1917 jyly fevral tónkerisinen keyin qazaqtyng últshyl zialylary Kerenskiyding uaqytsha ýkimetin sýiemeldedi, halyqqa qúryltaydyng paydaly ekenin týsindirdi, qayta-qayta jalpy qazaq siyezin shaqyryp, bayshyl-búqarashyl resey memleketinde qazaqtyng avtonomiyasynyng qay týrli boluyn, barlyq qazaq oblystaryn biriktirudi kenesti.

Qazaq júrtshylyghynda ol kezde erekshe belsendilik etken qazaqtyng betke shyghary (bayy, saudageri, әkimederi) boldy. Últshyl oqyghandar da osylardyng ynghayy men bolyp, solardyng soyylyn soqty. Qazaq oqyghandary jalpy qazaq halqynyng paydasyn kózdegen bolyp, rasynda әlgi betke shyghar dәulettilerding paydasyn kózdedi, qara búqaranyng múnyna, múqtajyna zer salady. 1916 nshy jylghy qazaqtyng patsha ýkimetine qarsy kóterilisinde ziyalylar halyqtan bólek boldy. Ziyalylardyng bir qatary patsha ýkimetining әkimshiliginde bolyp, qan tógip kóterilisti basugha aralasty, pikirli últshyldar, bolyp jatqan oqighagha qúr syrttan qarap otyrdy. Gazet jýzinde – uaqytsyz kóterilis jasadyn, әl kelmeytin júmysqa әuirelenip әlek bolasyn, túrmysyndy nasharlatasyn, onanda ýkimetting búiryghyna moyynsún – dep ýgittedi. Halyqty qoyday qyryp, kóterilisti basyp jatqanda, patsha ýkimetining sheksiz qataldyghyna esh bir narazylyq bildirmedi.

Kadet ben menshebekterge qosylyp, últshyldar gazet betinde ýkimetti kenesterding qolyna beruge qarsy boldy, uaqytsha ýkimetti maqtady, jenbey túryp soghysty toqtatbau kerek degendi aitty, fevral tónkerisinen keyin Orynborda Torghay oblysyn biyleushi kamiytet (Grajdanskiy komiytet) qúrylyp, múnyng bastyghy Bókey-han úly Álihan boldy. Mine osy kamiytette de, onyng shyqarghan oblystyq siyezderinde de, jalpy qazaq siyezinde de (jalpy qazaq siyezi Orynborda 1917 inshi jyly iulding 21-26 – da boldy) osy últshyldar ýstem bolyp, óz jolyn, mәselen uaqytsha ýkimetke kómek beru, qúryltay shaqyru siyaqtylaryn ótkizip aldy. 1917-jylghy dekabrde, Orynbor qalasynda, qazaq orys atamany Dutovtyng beti men shaqyrylghan, jalpy qazaq siyezinde (anyghyn aitqanda qazaqtyng betke shygharlarynyng siyezinde) «Alash Orda» partiyasy týzelip, «Alash Orda ýkimeti» jasaldy da, Kenes ýkimeti men kýresu joly ashyq aityldy. Alash Orda bastyqtary әuelde Ees-erler kamiytetine qosylghany ras, biraq sonynan jeme-jemge kelgende aqtmarmen tize qosyp ketti.

