- Kereylerding hristian dinin ústandy deuine býgingi kýni eshqanday belgi joq. Kerisinshe, Kerey-Múnghyl bolyp «Tәnirshildikte» bolghanymyzgha mysal óte kóp. Ásirese, kereylerde. Múnghyldarda Tәnir atauymen baylanysty sóz jeterlik. Kereyler tәnrding orynyna Allany, Allanyng ornyna Tәnirdi atay beredi. Kerey memleketining dinder ortalyghy, sauda ortalyghy (toghyz joldyng toraby - Aziya-Euorpa kópiri) bolghany jayynda boljamdar kóp. Júrt kóp aitatyn derek Marko Poloniki ghana. Endeshe, osy tariyhqa basqasha qyrynan qaraudyng jolyn qarastyrsaq bolmay ma? Siz orys pen qytay ghalymdarynyng jazbalaryna qanshalyqty bas iyesiz?

-  Marko Polo, Potaniyn, Plano Karpiniyding enbekterinde kereyler men naymandardy neostriandar dep kórsetken. Neostrian degen - Hristian dinining Siriya arqyly kelgen bir aghymy.

1022 jyly kereyding Uang hany qardy búrqaqta adasyp jýrip, Ábil Padja degen hristian dinining ókilimen kezdesedi. Sóitip, olar Uang handy qútqaryp qalady. Osydan keyin Uang han «men senderding dinderindi qabyldaymyn» dep, sol dinge kirgen degen derek Aristovtyng kitabynda jazuly túr.

Al mening ózim oiym, nayman, kereyding jalpy halqy neostrian dinin qabyldaghan joq. Búl dindi olardyng aqsýiekteri ghana qabyldady. Jalpy halyqtyng nanym-senimi, dini Tәnirshildik boldy.

- Kereylerding hristian dinin ústandy deuine býgingi kýni eshqanday belgi joq. Kerisinshe, Kerey-Múnghyl bolyp «Tәnirshildikte» bolghanymyzgha mysal óte kóp. Ásirese, kereylerde. Múnghyldarda Tәnir atauymen baylanysty sóz jeterlik. Kereyler tәnrding orynyna Allany, Allanyng ornyna Tәnirdi atay beredi. Kerey memleketining dinder ortalyghy, sauda ortalyghy (toghyz joldyng toraby - Aziya-Euorpa kópiri) bolghany jayynda boljamdar kóp. Júrt kóp aitatyn derek Marko Poloniki ghana. Endeshe, osy tariyhqa basqasha qyrynan qaraudyng jolyn qarastyrsaq bolmay ma? Siz orys pen qytay ghalymdarynyng jazbalaryna qanshalyqty bas iyesiz?

-  Marko Polo, Potaniyn, Plano Karpiniyding enbekterinde kereyler men naymandardy neostriandar dep kórsetken. Neostrian degen - Hristian dinining Siriya arqyly kelgen bir aghymy.

1022 jyly kereyding Uang hany qardy búrqaqta adasyp jýrip, Ábil Padja degen hristian dinining ókilimen kezdesedi. Sóitip, olar Uang handy qútqaryp qalady. Osydan keyin Uang han «men senderding dinderindi qabyldaymyn» dep, sol dinge kirgen degen derek Aristovtyng kitabynda jazuly túr.

Al mening ózim oiym, nayman, kereyding jalpy halqy neostrian dinin qabyldaghan joq. Búl dindi olardyng aqsýiekteri ghana qabyldady. Jalpy halyqtyng nanym-senimi, dini Tәnirshildik boldy.

Tariyhqa jan-jaqty qaraghan dúrys. Arabtyng Ibn Halduny, orystyng Bartolid, Gumiylevi, qytaydyng Sima Syany qay-qaysysy jazsa da, qaysysynda shyndyq bar, biz sony qabyldap alamyz. Mysaly, ghúndardyng týrki tegi turaly eng alghashqy shyndyqty Sima Syan jazdy. Múnday tarihy derekterding bәrin biz qoldanamyz.

Kóp bolmasa da, qazaqta da jazylyp qalghan tarihy derekter de bar. Biz múny da retine qaray ainalymgha kiriktirip kelemiz.

- Mongholiyadaghy qazaq mektepterining jabylu qaupinde ekeninen qanshalyqty habarynyz bar?

