Songhy uaqyttaghy oqighalar Qa­zaqstandaghy sayasy oiyndargha Reseyding belsendi týrde aralasyp otyrghanyn kórsetti. Eng qorqynyshtysy, býginde qazaqty bólu mәselesine den qoyghan syrtqy kýshter ertengi kýni Qazaqstandaghy biylik auysuyna әser etpek oiy bar. Belgili sayasattanushy Aydos SARYMmen aradaghy әngimemiz biylikting auysu mәselesi, oghan syrtqy oiynshylardyng aralasuy men qoghamnyng dayyndyghy tónireginde órbidi. Sonday-aq, A.Sarym qazaqy diskursqa azyq bolatyn jana taqyryptar men sayasy partiyalardyng bolashaghy jayyndaghy oi-pikirlerimen bólisti.

"RESEY ELIMIZDEGI SAYaSY OIYNDARGhA BELSENDI ARALASYP JÝR"

- Aydos Ámirollaúly, әngimemizdi jaqynda últ ziyalylarynyng atynan pre­ziydentke jazylghan jalghan hattan bastasaq. Búl hat jalghan bolyp shyq­qanymen, búl memlekette eshtene de qúr bekerge jasalmaytyny tý­sinikti. Olay bolsa, hattyng shynayy avtorlary kim? Olar nendey maq­sat‑mýddeni kózdedi?

Songhy uaqyttaghy oqighalar Qa­zaqstandaghy sayasy oiyndargha Reseyding belsendi týrde aralasyp otyrghanyn kórsetti. Eng qorqynyshtysy, býginde qazaqty bólu mәselesine den qoyghan syrtqy kýshter ertengi kýni Qazaqstandaghy biylik auysuyna әser etpek oiy bar. Belgili sayasattanushy Aydos SARYMmen aradaghy әngimemiz biylikting auysu mәselesi, oghan syrtqy oiynshylardyng aralasuy men qoghamnyng dayyndyghy tónireginde órbidi. Sonday-aq, A.Sarym qazaqy diskursqa azyq bolatyn jana taqyryptar men sayasy partiyalardyng bolashaghy jayyndaghy oi-pikirlerimen bólisti.

"RESEY ELIMIZDEGI SAYaSY OIYNDARGhA BELSENDI ARALASYP JÝR"

- Aydos Ámirollaúly, әngimemizdi jaqynda últ ziyalylarynyng atynan pre­ziydentke jazylghan jalghan hattan bastasaq. Búl hat jalghan bolyp shyq­qanymen, búl memlekette eshtene de qúr bekerge jasalmaytyny tý­sinikti. Olay bolsa, hattyng shynayy avtorlary kim? Olar nendey maq­sat‑mýddeni kózdedi?

- Meninshe, hat avtorlaryn tek qana Qazaqstannan emes, ainaladaghy syrtqy oiynshylardan izdeu kerek tәrizdi. Sebebi songhy kezde­ri, әsirese, Resey jaghy Qa­zaqstandaghy sayasy oiyndar­gha óte belsendi týrde aralasyp jýr. Sonyng ishindegi bir baghyty - qazaqty bólu mәselesi. Ótkende kishi jýz­degi separatizm, batysta bólek memleket qúru jayly maqala jaryq kórdi. Osynyng astarynda sol oiynnyng jal­ghasy túruy mýmkin. Aqparattyq salada jýrgen kez kelgen adam bir maqalanyng artynan ekinshisi, izinshe ýshin­shisi jaryq kóretinin biledi. Bir qaraghanda, ýsheuining araqatynasy joq siyaqty. Bi­raq, týptep kelgende, osy ýsh jariyalanymgha negizdel­gen soqqy jasaytyn qorytyndy maqala shyghyp jatady. Meninshe, búl hat osy oiyndardyng biri. Búl - bir.

Ekinshi jaghynan Qazaqstanda múrager degen mәse­lening qoyylymy dúrys emes. Óitkeni elimizding ekinshi preziydenti kim bolmaq degen mәseleni at tóbelindey az­ghantay top emes, Qazaqstan halqy sheshui kerek. Ádil saylauda, әlemde qalyp­tas­qan zandyq mehanizmder iske qosyluy kerek. Alayda bizding eldegi jaghdaydy al­saq, sózsiz kez kelgen, әsire­se, sayasatta jýrgen adamnyng "mening preziydent bolghym keledi" degenining ózi qylmysqa ten. Sondyqtan bir jaghynan múnyng astarynda arandatu bar. IY.Tasmaghambetov qazaq elitasynyng arasynda sayasy ambisiyasy bar túlgha ekeni anyq. Ony preziydentting aldynda jamandap, pozisiyasyn әl­siretkisi keletin toptar joq emes. Bizde sheteldegidey preziydent qayda demalyp jatyr, qayda jýr, kimmen jýr degen mәseleni eshkim súraq etip qoymaydy. Typ-tynysh ketip qalghannan keyin eldegi bos kenistikti paydalanyp, biraz kýshter oinatuy mýmkin. Jәne múnyng qalay bolghanda da preziydentke belgili bir ústanymmen, týsi­nikpen jetkiziletinin júrt jaqsy biledi.