«Qazaq» gazeti men «Alash Ordanyn» istegen isin, Týrkistan qazaghy arasynda, «Birlik tuy» gazeti, qazaqtyng Alash Ordashyl últshyldary istep otyrdy. Múnyng bastyghy, osy kýnde shette orys  aqtary men birge qashyp jýrgen, Shoqay úly Mústafa boldy. «Birlik tuy» gazeti 1918 inshi jyldyng ortasyna sheyin Tashkende shyghyp túrdy, múnyng tónireginde jinalghan últshyldar 1919 ynshy jylgha sheyin Kenes ýkimetine qarsy ýgit jýrgizu men keldi. Mәselen Kenes ýkimetining jana ornaghan kezinde Týrkistan qalasynda Týrkistan qazaghynyng jalpy siyezi bolyp, oghan Alash Ordanyng ókilderi (Dulat úly Mirjaqyp) keldi. Osy siyez – Alash Ordany jasap, Kenes ýkimetine qarsy bolugha, Shoqay úly Mústafa basshylyq qyp jýrgen «Qoqannyng bayshyl avtonomiyasy ýkimeti» men odaq bolugha qauly qyldy. Qoqan ýkimeti bir kezde janaral Kaledinning «Ontýstik – shyghys odaghyna» da qosylmaqshy bolghan edi. Sonynan Kalchak shyqqan kezde, Alash Orda soghan qosylady, Kenes ýkimetine qarsy júmysyn búrynghydan da kóri kýsheytedi. Qyzyldargha qosylghan qazaqdardy abaqtygha salady, qazaqtan әsker jinap, orys aqtarynyng qolyna beredi, qazaqtan mal, azyq jinaydy. Sýitip, qysqasy, qazaq halqynyng mýdesin orys aqtaryna satady. «Alash Orda» ózining últshyldyq maqsatyna kómek almaqshy bolady, biraq ýmiti zayyghy ketedi: ýitkeni janaral, admiraldar últshyldargha senbeydi. Osyny kóre túrsa da, últshyldar balshebekke baghynudan, Kalchaktyng qorlyghynda jýrudi artyq kóredi.

Qazaq enbekshilerining Kenes ýkimetin jaqtauy. Qazaq ishinde Kenes ýkimetin jaqtaushylar da shygha bastaydy. Astrahan audanyndaghy qalyng júmyskerge jaqynyraq bolghandyqtan, Bókey qazaghy Kenes ýkimetine qosylady. Qazaqstannyng soltýstik gubernelerinde eng aldy men Torghay oblysynda Kenes ýkimeti ornaydy, 1918 inshi jyldyng basynda Orynborda Torghay oblysnyng oblystyq Kenes siyezi shaqyrylady. Naq osy sol kezde Ombydaghy jәne Shyghys Qazaqstannyng kóp jerlerindegi qazaq jastary Alash Ordanyng sayasatyna riza bolmay, óz aldyna tónkerisshil ýiirmeler ashyp, Kenes ýkimetine qosylugha kórine qam qylady. Qyzyl әskerding mereyi ýstem bolyp, aqtar jenile bastaghan kezde, Alash Orda әskeri de aza baystaydy (mәselen Qostanaydyng qazaq polki soghystan bas tartady, Oral bolysynda әskerlikke jinalghan qazaq jigetteri janjal shygharady).

Kenes ýkimetine qarsy kóp soghysqan da, oghan bәrinen song baghynghan da Alash Ordanyng Oral oblysyndaghy bólimi boldy. Múnyng bastyghy Dosmaghambet úly Jiansha edi, qyzyl әskerden Dutov jenilip, Kalchak da qúlaugha ainala bastaghan kezde, Alash Ordashylar birinen song biri Kenes ýkimeti jaghyna shygha bastaydy. Eng aldy men Kenes ýkimetine qosylghan Alash Ordanyng Jaman qaladaghy bólimi, múnyng bastyghy Baytúrsyn úly Ahmet edi. Múnan song basqalary da Kenes ýkimetine qosyldy. Aqtargha qarsy, Alash Ordagha qarsy qazaqtan qúralghan qyzyl әsker de, qazaq balshebekteri de belsenip soghysty. Qazaqstannyng Týrkistan bóliminde Kenes ýkimeti oktabyr tónkerisi bolysy men aq ornady. Týrkistannyng basqa jerleri men qatar, múnda tónkeris oqighalarynyng damuy da ózgeshe boldy. Sondyqtan sol týstik gubernelerge qaraghanda (púrsent esebi men) múnda qazaq komenesterining sany da kóbirek boldy.

Alash Ordanyng qyzmeti, onyng orys aqtary men odaqtasuy qazaqtyng últshyl oqyghandarynyng kim ekenin, onyng taptyq baghyty qanday ekenin aiqyn kózge kórsetti. Mine osydan bstap qazaqtyng últshyl oqyghandarynyng saly sugha ketedi, qazaq búqarasynyng kózinde onyng bedeli joyylady. Qazaqstanda Kenes ýkimeti ornaudan búrynghy oqighalardyng týri osy. Osydan keyin Kenes ýkimetin kýsheytu, jana túrmys ornatu dәuiri bastalady.

«Qazaqstan». 1927 j.

Túrar Rysqúlov

Abay Myrzanyng jelidegi paraqshasynan

Abai.kz