لاتىن الىپپەسىنە كوشۋ ماسەلەسى كوپتەن بەرى تالقىلانىپ كەلەدى. ونىڭ قايتا جاندانۋىنا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ "قازاقستان - 2050" دامۋ ستراتەگياسىن تانىستىرعان كەزىندەگى وسى ماسەلە توڭىرەگىندە ايتقان ءسوزى تۇرتكى بولدى.
بۇل ماقالامىز جانە وعان قوسا تىركەلگەن كەستە - وسى ءبىر كۇردەلى شارۋانى ىسكە اسىرۋعا كومەك جانە كەيبىر بايقالماعان تۇستاردى قايتا سارالاپ بەرۋگە تۇرتكى بولار دەپ ۇمىتتەنەمىز.
بارشامىزعا بەلگىلى، ءالىپبي اۋىستىرۋ - وڭايى ەمەس. اتالمىش جوبانى اسا ءبىر تياناقتىلىقپەن جۇزەگە اسىرىپ، ونى ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاقتارىمىزعا كەمشىلىكسىز ۇسىنىپ كەتۋىمىز - وتە ماڭىزدى. (ماسەلەن، مالايزيا ەلى الىپپەسىن ەكى رەت وزگەرتتى; وزبەكستان دا ەكى رەفورمانى باسىنان كەشتى; ءازىربايجان دا كەلەسى رەفورماسىنا دايىندالۋدا). "كوش - جۇرە تۇزەلەر" دەگەن ماقال مازمۇنى جاعىنان دۇرىس بولسا دا، ءبىز وسى ءبىر اۋىر جۇمىستى كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرماي، ارىپتەردىڭ ترانسليتەراتسياسىن زامانعا ساي وزگەرتىپ، بۇل جۇمىستى "ايتتىم -ءبىتتى، كەستىم- ءۇزىلدى" قىلىپ شاما-شارقىنشا قايتا ورالىپ تۇزەمەيتىندەي ەتىپ اسا جوعارى دارەجەدە اتقارۋعا مىندەتتىمىز دەپ ويلايمىز.
Ş، Ü، Ö، Ğ، Ç سياقتى تۇرىك الىپپەسىنە لايىقتالعان ارنايى تاڭبالارى بار ارىپتەر قازىرگى تاڭدا ءوزىنىڭ فۋنكتسياسىن اتقارىپ جۇرسە دە، بۇل ارىپتەردىڭ كۇردەلى جاقتارى دا بار:
1.    كومپيۋتەردە تەرىلۋى ۋاقىت الادى;

لاتىن الىپپەسىنە كوشۋ ماسەلەسى كوپتەن بەرى تالقىلانىپ كەلەدى. ونىڭ قايتا جاندانۋىنا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ "قازاقستان - 2050" دامۋ ستراتەگياسىن تانىستىرعان كەزىندەگى وسى ماسەلە توڭىرەگىندە ايتقان ءسوزى تۇرتكى بولدى.
بۇل ماقالامىز جانە وعان قوسا تىركەلگەن كەستە - وسى ءبىر كۇردەلى شارۋانى ىسكە اسىرۋعا كومەك جانە كەيبىر بايقالماعان تۇستاردى قايتا سارالاپ بەرۋگە تۇرتكى بولار دەپ ۇمىتتەنەمىز.
بارشامىزعا بەلگىلى، ءالىپبي اۋىستىرۋ - وڭايى ەمەس. اتالمىش جوبانى اسا ءبىر تياناقتىلىقپەن جۇزەگە اسىرىپ، ونى ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاقتارىمىزعا كەمشىلىكسىز ۇسىنىپ كەتۋىمىز - وتە ماڭىزدى. (ماسەلەن، مالايزيا ەلى الىپپەسىن ەكى رەت وزگەرتتى; وزبەكستان دا ەكى رەفورمانى باسىنان كەشتى; ءازىربايجان دا كەلەسى رەفورماسىنا دايىندالۋدا). "كوش - جۇرە تۇزەلەر" دەگەن ماقال مازمۇنى جاعىنان دۇرىس بولسا دا، ءبىز وسى ءبىر اۋىر جۇمىستى كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرماي، ارىپتەردىڭ ترانسليتەراتسياسىن زامانعا ساي وزگەرتىپ، بۇل جۇمىستى "ايتتىم -ءبىتتى، كەستىم- ءۇزىلدى" قىلىپ شاما-شارقىنشا قايتا ورالىپ تۇزەمەيتىندەي ەتىپ اسا جوعارى دارەجەدە اتقارۋعا مىندەتتىمىز دەپ ويلايمىز.
