyynsha  әleumettik jәne taldau zertteuler ótkizu josparlaghan. Degenmen, bir jyldan astam uaqyt ótti, búl zertteulerding ótkizilgeni turaly eshqanday aqparat joq, biz ózimizding otandastyrymyz jóninde beyhabarmyz. Eger әleumettik zertteulerding nәtiyjesi jariyalanbasa, sol boyynsha júmys jýrgizilmese, jalpy múny josparlar ishine kirgizuding qajeti ne? Álde Til komiyteti oryndalmaytyn is-sharalar negizinde qarjy úrlap otyr ma?

Taghy da bir manyzdy jaghdaydyng biri, Til komiyteti qazaq jәne aghylshyn tilderin ýiretetin interaktivtik oqulyqtardy, innovasiyalyq әdistemelik beyne sabaqtar, ghylymi, anyqtamalyq, publisistikalyq әdebiyetter әzirleu jәne shygharudy josparlaghan. Sonda osy kýnge deyin qazaq tilin, aghylshyn tilin ýiretetin әdebiyetterdin, interaktivtik oqulyqtardyng joq bolghany ma? Múnda da shiykilik bar. Anyghynda, osyghan deyingi әdebiyetter qayta baspagha berilip, jana oqulyq retinde shyghuy әbden mýmkin. Degenmen, ótken jyly qazaq tilin ýiretetin jana publisistikalyq, anyqtamalyq әdebiyetterdi de kóre almadyq.  Al Til komiytetining Dýniyejýzi qazaqtarynyng kishi qúryltayyn ótkizui bos әureshilik. Óitkeni, Ýlken qúryltaydyng ózinde eshqanday sheshim, úsynystar qabyldanbaytyndyqtan kishi qúryltaydan ne kýtuge bolady?. Sonymen qatar, nelikten osy qúryltayda toqtap qalghan «Núrly kósh» baghdarlamasyn qayta jandandyru iydeyasy aitylmady? Nelikten Til komiyteti óz qúzirettiligin paydalana otyryp, qazaqtardy Qazaqstangha kóshiru bastamasyn aitpaydy? Kishi qúryltay tek kózboyaushylyqpen ainalyspauy tiyis.

Ortalyq jәne jergilikti memlekettik organdarda Qazaqstan Respublikasy til turaly zannamasynyng oryndalu barysyna tekseris jýrgizu sharasy ótui tiyis bolghanymen, zannamanyng oryndaluyn tekseru óz nәtiyjesin bermeytini ókinishti. Sebebi, osy kezge deyin memlekettik organdarda is-qaghazdar qazaq tiline kóshken joq, qateler tolyp jýr.

Bizdinshe, Til komiyteti etno-mәdeni  úiymdar janyndaghy jeksenbilik  mektepterde memlekettik  tilderdi  oqytu kurstaryn  úiymdastyryluy jóninde aqparat berui tiyis. Óitkeni elimizdegi kez kelgen diaspora ókili memlekettik tildi bilui qajet. Degenmen, songhy jyldar kórsetkendey, diaspora ókilderi qazaq tiline nemqúrayly qaraydy.

«Ruh pen til» úiymynyng narazylyghyn tudyrghan sharalardyng biri búl Slavyan jazbasynyng kýnine arnalghan is-sharalar bolyp tabylady. Qazaqstandaghy negizgi jәne dara últ qazaq últy bolyp túrghanda, dini men tili bólek halyqtyng jazbasyna kónil bólu qanshalyqty oryndy? Bizding qazir qoldanyp jýrgen qarpimiz kirill bolghanymen, ony qúrmetke layyqtap, jeke is sharalar úiymdastyrudy últtyq qúndylyqtargha qiyanat jasau dep baghalaymyz. Eger Slavyan jazbasynyng kýni ótkizilse, onda tarihymyzben tamyrlas runa jazbasy kýnin, latyn jazbasy, týrkilik jazbasy kýnderin belgilep, soghan baylanysty shara úiymdastyru qajet. Sondyqtan, Til komiytetining bizding tarih pen mәdeniyetimizge jat, Slavyan jazbasyna baylanysty is-sharany úiymdastyruy, oghan qarjy bóludi qate dep sanaymyz. «Ruh pen til» úiymy búl sharany  Slavyan ortalyqtary óz qamqorlyghyna alyp, ótkizuleri kerek dep sanaydy.