- H saghaty taqaghanda taqqa preziydent janyndaghy sayasy kýshter talasatyny belgili. Sarapshylar osy sayasy elitany biriktiretin ortaq iydeologiya, qúndylyq joq dep jatady. Sonda olar resurstardy bóluge jәne bólisuge mýmkindik bere­tin kez kelgen iydeologiya negizinde júmys isteuge dayyn koniunkturshikter ghana ma?

- Onday kózqarastyng bar ekeni ras. Terendep qaraytyn bolsaq, elitanyng arasynan ýsh‑tórt baghyt shyghatyn siyaqty. Qalay bolghanda da biylikting osy jýiesine kenedey jabysyp alyp, onda otyrghan әrbir kýni men minuty dollar adamdar bar. Olardyng oilaghan júmysy joq. Sebebi búlar әrbir qyzmeti ýshin belgili bir somany diplomatpen nemese kartochkamen aparyp tapsyrady. Jәne sol aqshanyng qaytuyn qalaytyn bir kýndik sharuamen jýredi.

Desek te Qazaqstanda dý­niyetanymdyq túrghydan birneshe kýshterding bar ekeni anyq. Mysaly, elimizding teo­kratiyalyq‑shariattyq memleketke ainaluyn qalaytyn toptar bar. Jәne biylikting ishinde, ainalasynda jýrgen qaysybir túlghalar da osy kózqarasty qoldaydy. Shyn mәninde, biz osyghan dúrys nazar audarmay jýrmiz. Ózimizding qazaqshylyqqa salyp, din degen ýlken qúdiret­ti dýnie ghoy dep alshaqtaymyz da, tartyna beremiz. Biraq, shyndyghyna kelgende, "Qazaqstan qanday boluy kerek?" degen mәseleni "sayasy islamnan" izdeytin, lauazymy men ambisiyasy kýshti toptar barshylyq. Ári múnyng ainalysynda qyruar qarjy bar ekeni anyq. Onyng ýstine múnyng artynda geosayasy kontekst jatyr. Osy baghytta Saud Arabiyasy siyaqty elderden kóp‑kórim qarjy kelip týsedi. Onyng maqsaty - Qazaqstannyng sayasy elitasyn, betkeústar toptaryn óz jaghyna qaratyp alu. Qalam ústaghan, halyqqa sózi ótetin azamattardy arab elderine aparyp, ailap oqytatyn jagh­daylardy estip‑bilip jýr­miz. Búl - biylikting ishinde otyrghan adamdardyng yqpalymen, qoldauymen bolyp jatqan nәrse.

Ekinshi baghyt - Qazaqstan Reseymen jaqyndasuy kerek, elimiz Reseyding qúramynda boluy tiyis nemese Reseymen odaqtasyp, Batys elderine qarsy túruy kerek, demokratiyalyq prinsiyp­terdi qabyldamauy kerek, sebebi búl qauipti dep esep­teytin toptar. Qate bolghanymen, búl da - qúndylyq. Bú­lar - Reseydin, Kremli­ding jemqorlyq jýiesine bay­lan­ghan, ortaq biznesteri bar toptar.

Sonday‑aq, shyn mәninde, elding dúrys damuyn qalaytyn, soghan az da bolsa jú­mys is­tey­tin toptar joq emes. Bәlkim, olar pozisiyasyn ashyq aita almaytyn shyghar, biraq memleket ýshin jaqsylyq jasay bereyik dep enbek etedi.

Býgingi sayasy jýie tónkeril­gen piramida siyaqty. Úshynda bir adam túrsa, qalghandary soghan qyzmet etedi. Búl rette "meyli, ne bolsa sol bolsyn, bi­raq preziydentke júmys isteu kerek, sonyng jaghdayyn jasau kerek" degendi basshylyqqa alatyn toptar bar. Erteng preziydent "Qazaqstanda jýz payyzdyq demokratiya bolady" dese, "oybay, demokratiya jasasyn" dep attandaytyn, "staliniys­tik‑totalitarlyq rejim ornatamyz" dese, "totalitarlyq rejim jasasyn" deytin, qysqasy, preziydent ne dese soghan bas shúl­ghyp, qoldap shyghatyn toptar búl. Múny qúndylyq deuge kelmes, biraq búl diny senimge jaqyn dýniye. "Osy kisige Qúdayday senem, qalay bolghanda da oniki dúrys, osy kisining komandasyndamyn, sondyqtan ony qoldauym kerek" degendey. Sayasy jýie bi­raz dýniyede osy prinsipke negizdelgen, osy prinsipke jinaqtalghan.

"QOGhAMDY ÝREY MEN QORQYNYSh QANA BIRIKTIRIP OTYR"

- Al qogham she? Býgingi qo­ghamdy biriktiretin qanday qúndylyq bar?

- Ókinishke qaray, qogham ishinde tipti ýlken tәuelsizdik iydeyasynyng ózi ortaq qúndylyqqa ainalmaghan. Jalpy, qoghamdy biriktiretin ýlken qúndylyq joq. Ázirge biriktirip otyrghan ortaq nәrse - ýrey men qorqynysh. Bireuler "islamister kelmesin" dep qorqady, ekinshisi "orys pen qazaq soghyspasyn" deydi, ýshin­shisi "Resey jútyp qoymasyn" degen ýreymen ómir sýrip otyr. Ýreyding eng jaman jeri - ol kez kelgen adamnyn, mem­leket­tin, qoghamnyng psihikasyna jaman әser etedi. Onymen ómir sýrip ýirenip qalghan toptar bolashaqta shynayy qajetti dýniyeni ortagha salyp shyghara almaytyn jaghdaygha jetedi. Mәselen, kenes zamanynda ósken azamattardyng әli kýnge deyin ashtyq, repressiyanyng aldyndaghy qorqynyshy seyilmegen. Jәne biylikke Qúdayday tabynu, oghan qarsy shyqpau, "mening qolymnan eshtene kelmeydi" degen psihologiya әli de bar.