Ş، Ü، Ö، Ğ، Ç سياقتى تۇرىك الىپپەسىنە لايىقتالعان ارنايى تاڭبالارى بار ارىپتەر قازىرگى تاڭدا ءوزىنىڭ فۋنكتسياسىن اتقارىپ جۇرسە دە، بۇل ارىپتەردىڭ كۇردەلى جاقتارى دا بار:
1.    كومپيۋتەردە تەرىلۋى ۋاقىت الادى;
2.    ستاندارتتى كلاۆياتۋراداعى ۇيرەنشىكتى ارىپتەردى ءوز ورنىندا تابا المايسىز (تۇرىك كلاۆياتۋراسىندا I مەن İ ارىپتەرى توبەسىندەگى نۇكتەگە بايلانىستى ورىن الماسقان);
3.    ينتەرنەتتە قولدانۋ اياسى تار.
ايتالىق، قازاق نەمەسە تۇرىك تىلىندەگى ءشول دەگەن ءسوزدى لاتىنشا Şöl دەسەك، ونىڭ ينتەرنەتتە سول بوپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. ماسەلەن، «www.sol.kz». ءسويتىپ، ءشول ءسوزى سول بولىپ شىعا كەلەدى.
جالپى ايتقاندا، ءبىزدىڭ الدىمىزدا قازىرگى تاڭدا ءۇش ءتۇرلى جول تۇر:
1.    تۇرىكتىڭ (تۇركيا) الىپپەسىن اينا-قاتەسىز كوشىرۋ;
2.    باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ، وزىمىزگە لايىقتالعان جاڭاشا الىپپەنى قۇراستىرۋ;
3.    قالىپتاسقان اعىلشىن ءتىلىنىڭ الىپپەسىنىڭ نەگىزىندە قازاق الىپپەسىن قۇرۋ (تومەندەگى كەستەمىز وسى تەزيستىڭ شەڭبەرىندە جاسالعان).
جوعارىداعى 1-ءشى جول بويىنشا، ءبىز كەيبىر سايكەسسىزدىكتەرگە تاپ بولامىز. ماسەلەن، تۇرىكتىڭ «س» (دج) ارپىنە قازاق تىلىندە سۇرانىس جوق. ءوز كەزەگىندە، قازاققا قاجەتتى ءا، ھ (نەمەسە ح), ءى، ۇ، ق مەن ڭ ارىپتەرى تۇرىكتە جوق. سوندا «تۇرىكتىڭ الىپپەسىن اينا-قاتەسىز كوشىرۋ» ءادىسى بىزگە لايىق بولماي تۇر. ال تۇرىكتىڭ ارىپتەرىن اينا-قاتەسىز كوشىرمەسەك، وندا بىزگە جاڭاشا كلاۆياتۋرا جاساپ شىعۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل - تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق الىپپەسىن قۇرۋدىڭ ورنىنا ولاردان بولەكتەنىپ، الشاقتاۋعا اكەلۋى مۇمكىن. ال تۇرىكتەردىڭ قولدانىسىنداعى الىپپەنى يدەالدى الىپپە دەۋگە اۋزىمىز بارمايدى. سەبەبى، اعىلشىن تىلىندە جازىلعان بويدا تۇرىكتىڭ سوزدەرى قۇبىجىققا اينالادى. مىسال رەتىندە، Yıldızçiçeği(يىلدىز چيچەعي) ءسوزىن كەلتىرۋگە بولادى. ارنايى ارىپتەر تەرىلمەگەن جاعدايدا تاپ-تاماشا، ءاپ-ادەمى «نارعىزگۇل (گەورگين) گۇلى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن Yıldız çiçeği ءسوزى - تۇسىنىكسىز Yildizcicegi (يلديز سيسەگي) دەگەن سوزگە اينالىپ كەتەدى. سول سياقتى جوعارىدا كەلتىرگەن ءشول ءسوزىن ايتۋعا بولادى. ارنايى ارىپتەردى قولدانباستان جازىلعان «Sol adam sol jaqqa ketti» دەگەن سويلەمدى ءتورت ءتۇرلى وقۋعا بولادى:
1.    سول ادام سول جاققا كەتتى;
2.    سول ادام ءشول جاققا كەتتى;
3.    شول ادام سول جاققا كەتتى;
4.    شول ادام ءشول جاققا كەتتى.