- Tura jabylghaly jatyr dep estigen joqpyn. Biraq, Qazaqstangha kósh bastalmay túrghan kezenmen salystyrghanda, ózgerister bar ekeninen habardarmyn. Bir mysal: Qobda aimaghynyng Qobda súmynyndaghy qazaq orta mektebinde bir kezde 900 bala oqyghan bolsa, qazir 200 oqushy ghana qalghan. Bayan-Ólgiy aimaghynda da múnghúl tilindegi sabaqtar kóbeyip jatqanynan qúlaghdarmyn. Múnyng bәri sol memleketting sayasaty. Biraq men qazaq retinde, sol jerde tuyp-ósken azamat bolghandyqtan ondaghy qazaqtyng óz tilinde bilim alyp, ózin-ózi biylep túrghanyn qalaymyn, tileymin. Degenmen, Múnghúl ýkimetining sayasatyna múnda otyrghan jalghyz shal - men ne istey alamyn?!

- Zәke, siz paydalanghan әdebiyetter tizimine qarap otyryp týrkining týp jaularynyng 200-300 jyl ishinde qaghazgha týsirgen, búrmalanghan dýniyelerining kóptigin bayqaymyz. Ózinizde sol kenestik kezenning shekpeninen shyqtynyz. Óz oiynyzdan, óz ýiinizden, óz «uniyversiytetterinizden» onasha otyryp, sheksiz qiyal  jetegine berilip, babalar amanatyn qayta eske alyp, ózgege jәne ózinizge "әttegen-ay" aitatyn sәtiniz bar ma?

- Jazghandarymnyng bәri altyn deuden aulaqpyn. Kitap shygharghan son, biraz uaqt ótken song qarap otyryp, әtten-ay, myn jerin bylay etsem bolghanday eken, myna bir derekti qospaghan ekenmin-au deytin kezder bolady. Mәselen, «Jylaghan jyldar shejiresi» degen kitabymnyng әttegen-ay deytin jerleri bar.  Al, songhy jyldary shyqqan enbekterim de qamtylmay qaldy-au deytin tústar az. Qolymda bar derekterding bәrin de kәdege jaratugha tyrystym.

Jazghan enbekterimning baghasyn oqushy beredi. Óz jazghan dýniyelerimdi eshqashan keremet dep oilamaymyn. Eger men olay oilasam, qatelesken bolar edim.

- Aytpaqshy, 70 jastyq toyynyzdyng dabyraly ótkeninen habarsyzbyz.

- Mening jetpiske tolghanymda biletin adam jazyp otyr ghoy. Qazir 73-ke keldim. Jetpiske tolghanda dýbirli toy jasaghan joqpyn. Bala-shagham әr jerde oquda boldy. Ámbesi, bir oqyp, birge ósken adamdar búl jerde joq. Eki kitap shyghardym jәne qazirgi qyzmet ornymdaghy әriptesterimning ortasynda, birneshe tarihshylarmen birge belgilep óttim. Biraq, mening jetpiske jasqa kelgenime baylanysty eshqanday maqala, maqtau jazylghan joq. Eshkimge jazdyrmadym. Ózim de jazbadym.

-  Siz Otanynyzgha kóp dýnie berdiniz. Otanynyz sizge ne berdi?

-  Otanymnan bir nәrse alayyn dep kelgen jan emespin. Shamam kelgenshe qazaqtyng tarihyn jazumen jýrmin. Otan, el ýshin aitatyn pikirlerimdi ashyq aityp jýrmin. Búl mening el aldyndaghy mindetim.

Qaytalap aitamyn, Otannan bir nәrse alu ýshin kelgenim joq. Dese de, osydan eki ay búryn Preziydentting «Qúrmet gramotasyn» jiberipti. Oghan da rahmet!

-  Shyndyq ýshin shyryldap shyghyp tayaq jegen keziniz bar ma?

-  Talaydy estidik qoy. Elge kelgen song emes, Múnghúliyadaghy demokratiyalyq qozghalystyng basynda jýrgen kezde talay qiynshylyqty bastan ótkerdik.

Sóz degen iydeologiyagha baylanysty nәrse. Mәselen, men demokratiyalyq jastar jaghynda boldym. Al, qarsy tarapta mening búrynghy partiyalastarym - kommunister túrdy. Solardan talay sóz estidim, gazetke de jazdy. Olarda zamanyna qaray óz iydeologiyalaryna adal boldy. Men bolsam, demokratiyalyq iydeologiyagha adal boldym.