"Meniki ghana dúrys" dep eshkimdi tyndamau, "meni tyndamasan, halyq jauysyn" degen psihologiya taza kommuniys­tik‑bolisheviktik sanadan aryla almay otyrghandar da jetkilikti. Bir jaghynan búl - taza senim. Osy kezge deyin kenes dәuirinde ateistik qogham boldy dep keldik. Shyn mәninde, olay emes. Bolishevikter islam dinin alyp tastady da, onyng ornyna bolishevizm‑kommunizm degen dindi alyp keldi. Eger kommunizm óti­rik desen, jyndyhanagha aparyp tyghatyn. Qysqasy, olar dinning atributtaryn auystyrdy. Qazir músylmandar Mekege barsa, ol kezde mavzoleyge baryp tabynatyn.

- Biraq, ókinishke qaray, bizde qoghamnyng qanday kóz­qarastardyng jeteginde ket­kenin kórsetetin naqty әleu­mettik zertteuler joq.

- Ol ras. Avtoritarly qo­gham­da eshqanday әleumettanushynyng saualnamasyna senuge bolmaydy. Sebebi halyq, әsi­re­se auyldy jerde túratyn júrt "aqiqatyn aitsam, artynan shy shyghyp ketpey me, әkimder meni kelip tabalamay ma" dep aqiqa­tyn aitpaydy. Tipti saylaudyng ózinde dauys berui bir bólek te, shyndyghy bir bólek.

Týptep kelgende, bizde qogham senetin әleumettanushylyq top joq. Mysaly, Reseyde "Levada" degen ortalyq bar. Basshysy Yuriy Levada әleumettanushylar arasynda bedeldi adam boldy jәne ózi qúrghan ortalyq ómirge jaqyn sifrlardy berip otyrdy. Soghan bola memleket qúrghan VSIOM ortalyqtar (Vserossiyskiy sentr izucheniya obshestvennogo mneniya) sonyng derekterine kóz tastap, amalsyzdan eskerip otyrugha mәjbýr boldy. Óitkeni VSIOM-nyng derekteri 5-10 pa­yyz alshaqtyq kórsetse, onda oghan eshkim senbeytin jaghdaygha jetti. Bizde ókinishke qaray, saya­sattanushylar men әleumettanushylardyng arasynda kәsiby túrghydan eleng etkizetin, nazar audartqyzatyn top joq siyaqty. Ári bolghan da emes. Kezinde Núrbolat Masanovtar, Sәbit Jýsipovter shyqty. Biraq olardyng belsendiligi orystildi qo­ghamnyng ortasynda ghana boldy. Jalpy, bizding qo­ghamnyng ýlken qasireti - ekitildi qogham ekenimiz­de. Óitkeni kishi­reyip kele jat­qan orystildi әlem - ózi bir bólek top ta, ósip kele jatqan qazaq­til­di qogham ózinshe bólek.

Býgingi kýnning taghy bir qasi­reti - jalpy qauymgha sózi ótetin túlgha joq. Mysaly, Oljasty ait­sa, qazaqtildi qogham qabyldamaydy, Shahanovty aitsa, orys­tildiler qabyldamaydy. Bәle shyghyp ketse, arasyna tý­sip, qoyyn­dar dep mәmilege shaqyratyn adamnyng joqtyghy ýlken mәselege ainalyp barady.

- Onyng naqty mysalyn Janaózen oqighasy kezinde kórdik qoy.

- IYә, aldygha suyrylyp shyghyp bitistiretin kýsh joq. Tayaqtyng bir úshy býgingi oppozisiyanyng jay‑kýiine kelip tireledi. Shyndap keletin bolsaq, býgingi kýni biylikte jýrgen adamdar, biylikke jaqyn sayasattanushylar oppozisiyanyng ydyrauyna qol shapalaqtap, mәz bolyp otyr. Búl - ýlken mәsele. Eger qoghamdaghy narazylyqty anyqtap, sony jýielep, biylikke jetkizetin kýsh bolmasa, onyng bәri túnyqqa shó­ge beredi. Onyng ertengi kýni qaydan jarylyp shyghatynyn biz bilmeymiz.

