Latyn әlippesine kóshu mәselesi kópten beri talqylanyp keledi. Onyng qayta jandanuyna Elbasy Núrsúltan Nazarbaevting "Qazaqstan - 2050" damu Strategiyasyn tanystyrghan kezindegi osy mәsele tónireginde aitqan sózi týrtki boldy.
Búl maqalamyz jәne oghan qosa tirkelgen keste - osy bir kýrdeli sharuany iske asyrugha kómek jәne keybir bayqalmaghan tústardy qayta saralap beruge týrtki bolar dep ýmittenemiz.
Barshamyzgha belgili, әlipby auystyru - onayy emes. Atalmysh jobany asa bir tiyanaqtylyqpen jýzege asyryp, ony ósip kele jatqan úrpaqtarymyzgha kemshiliksiz úsynyp ketuimiz - óte manyzdy. (Mәselen, Malayziya eli әlippesin eki ret ózgertti; Ózbekstan da eki reformany basynan keshti; Ázirbayjan da kelesi reformasyna dayyndaluda). "Kósh - jýre týzeler" degen maqal mazmúny jaghynan dúrys bolsa da, biz osy bir auyr júmysty keyingi úrpaqqa qaldyrmay, әripterding transliyterasiyasyn zamangha say ózgertip, búl júmysty "Ayttym -bitti, Kestim- ýzildi" qylyp shama-sharqynsha qayta oralyp týzemeytindey etip asa joghary dәrejede atqarugha mindettimiz dep oilaymyz.
Ş, Ü, Ö, Ğ, Ç siyaqty týrik әlippesine layyqtalghan arnayy tanbalary bar әripter qazirgi tanda ózining funksiyasyn atqaryp jýrse de, búl әripterding kýrdeli jaqtary da bar:
1.    Kompiuterde terilui uaqyt alady;

