1917 جىلى فەۆرال توڭكەرىسىنەن كەيىن قازاقتىڭ ۇلتشىل زيالىلارى كەرەنسكيدىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتىن سۇيەمەلدەدى، حالىققا قۇرىلتايدىڭ پايدالى ەكەنىن ءتۇسىندىردى، قايتا-قايتا جالپى قازاق سيەزىن شاقىرىپ، بايشىل-بۇقاراشىل رەسەي مەملەكەتىندە قازاقتىڭ اۆتونومياسىنىڭ قاي ءتۇرلى بولۋىن، بارلىق قازاق وبلىستارىن بىرىكتىرۋدى كەڭەستى.

قازاق جۇرتشىلىعىندا ول كەزدە ەرەكشە بەلسەندىلىك ەتكەن قازاقتىڭ بەتكە شىعارى (بايى، ساۋداگەرى، اكىمەدەرى) بولدى. ۇلتشىل وقىعاندار دا وسىلاردىڭ ىڭعايى مەن بولىپ، سولاردىڭ سويىلىن سوقتى. قازاق وقىعاندارى جالپى قازاق حالقىنىڭ پايداسىن كوزدەگەن بولىپ، راسىندا الگى بەتكە شىعار داۋلەتتىلەردىڭ پايداسىن كوزدەدى، قارا بۇقارانىڭ مۇڭىنا، مۇقتاجىنا زەر سالادى. 1916 نشى جىلعى قازاقتىڭ پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىسىندە زيالىلار حالىقتان بولەك بولدى. زيالىلاردىڭ ءبىر قاتارى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اكىمشىلىگىندە بولىپ، قان توگىپ كوتەرىلىستى باسۋعا ارالاستى، پىكىرلى ۇلتشىلدار، بولىپ جاتقان وقيعاعا قۇر سىرتتان قاراپ وتىردى. گازەت جۇزىندە – ۋاقىتسىز كوتەرىلىس جاسادىڭ، ءال كەلمەيتىن جۇمىسقا اۋىرەلەنىپ الەك بولاسىڭ، تۇرمىسىڭدى ناشارلاتاسىڭ، وناندا ۇكىمەتتىڭ بۇيرىعىنا مويىنسۇن – دەپ ۇگىتتەدى. حالىقتى قويداي قىرىپ، كوتەرىلىستى باسىپ جاتقاندا، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ شەكسىز قاتالدىعىنا ەش ءبىر نارازىلىق بىلدىرمەدى.

كادەت بەن مەنشەبەكتەرگە قوسىلىپ، ۇلتشىلدار گازەت بەتىندە ۇكىمەتتى كەڭەستەردىڭ قولىنا بەرۋگە قارسى بولدى، ۋاقىتشا ۇكىمەتتى ماقتادى، جەڭبەي تۇرىپ سوعىستى توقتاتباۋ كەرەك دەگەندى ايتتى، فەۆرال توڭكەرىسىنەن كەيىن ورىنبوردا تورعاي وبلىسىن بيلەۋشى كاميتەت (گراجدانسكي كوميتەت) قۇرىلىپ، مۇنىڭ باستىعى بوكەي-حان ۇلى ءاليحان بولدى. مىنە وسى كاميتەتتە دە، ونىڭ شىقارعان وبلىستىق سيەزدەرىندە دە، جالپى قازاق سيەزىندە دە (جالپى قازاق سيەزى ورىنبوردا 1917 ءىنشى جىلى ءيۋلدىڭ 21-26 – دا بولدى) وسى ۇلتشىلدار ۇستەم بولىپ، ءوز جولىن، ماسەلەن ۋاقىتشا ۇكىمەتكە كومەك بەرۋ، قۇرىلتاي شاقىرۋ سياقتىلارىن وتكىزىپ الدى. 1917-جىلعى دەكابردە، ورىنبور قالاسىندا، قازاق ورىس اتامانى دۋتوۆتىڭ بەتى مەن شاقىرىلعان، جالپى قازاق سيەزىندە (انىعىن ايتقاندا قازاقتىڭ بەتكە شىعارلارىنىڭ سيەزىندە) «الاش وردا» پارتياسى تۇزەلىپ، «الاش وردا ۇكىمەتى» جاسالدى دا، كەڭەس ۇكىمەتى مەن كۇرەسۋ جولى اشىق ايتىلدى. الاش وردا باستىقتارى اۋەلدە ەەس-ەرلەر كاميتەتىنە قوسىلعانى راس، بىراق سوڭىنان جەمە-جەمگە كەلگەندە اقتمارمەن تىزە قوسىپ كەتتى.