Jalpy, Til komiytetining 2012 jylgha josparlaghan is-sharalar legi sonday. Is-sharalardyn, komiytet sayasatynyng memlekettik tildi damytugha arnalmaghanyn bayqau qiyn emes. Múnday qadamdarmen biz aldaghy onjyldyqta da tilimizding kósegesin kógerte almaymyz. Til komiytetining jalpy júmysy qoghamgha jabyq, aqparattary qoljetimsiz. Jyl basynan beri eki aidan astam uaqyt asqanymen, vedomstvo saytynda 2013 jylgha arnalghan júmys jospary joq, oghan qosa, ótken jyldyng atqarylghan júmys esebi de jariyalanbaghan. Qaytkenmende, Til komiyteti halyq aldynda esep berui tiyis pe? Komiytet júmysy basshysyna da baylanysty. Komiytet saytynyng mәlimetterine sәikes, komiytetting qazirgi tóraghasy - Sqaqov Maqsat myrza til mәselesinen mýldem alshaq, onymen esh baylanysy joq maman. Tariyh, qúqyq jәne ekonomika negizderining múghalimi jәne «Memlekettik jәne jergilikti basqaru» mamandyghy boyynsha oqyp,  Qazaqstan Respublikasy ishki ister organdarynda,
Preziydentting Kýzet qyzmetinde әskery qyzmet atqarghan adamnyng Mәdeniyet ministrliginde, әsirese eng manyzdy komiytet basshylyghynyng tórinen tabyluy kóptegen kýmәn men kýdik tudyrady. Nelikten Til komiyteti basshylyghynda  memlekettik tilge qatysy bar, kreslo mýddesine qaraghanda últ mýddesin joghary qoyatyn adamdar joq?! Múnday kelensizdikter elimizdegi barlyq memlekettik organdarda kezdesedi. Jalpy, biz Til komiytetining is-sharalary men onyng oryndaluy mәselelerin ghana qozghadyq. Alayda Til komiyteti júmysynyng qarjylyq jaghdayy qozghalmady. Óitkeni bólinetin qarjy jóninde anyq aqparat joq. Degenmen, býgingi til ahualyna qarap, qarjylardyng maqsatsyz júmsalyp jatqanyn bayqau qiyn emes.

Ayta keteyik, ótken jyldyng sәuir aiynda Til komiytetine qarasty Sh.Shayahmetov atyndaghy tilderdi damytudyng respublikalyq ýilestiru-әdistemelik ortalyghynyng týrli sharalardy (konferensiyalar, jarystar, t.b.) ótkizu ýshin bólinetin qarajattaryn is jýzinde oryndalmaytyn kelisimsharttar jasau jolymen úrlau maqsatynda qylmystyq jospar qúryp, memleketke 9,5 mln. tenge somasyna zalal keltirdi. Astana qalasynyng Saryarqa audandyq №2 sotynyng ýkimimen Q.Jaqypova QR QK 28-baby 2-bóligi (oryndaushy), 176-baby 3-bóligi «b», «g» tarmaqtary (senip tapsyrylghan bóten mýlikti iyelenip alu nemese ysyrap etu) boyynsha kinәli dep tanylyp, 3 jyl synaq merzimimen shartty týrde 5 jylgha bas bostandyghynan aiyrugha sottaldy. Al M. Kamshilina QR QK 28-baby 2-bóligi (oryndaushy) 176-baby 3-bóligi «b» tarmaghy (senip tapsyrylghan bóten mýlikti iyelenip alu nemese ysyrap etu) boyynsha kinәli dep tanylyp, 3 jyl synaq merzimimen shartty týrde 5 jylgha bas bostandyghynan aiyru jazasyna kesildi. Búl tek biz biletin jәne anyqtalghan qylmystyq isting biri ghana.

Osyghan baylanysty, «Ruh pen til» úiymy Til komiytetine  birneshe úsynys bildiredi:

- Til komiyteti qazaq últynyng tarihy men mәdeniyetining manyzdylyghyn nazargha ala otyryp, Resey imperiyasy, Kenes odaghy keezinde qoyylghan jer-su, qala ataularyn  auystyrudyng keshendi josparyn әzirlensin;

- Til janashyrlarymen birge «Memlekettik til turaly» Zang dayyndalyp, Parlamentke úsynylsyn;

- Til komiyteti ózining júmysy turaly aqparattardy qoljetimdi, uaqytyly jariyalap otyrsyn;

- Ýkimettik emes úiymdarmen, qoghamdyq úiymdarmen memlekettik tildi damytu baghytynda baylanys ornatylsyn;

- Til sayasatyna bólinetin qarjy jariyalanyp, halyq aldynda esep berilsin;

- Qazaq tilin ýiretetin birynghay baghdarlama jasalsyn;

- 22 qyrkýiek kýnin «Tilder merekesi» retinde emes, «Qazaq tilin qúrmetteu kýni» dep belgileu jóninde bastama kóterilsin.

«Ruh pen til» qoghamdyq úiymy Til komiyteti aldaghy uaqytta memlekettik til - qazaq tiline qatysty, onomastika mәselelerine qatysy bastamalar men úsynystar bildire almaghan jaghdayda, «Til turaly» Zannyng oryndaluyna yqpal ete almaghan jaghdayda Mәdeniyet jәne aqparat ministriligining qúramynan Til komiytetin taratu jóninde jalpyhalyqtyq narazylyq sharalaryn bastaytynyn eskertedi.

Abai.kz