Al, Otanyma kelgennen beri eshbir adam betime kelip, sen dep kórgen emes. Shýkir.

- Týrkiyadaghy qazaqtar mongholdaghy qazaqtardyng osylay kóshkeninde týrkining tabany tiygen jerden ne su shyqty dep tandanysqanyn bilemiz. Biz ol kezde jas edik. Siz uniyversiytetke kelip leksiya oqyghanda, mongholy bar qazaghy bar - tayly-túyaghy qalmay úiyp tyndaytyn. Sol kezde siz qazaqtargha «ata júrtqa qaytyndar»  depti degendi estidik. Jas bolghan song shekaranyng ar jaghyna shyghyp kóru biz ýshin qyzyq boldy. Múnda kelip te oqydyq, bilim aldyq. Biraq, qazirgi qalyptasyp otyrghan jaghday, tilimizding qadirsizdigi, sheneunikterding ekibetkeyligi, el ýshin, halyq ýshin emes, ózining bas paydasyn oilaytyn pasyqtyghy bәri-bәrin oilasan, Qazaqstannan bezip ketking keledi. Úsaqtalyp, dýbәra bolyp bara jatqandaymyz.  Ne deysiz búghan?

-  Súraq berushi adam bәlkim, bir jerde qiynshylyq kórip, óz ornyn taba almay jýrgen azamat boluy mýmkin. Nemese óte patriot adam. Elinen ózi kýtkendey is kórmey, kónili qalyp jýrse kerek. Adam taryqqanda, kónili bolmaghanda sonday oigha beriledi ghoy.

Jasyratyny joq, Múnghúliyada jýrgende Bayan-Ólgiyge, Qobda aimaghyna barghan uaqyttarda qazaqtar menen súraytyn: El qozghalyp jatyr. Qaytemiz? Kóshemiz be, joq pa? - dep. Olargha shamalaryng kelse, kóshkendering jón. Keleshek Qazaqstanda dep aitqanym ras. Sonday bir saparlardyng birinde men Bayan-Ólgiy aimaghynyng Delýn súmynda boldym. Sonda maghan partiyanyng bir adamy: «Júrt Qazaqstangha kóship jatyr. Ol jaqqa barghanda elding jaghdayy kelispese, oghan kim jauapty bolady?», - dep súrady. Men oghan: «Búl kóshting bolashaghy qalay bolatynyn eshkimde kesip aita almaydy. Eger Qazaqstangha barghan adamdardyng ómiri jaqsaryp ketip jatsa, «kóshti bastaghan men edim» deytinder kóptep shyghady. Kerisinshe, jaghday qiyndap keter bolsa, kóshke ie tabylmay qaluy mýmkin. Biraq men óz sózime ie bolamyn», - dep jauap bergenim esimde.

Qazaqstangha kelgen son, qiynshylyqqa moyymay, óz memleketi men tughan últynyng ósip-órkendeui ýshin ózining azamattyq boryshy men mindetin jete sezinip, abyroymen atqaru kerek.

-  Zaqa, Sizding Shynghys hannyng shyqqan tegi turaly pikirinizdi bilemiz. Múhtar Maghauinning osy taraptaghy uәjderimen tolyq tanyssyz ba? Búl túrghyda ne deysiz?

- Múhtar Maghauinning uәjderimen tanyspyn.  «Shynghys han» romanyn oqydym. Ol kisi basynda Shynghys handy qazaq dep bastaghan, keyingi kezde qazaq demey múnghúldar men qazaqtardyng arghy tegindegi týrki birligi men týrkilik tegi turaly aityp jýr eken.

Shynghys han tuylardan  500-600 jyl búrynghy múnghúldar men týrkilerding arasynda qatynas bolghany tarihta bar.

Men Múhtar Maghauindi baghalaymyn. Bilimdi kisi. Myqty jazushy.

- Býgingi oppozisiya qanshalyqty demokrat, qanshalqty halyqshyl dep oilaysyz? Oppozisiyanyng әlsizdigining sebepterin aityp bere alasyz ba?

- Qazirgi jaghdayda men biylikting keybir konsepsiyasy, resmy pikirleri, qolgha alyp jatqan isterimen kelise bermeymin. Biraq búl men oppozisiyany qoldaydy degen sóz emes. Otanyma kelgennen beri men eshqanday sayasy partiyanyng mýshesi bolghan emespin.