Latyn әlippesine kóshu mәselesi kópten beri talqylanyp keledi. Onyng qayta jandanuyna Elbasy Núrsúltan Nazarbaevting "Qazaqstan - 2050" damu Strategiyasyn tanystyrghan kezindegi osy mәsele tónireginde aitqan sózi týrtki boldy.
Búl maqalamyz jәne oghan qosa tirkelgen keste - osy bir kýrdeli sharuany iske asyrugha kómek jәne keybir bayqalmaghan tústardy qayta saralap beruge týrtki bolar dep ýmittenemiz.
Barshamyzgha belgili, әlipby auystyru - onayy emes. Atalmysh jobany asa bir tiyanaqtylyqpen jýzege asyryp, ony ósip kele jatqan úrpaqtarymyzgha kemshiliksiz úsynyp ketuimiz - óte manyzdy. (Mәselen, Malayziya eli әlippesin eki ret ózgertti; Ózbekstan da eki reformany basynan keshti; Ázirbayjan da kelesi reformasyna dayyndaluda). "Kósh - jýre týzeler" degen maqal mazmúny jaghynan dúrys bolsa da, biz osy bir auyr júmysty keyingi úrpaqqa qaldyrmay, әripterding transliyterasiyasyn zamangha say ózgertip, búl júmysty "Ayttym -bitti, Kestim- ýzildi" qylyp shama-sharqynsha qayta oralyp týzemeytindey etip asa joghary dәrejede atqarugha mindettimiz dep oilaymyz.
Ş, Ü, Ö, Ğ, Ç siyaqty týrik әlippesine layyqtalghan arnayy tanbalary bar әripter qazirgi tanda ózining funksiyasyn atqaryp jýrse de, búl әripterding kýrdeli jaqtary da bar:
1.    Kompiuterde terilui uaqyt alady;
2.    Standartty klaviaturadaghy ýirenshikti әripterdi óz ornynda taba almaysyz (týrik klaviaturasynda I men İ әripteri tóbesindegi nýktege baylanysty oryn almasqan);
3.    Internette qoldanu ayasy tar.
Aytalyq, qazaq nemese týrik tilindegi Shól degen sózdi latynsha Şöl desek, onyng internette Sol bop ketui ghajap emes. Mәselen, «www.sol.kz». Sóitip, Shól sózi Sol bolyp shygha keledi.
Jalpy aitqanda, bizding aldymyzda qazirgi tanda ýsh týrli jol túr:
1.    Týrikting (Týrkiya) әlippesin aina-qatesiz kóshiru;
2.    Basqa elderding tәjiriybesine sýienip, ózimizge layyqtalghan janasha әlippeni qúrastyru;
3.    Qalyptasqan aghylshyn tilining әlippesining negizinde qazaq әlippesin qúru (tómendegi kestemiz osy tezisting shenberinde jasalghan).
Jogharydaghy 1-shi jol boyynsha, biz keybir sәikessizdikterge tap bolamyz. Mәselen, týrikting «S» (Dj) әrpine qazaq tilinde súranys joq. Óz kezeginde, qazaqqa qajetti Á, h (nemese H), I, Ú, Q men NG әripteri týrikte joq. Sonda «Týrikting әlippesin aina-qatesiz kóshiru» әdisi bizge layyq bolmay túr. Al týrikting әripterin aina-qatesiz kóshirmesek, onda bizge janasha klaviatura jasap shyghugha tura keledi. Búl - týrki halyqtarynyng ortaq әlippesin qúrudyng ornyna olardan bólektenip, alshaqtaugha әkelui mýmkin. Al týrikterding qoldanysyndaghy әlippeni iydealdy әlippe deuge auzymyz barmaydy. Sebebi, aghylshyn tilinde jazylghan boyda týrikting sózderi qúbyjyqqa ainalady. Mysal retinde, Yıldızçiçeği(Yyldyz chicheghi) sózin keltiruge bolady. Arnayy әripter terilmegen jaghdayda tap-tamasha, әp-әdemi «narghyzgýl (georgiyn) gýli» degen maghynany bildiretin Yıldız çiçeği sózi - týsiniksiz Yildizcicegi (Yildiz Siysegi) degen sózge ainalyp ketedi. Sol siyaqty jogharyda keltirgen Shól sózin aitugha bolady. Arnayy әripterdi qoldanbastan jazylghan «Sol adam sol jaqqa ketti» degen sóilemdi tórt týrli oqugha bolady:
1.    Sol adam sol jaqqa ketti;
2.    Sol adam shól jaqqa ketti;
3.    Shól adam sol jaqqa ketti;
4.    Shól adam shól jaqqa ketti.
(Shól adam degen bolmaydy ghoy deseniz, songhy eki núsqany alyp tastanyz. Alayda, «Maqta qyzdyn» bolmysy siyaqty «Shól adamnyn» bolmysy da әbden mýmkin...)
Jogharydaghy mysaldan arnayy әripterding tildi kýrdelendirip ketetindigin anyq bayqaugha bolady. Al búnyng ózi biz maqsat tútqan - tildi ontaylandyru, til ýirenudi jenildetu, qazaq tilin aqparattyq tehnologiya zamanyna layyqtandyru qaghidattaryna teris keledi. Jaqynda ótkizilgen saualnama nәtiyjesi boyynsha, Týrkiyada túratyn týrikterding barlyghy derlik týrik tilinde habarlama jazghanda týrikting arnayy әripterin qoldanbaytyny belgili boldy. Óitkeni kóptegen janasha kommunikativtik qúraldarda (smartfon, planshet) layyqtalghan týrik klaviaturasy joq; bolghannyng ózinde de onyng qoldanyluy kýrdeli jәne de virtualdy klaviatura ekrannyng teng jartysyn alyp túrady.
Bizding úsynghan әlippede diakretikalyq belgiler ghana qoldanylady. Búl da tildi kýrdelendiredi әri jogharydaghy «Shól» sózining basynan ótken jaghdaydy da basynan keshiredi. Alayda, arnayy әripterin izdep teru (Ş, Ö, Ç, Ü, Ğ) jәne aqyr sony bәribir dúrys oqylmaudyng (Şöl sózi Sol dep oqylyp ketui mýmkin) ornyna bizding úsynghan núsqanyng әldeqayda qolayly bolatynyn oilaymyz. Latyn әlippesining negizinde jasalghan klaviaturada diakretikalyq «'» belgisin bir ret basu arqyly, yaghny onay teriletinin esterinizge sala ketken de jón (Kiril klaviaturasyndaghy «E» әrpi).
Alda júmys kóp. Biraq nәtiyjesinde úrpaqtarymyzgha zamangha layyqtalghan latyn әripterining negizinde qúralghan qazaq әlippesin múra etip qaldyramyz.
Sonymen, nazarlarynyzgha latyn әlipbiyine negizdelip jasalghan qazaq transliyterasiyasyn úsynamyz. Álippe qoldanystaghy kirill әlippesining әrip tizilimine qaray jasalghanyn aita keteyik.