ء(شول ادام دەگەن بولمايدى عوي دەسەڭىز، سوڭعى ەكى نۇسقانى الىپ تاستاڭىز. الايدا، «ماقتا قىزدىڭ» بولمىسى سياقتى «ءشول ادامنىڭ» بولمىسى دا ابدەن مۇمكىن...)
جوعارىداعى مىسالدان ارنايى ارىپتەردىڭ ءتىلدى كۇردەلەندىرىپ كەتەتىندىگىن انىق بايقاۋعا بولادى. ال بۇنىڭ ءوزى ءبىز ماقسات تۇتقان - ءتىلدى وڭتايلاندىرۋ، ءتىل ۇيرەنۋدى جەڭىلدەتۋ، قازاق ءتىلىن اقپاراتتىق تەحنولوگيا زامانىنا لايىقتاندىرۋ قاعيداتتارىنا تەرىس كەلەدى. جاقىندا وتكىزىلگەن ساۋالناما ناتيجەسى بويىنشا، تۇركيادا تۇراتىن تۇرىكتەردىڭ بارلىعى دەرلىك تۇرىك تىلىندە حابارلاما جازعاندا تۇرىكتىڭ ارنايى ارىپتەرىن قولدانبايتىنى بەلگىلى بولدى. ويتكەنى كوپتەگەن جاڭاشا كوممۋنيكاتيۆتىك قۇرالداردا (سمارتفون، پلانشەت) لايىقتالعان تۇرىك كلاۆياتۋراسى جوق; بولعاننىڭ وزىندە دە ونىڭ قولدانىلۋى كۇردەلى جانە دە ۆيرتۋالدى كلاۆياتۋرا ەكراننىڭ تەڭ جارتىسىن الىپ تۇرادى.
ءبىزدىڭ ۇسىنعان الىپپەدە دياكرەتيكالىق بەلگىلەر عانا قولدانىلادى. بۇل دا ءتىلدى كۇردەلەندىرەدى ءارى جوعارىداعى «ءشول» ءسوزىنىڭ باسىنان وتكەن جاعدايدى دا باسىنان كەشىرەدى. الايدا، ارنايى ارىپتەرىن ىزدەپ تەرۋ (Ş، Ö، Ç، Ü، Ğ) جانە اقىر سوڭى ءبارىبىر دۇرىس وقىلماۋدىڭ (Şöl ءسوزى Sol دەپ وقىلىپ كەتۋى مۇمكىن) ورنىنا ءبىزدىڭ ۇسىنعان نۇسقانىڭ الدەقايدا قولايلى بولاتىنىن ويلايمىز. لاتىن الىپپەسىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان كلاۆياتۋرادا دياكرەتيكالىق «'» بەلگىسىن ءبىر رەت باسۋ ارقىلى، ياعني وڭاي تەرىلەتىنىن ەستەرىڭىزگە سالا كەتكەن دە ءجون (كيريل كلاۆياتۋراسىنداعى «ە» ءارپى).
الدا جۇمىس كوپ. بىراق ناتيجەسىندە ۇرپاقتارىمىزعا زامانعا لايىقتالعان لاتىن ارىپتەرىنىڭ نەگىزىندە قۇرالعان قازاق الىپپەسىن مۇرا ەتىپ قالدىرامىز.