Islamdyq terrorizm, ekstremizm dep jýrgenderding arasynda búghan diny emes, oppozisiyalyq túrghydan baryp jýrgender bar. Olar diny jolgha týsip, shariat ornatqanda ghana qogham týzeledi dep esepteydi. Búl jaghynan olar da oppozisiya. Sondyqtan oghan da zertteu jýrgizu kerek. Zerttegende de olarmen sóilesip, tabighatyn úghyp, sebe­bine ýnilu kerek. Keybir memle­kettik basylymdar "25 salafit óz ústanymynan bas tartypty" degendey aqparat jariyalap, alaqaylaydy. Oghan senuge bolmaydy. Diny ekstremisterde "taqiya" degen prinsip bar. Búl "eger óz ómirine, yaky tuystaryna qauip tónse, júrt kózinshe búdan bas tarttym dep moyynday sal" degendi bildiredi. Tek bastysy, ishki ústanymyng dúrys bolyp, bizge qajet kezde bas kóterseng boldy deydi. Olar soghan salynyp otyr. Jaqynda saylanghan bas mýfty Semeydegi týrmege baryp, diny mәseleler boyynsha sottalghandarmen kez­destim deydi. Sóitse, әlgilerding týk bilimi joq, tek basyna qúiyp bergen ýsh‑tórt nәrseni qaytalap aita beretin kórinedi. Qar­sy pikir aitsan, qabyldamaydy. Esesine, ózi týrmege týsti me, ar­tynan on adam bolyp shyghady. Jәne ol bolashaqta ýlken problemagha ainalmaq. Sebebi oppozisiyalyq kózqarastar әli qatyp bitken joq. Mysaly, Jarmahan Túyaqbaydyng sosial‑demokrat degenine kim sene­di? Shyn mәnin­de, múnda eshqanday sosial‑demokratiya joq. Ózim ghana bir tóbe bolyp otyrayyn, maghan qarsy shyghatyndar bolmasyn dep ózine kishigirim qarttar ýiin jasap aldy. Eger shyn mәninde búl ústanymmen auyrghan, osy uaqytqa deyin jyrlap aityp kelgen adam bolsa, senuge bolar edi. Mysal ýshin Qosanovtyng demokrat ekenine senem, al Túyaqbaydyng sosial‑demokrat eke­nine senbeymin.

"SAYaSY PARTIYaLARGhA JANA BUYN KELMEY, EShTENE ÓZGERMEYDI"

- Qazaqstangha dәl qazirgi kezde qanday qúndylyqty tu etken sayasy partiyalar qa­jet?

- Islam - ruhany negizi, metafizikasy, ekzistensiyasy bar ýlken qúndylyq. Sol siyaqty biz­ding kez kelgen sayasatker osynday qúndylyq manyna toptasuy kerek. Sonda qazirgidey Túyaqbay jaman eken, Ábilev jaqsy eken degendey әngime bolmaydy.

Aldaghy tórt‑bes jyl ishinde Qazaqstannyng sayasy partiyalyq jýiesi qazaq platformasyna ótui kerek. Últshyldar, últ patriottary degen prinsip joyyluy tiyis. Qazaqstanda jýrgenning bәri últ patriottary, últshyldar. Biraq ústanymy boyynsha biri liyberal, biri últshyl‑demokrat, endi biri sosial‑demokrat, sosialist dep kete berui kerek. Qazaqstanda biylikke taytalasamyn degen kez kelgen kýsh qazaq platformasyna ótip, kópshilikke úghynyqty tilde sóilep, ózi tútynyp, nasihattap jýrgen qúndylyqty týsindirui kerek. Aytalyq, sosialister "bizding ata‑babalarymyz sosializm prinsiypimen ómir sýrgen, jetim‑jesir bolmaghan. Bәrine dúrys kózqaraspen qaraghan. Sosial‑demokratiya degenimiz - birigu. Bizde eshkim eshkimdi dalagha tastamaghan" deui qajet. Al liyberaldar "ata‑babalarymyz azattyqty, bostandyqty ansaghan. Dat degen prinsip boldy. Yaghni, kez kelgen qaranyng hannyng aldyna baryp sóileuge qúqyly edi. Búl liyberal demokratiya bolmaghanda ne?" dep týsindirse. Qysqasy, tarihpen, dәstýrmen kómkerilmegen iydeologiyanyng eshqanday bolashaghy joq.

Ushyghyp túrghan mәsele - diny mәsele. Ony ata‑babalarymyz ústanghan jolmen alyp jýrsek, bәri dúrys bolady. Biraq Qazaqstangha kez kelgen qúndylyq bizding mentaliytetpen, últtyq dәstýrmen etene jaqyndasuy kerek. Últtyq bolmysymyzdy sonda saqtay alamyz.

- Mәsele sonda emes pe. Bizge kelgen kez kelgen qún­dylyqtyng tony teris ainalyp, ózge keyipke enedi. Aytalyq, Aslan Musinnin úly Asylbekting oqyghan dәristeri jagha ústatady.

- Múnyng ózi bir fenomen. Qúranitterdi alyp qarayyqshy. Olar kimder? Bylaysha aitqanda, sayasy elitanyn, yghay men syghaydyng balalary. Olar kóbi­ne shetelde bilim alghan orys­tildiler. Sonda búghan bet bú­ruyn­da ne siqyr jatyr? Sol jastar әkelerining istep jýrgen tir­ligin bilmeydi emes, biledi. Asylbekpen birneshe ret kezde­sip, sóileskenmin. Bayqaghanym, olar býgingi jýieni qabyldamaydy. Soghan balama izdep tapqan. Biz­ge arabtan kelgen islam jaramaydy, onda tym qarabayyr, ja­­bayy bolyp ketemiz dep esep­teydi. Ózinshe týsinigi bar. Búl - elitanyng ishinde de biriz­dilik joq ekenining aiqyn kórinisi. Bas­qa halyqty aitpaghannyng ózinde, balalary әkelerining tirshiligine narazy.