«قازاق» گازەتى مەن «الاش وردانىڭ» ىستەگەن ءىسىن، تۇركىستان قازاعى اراسىندا، «بىرلىك تۋى» گازەتى، قازاقتىڭ الاش ورداشىل ۇلتشىلدارى ىستەپ وتىردى. مۇنىڭ باستىعى، وسى كۇندە شەتتە ورىس  اقتارى مەن بىرگە قاشىپ جۇرگەن، شوقاي ۇلى مۇستافا بولدى. «بىرلىك تۋى» گازەتى 1918 ءىنشى جىلدىڭ ورتاسىنا شەيىن تاشكەندە شىعىپ تۇردى، مۇنىڭ توڭىرەگىندە جينالعان ۇلتشىلدار 1919 ىنشى جىلعا شەيىن كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ۇگىت جۇرگىزۋ مەن كەلدى. ماسەلەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جاڭا ورناعان كەزىندە تۇركىستان قالاسىندا تۇركىستان قازاعىنىڭ جالپى سيەزى بولىپ، وعان الاش وردانىڭ وكىلدەرى (دۋلات ۇلى مىرجاقىپ) كەلدى. وسى سيەز – الاش وردانى جاساپ، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى بولۋعا، شوقاي ۇلى مۇستافا باسشىلىق قىپ جۇرگەن «قوقاننىڭ بايشىل اۆتونومياسى ۇكىمەتى» مەن وداق بولۋعا قاۋلى قىلدى. قوقان ۇكىمەتى ءبىر كەزدە جانارال كالەديننىڭ «وڭتۇستىك – شىعىس وداعىنا» دا قوسىلماقشى بولعان ەدى. سوڭىنان كالچاك شىققان كەزدە، الاش وردا سوعان قوسىلادى، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى جۇمىسىن بۇرىنعىدان دا كورى كۇشەيتەدى. قىزىلدارعا قوسىلعان قازاقداردى اباقتىعا سالادى، قازاقتان اسكەر جيناپ، ورىس اقتارىنىڭ قولىنا بەرەدى، قازاقتان مال، ازىق جينايدى. ءسۇيتىپ، قىسقاسى، قازاق حالقىنىڭ مۇدەسىن ورىس اقتارىنا ساتادى. «الاش وردا» ءوزىنىڭ ۇلتشىلدىق ماقساتىنا كومەك الماقشى بولادى، بىراق ءۇمىتى زايىعى كەتەدى: ۇيتكەنى جانارال، ادميرالدار ۇلتشىلدارعا سەنبەيدى. وسىنى كورە تۇرسا دا، ۇلتشىلدار بالشەبەككە باعىنۋدان، كالچاكتىڭ قورلىعىندا ءجۇرۋدى ارتىق كورەدى.

قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ كەڭەس ۇكىمەتىن جاقتاۋى. قازاق ىشىندە كەڭەس ۇكىمەتىن جاقتاۋشىلار دا شىعا باستايدى. استراحان اۋدانىنداعى قالىڭ جۇمىسكەرگە جاقىنىراق بولعاندىقتان، بوكەي قازاعى كەڭەس ۇكىمەتىنە قوسىلادى. قازاقستاننىڭ سولتۇستىك گۋبەرنەلەرىندە ەڭ الدى مەن تورعاي وبلىسىندا كەڭەس ۇكىمەتى ورنايدى، 1918 ءىنشى جىلدىڭ باسىندا ورىنبوردا تورعاي وبلىسنىڭ وبلىستىق كەڭەس سيەزى شاقىرىلادى. ناق وسى سول كەزدە ومبىداعى جانە شىعىس قازاقستاننىڭ كوپ جەرلەرىندەگى قازاق جاستارى الاش وردانىڭ ساياساتىنا ريزا بولماي، ءوز الدىنا توڭكەرىسشىل ۇيىرمەلەر اشىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنە قوسىلۋعا كورىنە قام قىلادى. قىزىل اسكەردىڭ مەرەيى ۇستەم بولىپ، اقتار جەڭىلە باستاعان كەزدە، الاش وردا اسكەرى دە ازا بايستايدى (ماسەلەن قوستانايدىڭ قازاق پولكى سوعىستان باس تارتادى، ورال بولىسىندا اسكەرلىككە جينالعان قازاق جىگەتتەرى جانجال شىعارادى).

كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى كوپ سوعىسقان دا، وعان بارىنەن سوڭ باعىنعان دا الاش وردانىڭ ورال وبلىسىنداعى ءبولىمى بولدى. مۇنىڭ باستىعى دوسماعامبەت ۇلى جيانشا ەدى، قىزىل اسكەردەن دۋتوۆ جەڭىلىپ، كالچاك دا قۇلاۋعا اينالا باستاعان كەزدە، الاش ورداشىلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەڭەس ۇكىمەتى جاعىنا شىعا باستايدى. ەڭ الدى مەن كەڭەس ۇكىمەتىنە قوسىلعان الاش وردانىڭ جامان قالاداعى ءبولىمى، مۇنىڭ باستىعى بايتۇرسىن ۇلى احمەت ەدى. مۇنان سوڭ باسقالارى دا كەڭەس ۇكىمەتىنە قوسىلدى. اقتارعا قارسى، الاش ورداعا قارسى قازاقتان قۇرالعان قىزىل اسكەر دە، قازاق بالشەبەكتەرى دە بەلسەنىپ سوعىستى. قازاقستاننىڭ تۇركىستان بولىمىندە كەڭەس ۇكىمەتى وكتابىر توڭكەرىسى بولىسى مەن اق ورنادى. تۇركىستاننىڭ باسقا جەرلەرى مەن قاتار، مۇندا توڭكەرىس وقيعالارىنىڭ دامۋى دا وزگەشە بولدى. سوندىقتان سول تۇستىك گۋبەرنەلەرگە قاراعاندا (پۇرسەنت ەسەبى مەن) مۇندا قازاق كومەنەستەرىنىڭ سانى دا كوبىرەك بولدى.

الاش وردانىڭ قىزمەتى، ونىڭ ورىس اقتارى مەن وداقتاسۋى قازاقتىڭ ۇلتشىل وقىعاندارىنىڭ كىم ەكەنىن، ونىڭ تاپتىق باعىتى قانداي ەكەنىن ايقىن كوزگە كورسەتتى. مىنە وسىدان بستاپ قازاقتىڭ ۇلتشىل وقىعاندارىنىڭ سالى سۋعا كەتەدى، قازاق بۇقاراسىنىڭ كوزىندە ونىڭ بەدەلى جويىلادى. قازاقستاندا كەڭەس ۇكىمەتى ورناۋدان بۇرىنعى وقيعالاردىڭ ءتۇرى وسى. وسىدان كەيىن كەڭەس ۇكىمەتىن كۇشەيتۋ، جاڭا تۇرمىس ورناتۋ ءداۋىرى باستالادى.

«قازاقستان». 1927 ج.

تۇرار رىسقۇلوۆ

اباي مىرزانىڭ جەلىدەگى پاراقشاسىنان

Abai.kz