Qysqartylghan Keste*:
KIRILL    LATYN    MYSAL
A              A a         Alma=Alma
Á             A' a'        A'sem=Ásem
B             B b          Bauirsaq=Bauyrsaq
V             V v          Vagon=Vagon
G             G g          Gu'l=Gýl
Gh             Gh gh      Gharysh=Gharysh
D             D d         Didar=Didar
E             Ye ye      Yernar - Ernar
Yo             Yoyo       Slyot=Slyot
J            J j           Jaryq=Jaryq
Z            Z z          Zeynet=Zeynet
IY            I i           Industriya=Industriya
Y            Y y          Y nemese Y - kontekstke qarap: Dostyq=Dostyq, Toy=Toy
K            K k          Ku'n=Kýn, Ku'y=Kýi
Q            Q q         Qazaq=Qazaq
L            L l           Lezde=Lezde
M           M m         Mereke=Mereke
N           N n           Nan=Nan
N           Ng ng       Qangtar=Qantar; Bizding=Bizdin
O          O o           Oraq=Oraq
Ó          O' o'          O'mi'r=Ómir
P           P p            Perde=Perde
R           R r            Renat=Renat
S           S s            Sayahat=Sayahat
T           T t            Talghat=Talghat
U          U u           Uyq=Uyq
Ú          U u            Burwaq=Búrshaq
Ý          U' u'          Gu'l=Gýl
F          F f            Finlyandiya=Finlyandiya
H          H h           Hleb=Hleb
H          H h           Ga'uhar=Gәuhar
S         Tsts          Yeltsin=Elisiyn
Ch          C c          Ceburawka=Cheburashka
Sh         W w         Waxanov=Shahanov
Sh         W' w'        W'yotka=Shyotka
           '             Pod'yezd=Podezd
Y          Y y          Tyshqan=Tyshqan
I           I' I'         I'ngi'r=Inir
           '             Mel'nitsa=Melinisa
E           E e         Elmira -Elimira
i          Yu yu      Yug=ig
Ya           Yaya       Finlyandiya=Finlyandiya

*Chanel әtir suy - Chanel emes, Shaneli. Aghylshynsha Mishap degen sóz bar. Qalay oqydynyz? Mishep emes, Mishep dep oqylady. Sol siyaqty umbrella degen sóz Umbrella emes, Ambrella dep oqylatynyn barshamyz bilemiz. SondyqtandaWahanov, Talghat, mening siyaqty sózderding uaqyt óte ýirenshikti bolyp ketetini anyq.
** Q, X, W әripteri arnauly әripter sanatyna qosylady. Ár tilde olardyng oqyluy erekshelene beredi. Mysaly, Urumqi=Urumchi, Quran=Qúran, Xinhua=Sinhua. Bizding mysalymyzda Ch әrpi C dep alyndy. CH-ding ornyna jalghyz C dep jazu әldeqayda onay emes pe?!
***Kestening týsinikteme men dәlelderimen tolyq núsqasy avtorda.

Rahat AHMET, QazÚU magistranty

Abai.kz