Eger biylik "bizding ústanymymyz osynday" dep naqty belgi­lese, oghan balama dýnie izdeuge bolar edi. Al bizde resmy sayasy alandy sirkke ainaldyryp jibergendikten, oghan ózge balama shyghyp jatyr. Bir jaghynan kriy­minal shyqsa, ekinshileri tә­nir­shil bolamyz dep kosmosqa ketip jatyr. Yaghni, sayasy alandy damytyp, býkil aitys‑tartysty sayasy alangha, parlamentke aparmay osynday nәrseden qútyla almaymyz.

Ótkende Duma basshysy Gryzlov "Dumada daulasugha bolmaydy" dep edi, bizding senat spiykeri Q.Mәmy "parlamentte ambisiya kórsetuge bolmaydy" dep qaldy. Parlament - naghyz ambisiya kórsetetin jer. Deputattar sóz jarystyryp, talasuy kerek. Al búlar bolsa, osynday týsinikpen parlamentti KPSS dengeyine aparghysy ke­ledi. Spiykerding sonday sóz aituy jәne jetpis senatordyng birde‑birining túryp "Qayreke, artyq kettiniz" dep aitpauy bi­raz nәrseni anghartady. Parlamentte sóz jarystyrmaghanda, qayda aitysady?

- Baghanadan bergi әngime­miz postnazarbaevtyq kezende qogham diny jәne últtyq iydeologiyanyng tóni­re­­gine top­ta­sady degenge saydy.

- Búl - osydan birneshe jyl búryn sayasattanushylarmen birge aitqan teziysimiz. Aldaghy 10-15 jylda býkil saladaghy qa­rym‑qatynasqa eki ýlken kózqaras әser etedi. Alghashqysy - qazaqtyng últshyldyghy, ekinshisi - diny kózqaras. Jәne keybir kezde eki kózqaras bir‑birimen baylanysyp nemese ajyrap jatady. Biraq sózsiz eki orasan baghyt bәrin anyqtap, belgileydi. Múny biylik aiqyn týsinedi. Islamdyq ekstremizm, terrorizmnen qorquynyng bir sebebi osy. Óitkeni qazaq últshyldyghy bәri­bir memlekettilikti oilap, qamyn jeydi. Mәselen, Áblyazov­ting janynda Múratbek Ketebaev degen adam bar. "Nazarbaevty qúlatu ýshin memleketti de qúlatugha bolady" deydi ol. Meninshe, búl baryp túrghan ittik. Osy sóz­dermen oppozisiya, demokratiya úghymdaryna selkem týsirip, arandatady. Últtyq kategoriyada oilay almaytyn adamdargha qogham uәjin aityp otyruy kerek. Baspasóz, qoghamnyng ózi olardy marginal qylyp, sayasy alangha shyqpaytynday etip tastauy qajet.

Svoik degen JSDP serkesi­men aitystym. Bir‑birimizben qol alyspaytyn jaghdaygha jetip qaldyq. Sol kezde Jarmahandy birneshe ret shaqyrdym. Qazaq bolmysyna qarsy sóz aityp jýrgen adammen seriktes bolugha bola ma? Jәne ony tóralqa mýshesi etip qoyghannan keyin sening par­tiyana halyq qalay qarauy kerek? Saylauda qalay dauys beredi? Esesine, Svoik әli kýnge deyin birde‑bir sózinen bas tartqan joq. Sol Svoik 94-jyly "AVGD" degen gazette bylay degen: "Qazaqstannan orystardyng bәri ketip jatyr. Qazaqstannyng eshqanday bolashaghy joq. Erte me, kesh pe, Reseyding aldyna tórt ayaqtap barady". Sol sózi­nen de bas tartpady. Mening par­tiyalyq nemese toptyq әriptesim eken. Olay bolsa, toptyng ishinde, eger ol sekta bolmasa, syn, aitys‑tartys boluy kerek qoy. Jalpy, sayasattyng basty priyn­siypi - aitys‑tartys arqyly belgili bir sayasy konsensusqa kelu. Al bizde aghayynshylyq, topshyldyq basym. Mәmiydi synap otyrmyz. JSDP da sonday ghoy. Aramyzda eshtene bolmasyn, qarsy sóz aittyng ba, onda partiyadan shygharyp jiberem degenning keri.

Sayasattaghy qazir aiqyn kóri­nip otyrghan nәrse - buynnyng auysatyn uaqyty jetti. Mening týsinigimde qazirgi sayasy partiya­lardyn, olardyng jetekshilerining aldaghy on jylda eshqanday bolashaghy, perspektivasy joq. Kez kelgen, әsirese biylikke talasatyn partiyalargha jana buyn kelmey, eshtene ózgermeydi. Búl - bir. Ekinshiden, býgingi partiyalar shyn mәninde óz mýshelerining qarjylandyruymen, óz mýshelerining aitqanymen jýretin kýige jetpese, bolashaghy joq. Sayasattanudaghy Duverje zanyna sýiensek, "bir partiya óktemdik etken jýiede qospartiyalyq jýie ornauy kerek" degen zandylyq bar.    Bolashaqty oilaytyn bolsaq, ya Angliya nemese AQSh‑taghyday eki‑ýsh partiyalyq jýiege ótu kerek. Aymaqtyq dengeydegi mәslihattargha partiyalyq jýie arqyly saylaudy engizu kerek. Aldaghy 2-3 jyldyng ishinde demokratiyalandyru jýrmey, partiyalardyng әleueti artyp, parlamentke kirmey, biz aityp otyr­ghan mәselening birde‑biri sheshilmey­di.