Al, oppozisiyany júrtpen birge syrttay baqylap otyramyn.Áriyne, ýkimetke qarsy pikir aitatyn, halyqty artynan ertetin oppozisiya memleketke qajet. Biraq, Qazaqstan oppozisiyanyng myqty bolmay túrghan bir sebebi, basshylary jogharydan keledi. Olar búryn shendi-shekpendi bolghan adamdar. Al, Múnghúliyanyng oppozisiyasy tómennen, halyqtyng tereng ortasynan shyqqan. Halyqtyng ishinen, elding sózin sóilep, búqaranyng mýddesin qorghap shyqqan oppozisiya óte kýshti bolady eken. Ony men Múnghúliyanyng tәjirbiyesinen kórdim. Bizde bolsa, biylikte bolghan azamattar oppozisiyagha keledi de avtoriytetimen partiya qúrmaqshy bolady, alayda halyqty sonynan erte almay jatyr. Sebebi, halyq jogharydan kelgen adamdargha senbeydi. Sondyqtan oppozisiya halyqtyng óz ortasynan shyghuy kerek.

Qazirgi oppozisiyanyng aityp jýrgenderin syrttay qoldaymyn. Biraq, aitqandarynan is jýzinde nәtiyje shyqqanyn kórgen emespin.

-  Janaózen qandy oqighasyna qanday bagha beresiz? Múhtar Áblyazovty jappay úry, qylmysker әueli Janaózen tragediyasyna kinәli etti. Siz qughyndaghy sayasatker turaly qanday pikirdesiz?

-  Qughyndaghy sayasatker turaly pikir bildiru ýshin men ony zertteuim kerek qoy. Al, men ony zerttegen joqpyn. Onyng isimen tanys emespin. Sondyqtan Áblyazov turaly eshnәrse aita almaymyn.

Janaózen oqighasy bola qalghan kezde Qasym Amanjolovtyng habarynda men óz pikirimdi aitqanmyn. Janaózendegi múnayshylar jeti-segiz ay kýnge qaqtalyp jatqan kezde solargha kómektesip,  búl oqighanyng aldyn alugha bolar edi. Ýkimet olardy elemedi, mәn bermedi. Múnayshylar ashyndy. Ashynys jarylysqa alyp keldi. Bizding elde biylik pen halyqtyng arasy alshaq. Ekeuin bir-birimen jalghap túrghan dәneker joq.  Osy ekeuining arasyndaghy kópir - kópshilik úiymdar men kәsipodaqtar boluy kerek. Biraq, Qazaqstanda eshqanday kәsipodaqty kórip otyrghanym joq. Sosializm men kapitalizm uaqytyndaghy kәsipodaqtar - ekeui eki bólek dýniye.  Sosializm kezindegi kәsipodaqtar partiyanyng qol astynda boldy. Al,  býgingi kәsipodaqtar biylik pen halyq arasyndaghy dәneker jәne ýkimetting seriktesi boluy shart. Ýkimet kәsipodaqtardyng júmysyna aralasyp, jogharydan tapsyrma bermeui tiyis. Al, kәsipodaq basshysyn kәsipodaq mýsheleri óz ortalarynan saylap aluy kerek. Bizde juyqta ghana kәsipodaqtyng basshysyn jogharydan taghayyndady. Taghayyndalghan basshy qalay júmys istey alady? Ol óz mindetin atqara almaydy. Janaózen oqighasynda ketken eng ýlken qatelik - Qazaqstandaghy kәsipodaqtar júmys istemedi.

Al, óz halqyna qarsy oq atudy tarih pen bolashaq eshqashan aqtamaydy. Búl - eshqanday aqtaugha jatpaytyn is. Sondyqtan Janaózendegidey oqigha qaytalanbasa eken dep tileymin. Halyqtyng oi-armanyn, mýddesin qorghaytyn mehanizmder júmys isteui kerek. Mәselen, qazir әielderding zeynetke shyghu jasyn 63-ke aparamyz dep jatyr. Múnday nәrse dýniyede joq. Bizding qazaqtyng әielderi kóp balaly, kóbisining júmysy joq. Qazaq әielderin Europa әielderimen salystyrugha kelmeydi. Onyng ýstine qazaq әielining orta jasy Europa, japon, qytaydan tómen. Múnday jaghdayda kәsipodaqtar ne bitirip otyr? Parlamentke zang kirip jatyr. Ol zannyng jobasyn osy kәsipodaqtar toqtauy kerek.

(Jalghasy bar)

Abai.kz