سونىمەن، نازارلارىڭىزعا لاتىن الىپبيىنە نەگىزدەلىپ جاسالعان قازاق ترانسليتەراتسياسىن ۇسىنامىز. الىپپە قولدانىستاعى كيريلل الىپپەسىنىڭ ءارىپ تىزىلىمىنە قاراي جاسالعانىن ايتا كەتەيىك.

قىسقارتىلعان كەستە*:
كيريلل    لاتىن    مىسال
ا              A a         Alma=الما
ءا             A' a'        A'sem=اسەم
ب             B b          Bauirsaq=باۋىرساق
ۆ             V v          Vagon=ۆاگون
گ             G g          Gu'l=گۇل
ع             Gh gh      Gharysh=عارىش
د             D d         Didar=ديدار
ە             Ye ye      Yernar - ەرنار
يو             Yoyo       Slyot=سليوت
ج            J j           Jaryq=جارىق
ز            Z z          Zeynet=زەينەت
ي            I i           Industriya=يندۋستريا
ي            Y y          ى نەمەسە ي - كونتەكستكە قاراپ: Dostyq=دوستىق، Toy=توي
ك            K k          Ku'n=كۇن، Ku'y=كۇي
ق            Q q         Qazaq=قازاق
ل            L l           Lezde=لەزدە
م           M m         Mereke=مەرەكە
ن           N n           Nan=نان
ڭ           Ng ng       Qangtar=قاڭتار; ءBizding=بىزدىڭ
و          O o           Oraq=وراق
ءو          O' o'          ءO'mi'r=ومىر
پ           P p            Perde=پەردە
ر           R r            Renat=رەنات
س           S s            Sayahat=ساياحات
ت           T t            Talghat=تالعات
ۋ          U u           Uyq=ۋىق
ۇ          U u            Burwaq=بۇرشاق
ءۇ          U' u'          Gu'l=گۇل
ف          F f            Finlyandiya=فينليانديا
ح          H h           Hleb=حلەب
ھ          H h           Ga'uhar=گاۋھار
تس         Tsts          Yeltsin=ەلتسين
چ          C c          Ceburawka=چەبۋراشكا
ش         W w         Waxanov=شاحانوۆ
شش         W' w'        W'yotka=ششيوتكا
           '             Pod'yezd=پودەزد
ى          Y y          Tyshqan=تىشقان
ءى           I' I'         ءI'ngi'r=ىڭىر
           '             Mel'nitsa=مەلنيتسا
ە           E e         Elmira -ەلميرا
يۋ          Yu yu      Yug=يۋگ
يا           Yaya       Finlyandiya=فينليانديا

*Chanel ءاتىر سۋى - چانەل ەمەس، شانەل. اعىلشىنشا Mishap دەگەن ءسوز بار. قالاي وقىدىڭىز؟ ميشەپ ەمەس، ميسحەپ دەپ وقىلادى. سول سياقتى umbrella دەگەن ءسوز ۋمبرەللا ەمەس، امبرەللا دەپ وقىلاتىنىن بارشامىز بىلەمىز. سوندىقتانداWahanov, Talghat, mening سياقتى سوزدەردىڭ ۋاقىت وتە ۇيرەنشىكتى بولىپ كەتەتىنى انىق.
** Q, X, W ارىپتەرى ارناۋلى ارىپتەر ساناتىنا قوسىلادى. ءار تىلدە ولاردىڭ وقىلۋى ەرەكشەلەنە بەرەدى. مىسالى، Urumqi=ۋرۋمچي، Quran=قۇران، Xinhua=سينحۋا. ءبىزدىڭ مىسالىمىزدا چ ءارپى C دەپ الىندى. CH-ءدىڭ ورنىنا جالعىز C دەپ جازۋ الدەقايدا وڭاي ەمەس پە؟!
***كەستەنىڭ تۇسىنىكتەمە مەن دالەلدەرىمەن تولىق نۇسقاسى اۆتوردا.

راحات احمەت، قازۇۋ ماگيسترانتى

Abai.kz