"QAZAQY DISKURSQA JANA TAQYRYPTAR KEREK"

- Jogharyda ýrey men qorqynyshty sóz ettik. Ýrey men qorqynysh biylegen qoghamdy búrys jolgha týsiru onay. Ári kóp rette múnday qogham tón­keristi bastan keshiredi emes pe?

- Tónkeris - búdan qútyludyng eng onay joly. Búdan da auyr saldary bar. Eng qiyny - memle­ketting ydyrauy jәne qoghamnyng mýldem joyyluy. Bir qoghamnyng ishinde birneshe últtyng payda boluy degenge de aparuy yqtimal. Pavlov degen akademik itterge tәjiriybege jasaghany belgili. Sony adamgha da, qoghamgha da, kez kelgen tiri aghzagha jasaugha bolady. Itti shoshytyp, әbden qorqytyp tastasa, sodan ómirbaqy shyqpaytyn bolady. Fashister men bolishevikterding jasaghany sol. Aldymen halyqty lagerige, týrmege tyqty, atty, asty. Staliyn, Lenin qúrghan qorqynysh pen ýreyge negizdelgen jýie olar ólgennen keyin elu jyl­gha jetti. Tipti Kenes odaghy ydyraghannyng ózinde әli kýnge deyin kóptegen zamandastarymyz basymen, miymen әli ana jýiede jýr.

Býgingi kýndi alyp qarayyqshy. Mәselen, KTK arnasyn. Ól­di, jaryldy, qyrdy, atyp tastady, pyshaqtap ketti degendey kileng jaghymsyz aqparat. Psihologiyada kondensatorlyq mehanizm degen bar. Qylmysker, beysharany kórsetkende qarapayym halyq "mening jaghdayym mynaghan qaraghanda shýkir eken ghoy" dep oilaydy. Alayda halyqtyng kýni‑týni kóretini atys‑shabys bolsa, múnday qogham jarymaydy. Germaniyanyng teledidaryn alyp qarayyq. Olarda da memlekettik qoghamdyq telearna bar. Biraq atys‑shabys joq. Býgingi ghalymdardyng aituynsha, internet pen teledidar zamanynda tuylghan adam tughan sәtinen bastap ólgenge deyin 32 myng ólim kóredi eken. Teledidardyng ózinde bantik degen prinsip bar. Jaman nәrse turaly aityp kelesing be, aqparatty tenestiru ýshin jaqsy nәrse jayly da aita ketu kerek. Bizde osy bantik te joq.

Ekinshi jaghynan әdebiyetimizdi qaranyz. Kýnirengen dýnie ghoy. Kenes zamanynda "Bes ghasyr jyrlaydy" shyqty, Maghauiyn, Kekilbaevtardyng tarihy taqyryptargha ketuine bir sebep boldy. Otarlyq ezgiden әbden qy­sy­lyp, qazaq joyylyp bara jatqanda tarihtan basqa siynar, sener eshtenesi qalmady. Sol kezdegi "Jalyn" "Júldyz", ózge de gazet‑jurnaldardyng 300-400 myng tirajben tarauynyng da sebebi osy. Halyq ótken dәuir­den ýmit izdedi. Sol arqyly ózin saqtaugha tyrysty. Al qazir biz tәuelsiz memleketpiz. Tәuelsiz memleket bolghannan keyin ýmit kerek. Reseyding qirap otyrghan sebebi - ótkennen ghana shabyt, baqyt izdeydi. Stalin zamany, soghystaghy jenis turaly aitady. Al bizde qanday ýmit boluy kerek? Mәselen, býginde bizde kitap dýkenderinde qazaq fantastikasy bar ma? Bizde ya ertegi, ya qiyal, ya arman joq. Ózimizge ýirenshikti tórt‑bes taqyryp bar. Sonyng ainalasynda bir­‑biri­mizben aitysamyz, biraq qoghamdyq diskurs janarghan joq. Ótkende Tәjin eki‑ýsh jaqsy nәrse aitty. Biraq ony bizding internetshiler "Tәjin tizimi" dep ilip әketti. Ol qoghamdyq daular sapasy ózgerip, jana taqyryptar kerektigin aitty. Qazaq últ­shylary aityp jýrgen taqyryptar tónireginde birige almaydy ekenbiz, olay bolsa basqa taqyryp shygharayyq. Mәselen, aimaq ýshin ýlken mәsele - su. Ózbekstan, Qytay, Qyrghyzstanmen búl mәseleni qalay sheshu kerek? Jerler shól jәne shóleytke ainalyp jatyr. Auyl men qala, urbanizasiya, qalanyng qa­zaqy­lanuy, jana qazaq mәdeniye­tining qalyptasuy degendey mәsele bar. Osynday jana tórt‑bes taqyryp payda bolsa, aitysugha bolady.

Qazaqy diskursqa shyn mәnin­degi demokratiya kerek. Sózdi qabylday alatyn, toqtay alatyn orta jasaqtau kerek siyaqty. Ókinishke qaray, jiyrma jyl boyy til mәselesimen ainalysyp jýrgendey, әueli tildi sheship alay­yq, sosyn sugha kirisemiz dey­tindey bizding tarihy uaqytymyz joq. Bәrin qatar jasau kerek.

- Búl taqyryptar aina­lym­gha enu ýshin ne isteu qa­jet?

- Ol ýshin sayasy qozghalystar men partiyalar qataryna aqyn, jazushy, jurnalister emes, fizikter, gidromelioratorlar kelui kerek siyaqty. Al bizde saya­sy partiyalardy gumanitarly sala mamandary jekeshelendirip alghan. Partiyada jýrgenderding baspasózge qatysy bar bolghandyqtan, últtyq baspasóz klubyna baryp mәslihat ótkizsek, keremet shara ótkizdik dep oilaydy. Últtyq qozghalysqa kósemder men jurnalisterden góri menedjerler men esepshiler kerek. Úiymdy qúra alatyn jәne aqsha izdey alatyn. Qysqasy, jana formatqa auysatyn kez jetti. Aqyndyq, batyrlyq, attannyng zamany XVIII, XIX, tipti XX ghasyrdyng basynda ótip ketken.

Álemdik partiyalar frontdrayzing, yaghny qor jinau prinsiy­pin basshylyqqa alghan. Yaghni, erinbey‑jalyqpay býkil mekeme, kәsipkerdi aralap jýru kerek. Esik qaghyp, "mening osynday ústanymym bar, eng bolmaghanda jýz dollar ber, sening sózindi sóilep jýreyin" dep úsynys tastaydy. Al eger bir qaltagha, bir qarjylyq topqa baylanyp qalsan, onda sening partiyang sol toptyng jekemenshigine ainalyp kete beredi. Shetelde partiyalardy qarjylandyrugha shekteu qoyylghan. Bir úiym jiyrma myng dollardan, jeke túlgha on myng dollardan artyq aqsha audara almaydy. Ony salyq organdary qatty qadaghalaydy. Búl adamdy izdenuge jәne halyqqa jaqyndaugha mәjbýrleydi.

"ENG ÁLSIZDI PREZIYDENT ETUI MÝMKIN"

- Jaqynda sayasattanushylar birigip shygharghan "Ymyrt kezen" enbeginde biylik auy­suynyng san týrli núsqasyn qarastyrypsyzdar. Qazaqstan jaghdayynda qay ssena­riyding iske asu yqtimaldy­ghy basym? Jaghymdysy ma, әlde jaghymsyzy ma?

- Sarapshy retinde jaghymdy ssenariy kórip otyrghanym joq. Kezinde Elisin óz erkimen biylikten bas tartty. Onyng sebe­bi Elisinning myqtylyghynda emes. Onyng qasynda qansha degenmen memleketshil túlghalar jýrdi. Mәselen, keshe ghana dý­niye­den ótken Berezovskiy. Olardyng Elisin biylikte taghy bes jyl otyrsa, memleket ydyrap ketetinine kózi jetti. Patshasyna baryp ashyghyn aitty. "Boris Nikolayúly keshiriniz, sizdi qúrmetteymiz, syilaymyz. Sizge, otbasynyzgha tiyispeymiz dep kepildik berip, ant‑su isheyik, tipti zang qabyldayyq" dedi. Artynan qauly qabyldandy da. Sonymen, ol óz erkimen ketti. Biraq búl qadamgha baruynyng ózi sózsiz erlik boldy. Bizde býgin preziydentke baryp ashyghyn aita alatyn elita joq. Osy kezge deyin premier‑ministr bolghan, el basqarghan azamattarmen kezdesip, sóilesip túramyn. Keyde aqyldasu ýshin ózderi shaqyrady ne bolmasa jiynda kezdesip qalasyn. Bizding aitqanymyzdy olar da aityp otyr. Keyde kýiip ke­tip, "sózimizding әdildigine, dú­rys­tyghyna kóziniz jetip otyr. Osyny nege ózine aitpaysyzdar?" dep súraghanmyn. "Bizge de jan kerek qoy" deydi. "Aytsaq, ózi­mizge tarpa bas salady dey­di. "Sen ózi sharuadan, elden ajyrap qalypsyng ghoy, sharshap jýrsing ghoy deymin" dep".

- Qazaqstandaghy biylik auysuyna syrtqy kýshterding yqpal eteri sózsiz. Biraq búl bir jaghynan últtyq qauipsiz­digimizge, jalpy tәuelsiz­dikke qater tóndiredi emes pe?

- Qauipting bәri aiqyn kórinip otyr. Kimning aqparattyq kenis­tiginde ómir sýrip otyrmyz? Re­seyding bizge tikeley әser etetin jaghdayy bar. Mysaly, erteng H saghatynda qoghamdyq pikirge yq­pal jasau ýshin Kremliden osy adamdy jamandandar degen tap­syrma týsse, әlgiler bir aptanyng ishinde iyt‑silikpesin shygharady.

Qytaydyn, Irannyng tynshysyn ústap otyrmyz. Reseyding arnauly qyzmet organdary bil­genin istep otyr. Tipti Qorghasqa deyingi mәselege aralasty. Últ­tyq qauipsizdikke tóngen qauip pe? Qauip bolghanda qanday. AQSh, Iran, Qytay tynshysyn ústasa, reseylik agentter aqparat jinap, qoghamdyq pikirge erkin aralasyp otyr. Resey jaghy Ortalyq Aziyagha yqpal etu ýshin besten on milliard rublige deyin bóledi. Búryn tek qana Qazaqstannyng sarapshylarymen aitysatynmyn. Qazir Resey sarapshylaryn, baspasózin әkelip jatyr. Endigi kezende orys pighyldy qazaqtildi gazetteri men sayt­tardy ashu jospary bar. Kremli iydeologtary da aqymaq emes. Halyqtyng jetpis payyzy qazaq bolghan song osy baghytta júmys isteui kerektigin týsindi. Onyng negizin keybir sayttardan kórip te jýrmiz. "Úiqydaghy agentteri" taghy bar. Búl degeni­miz Reseyding arnayy qyzmet or­gandary arnayy adamdardyng materialdyq jaghdayyn jasaydy da, bir kezde sart etkizip "shyq ta sóile" deydi. Elding ishin­de sondaylar qanshama. Key­bireulerin bilemiz. Biraq onyng artynda naqty sayasy oiyndardyn, arnayy qyzmetterding qarjysy bar ekenin aityp jýrgen joqpyz. Býgin kimning artynda kim túrghanyn, kimning kim ekenin ashyq aitatyn kez keldi.

- Búl bir jaghy qazaqstandyq arnayy qyzmet organdarynyng júmysy emes pe? Ór­keniyetti elderde onday tynshylargha tosqauyl qoyylady. Al bizdegi ÚQK bir adamnyng kýzetine ainalyp ketti.

- Atyrauda biraz tanystarym bar. Arnayy qyzmetter tynshy ústap, uahabshylarmen kýre­suding ornyna kәsiporyndardy jaghalap ketken. Árqaysysy bir‑bir kәsiporyn, dýngirshek iyesin qorqytyp‑ýrkitip, qalany bólip alyp, tirshilik jasaghan. Bir‑eki jarylys bolghanda quanghan birden‑bir adam bolsa, búl - kәsipkerler. "Áyteuir búlar óz júmysymen ainalysa bastady ghoy, sonyng arqasynda demalyp aldyq" dedi. Memleket, qoghamdyq baqylau arqyly kýshtik qúrylymdardy qysyp, jónge salyp, ashyqtyqty talap etpese, olar qaraqshy biznesmenge ainalyp ketedi. Nemese býgingi sayasy jýiening jaularyn andumen ainalasyp jýredi. Býginde arnayy qyzmet ókilderi oppozisiyanyn, jurnalisterding artynda jýr. Biylikke qauip tóndiretin tәuelsiz baspasóz, ne oppozisiya emes.

- Keybir aqparat qúraldary "Qazaqstannyng kelesi preziydentin Putin belgi­leydi" dep jýr. Osy sózding qanshalyqty jany bar?

- Búghan Resey yqpal etetini anyq. Biraq oghan Qytay da, AQSh ta, Euroodaq ta әser etkisi ke­ledi. Kenes zamanynda ólgen bas hatshyny jerleu jónindegi komissiyany kim basqarsa, kelesi basshy sol bolady degen jazylmaghan qaghida bar edi. Jabyq totalitarly‑avtoritarly memleket bolghandyqtan, bizde de sonday prinsiyp bar. Jerleu komissiyasyn basqaratyn adamnyng býiregi kimge búrady? Ol reseyshil me, qytayshyl ma, qazaqshyl bola ma? Biraq bastysy, "men ólgen kezde mynau bas­qarady" dep eshkim aitqan joq. Sondyqtan san týrli boljam qúrugha bolady.

Eshqanday týsinik payda bolmaghandyqtan, bizde preziydent eldi basqara almay qalghan jaghdayda, búl mindet Konstitusiya boyynsha senat spiykerine jýk­teledi. Biraq bizding jýiede demokratiyalyq, konstitusiyalyq prinsipter júmys isteme­gen­dikten, kez kelgen ssenariy iske asuy mýmkin. Nemese elitanyng bәri jinalyp kýbir‑kýbir әngime jýrgizedi. Sol kezde biri "mening artyma qazaq shaldary eredi" degendi algha tartsa, ózgesi "kýshtik qúrylymdar mening artymda" deydi, ýshinshisi "biznesmender maghan eredi", tórtin­shisi "meni Qytay qoldaydy", besin­shisi "al meni Putin qoldaydy" degendey uәjderdi algha tartady. Sauda kezinde kim kóp úpay jinasa, sonyng asyghy alshysynan týsui mýmkin.

Taghy bir boljam bar. Stalin ólgen song onyng ainalasyndaghy at tóbelindey top Hrushevti aldygha shyghardy. Ony shygharghanda myqtylyghy ýshin emes, ishindegi eng әlsizi, ziyansyzy dep týsinip, soghan arqa sýiedi. Bәri bir Qú­daydyng qolynda. Degenmen H degen uaqyt tughanda, preziy­dent­ting ainalasynda naqty kimder jýredi, bәri soghan baylanysty.

- Ángimenizge raqmet!

Ángimelesken Elnúr BAQYTQYZY.

«Jas Alash» gazeti