Qazaqstan tәuelsizdik alghan jyldardan bastap býginge deyin demografiyalyq damudyng birneshe satysynan ótti. Alghashqy jyldary birqatar әleumettik jәne ekonomikalyq qiynshylyqtarmen betpe-bet keldi. Atap aitsaq, naryqtyq ekonomikagha kóshuding qiyndyqtary, halyqtyng ómnr sýru dengeyining nasharlauy, memleket tarapynan jasalatyn jәrdemning kýrt týsip ketui taghy da basqa mәseleler boldy. Búl rette jýieli demografiyalyq sayasat aitarlyqtay nәtiyjege qol jetkizuge jәne el damuynyng jana dengeyine shyghugha mýmkindik berdi.

Qazirgi uaqytta Qazaqstanda demografiyalyq qauipsizdik mәselelerin, sonday-aq әr otbasyn qoldaudyng keng tetigi men tәsilderin qarastyratyn institusionaldyq orta men normativtik qúqyqtyq aktiler jýiesi qalyptasqan.

Biz Qazaqstannyng demografiyalyq damu kezenin ýshke bólip qarastyrsaq bolady. Alghashqysy úzaq uaqytqa sozylghan ekonomikalyq daghdarys pen keyingi janghyrtu reformalarmen sipattalghan kezeng – 1991-1999 jyldar aralyghy. Búl kezde halyq sany 1,3 million adamgha azaydy. Sebebi, elde emigrasiya ýrdisi qatty jýrdi. Jalpy júrttyng 2,6 millionnan astamy shetelge kóship ketti. Kóshi qon salidosy teris – 1,8 million adamdy qúrady. Sonday-aq tuu men ólim-jitim prosesi de jaghymsyz nәtiyjege jetti. Tuu kórsetkishi 38,5%-gha tómendep, ólim-jitim kórsetkisi kerisinshe 9,7%-gha artty. Osylaysha tabighy ósim 1991 jylghy 218,8 mynnan 1999 jylghy 72 myng adamgha deyin azaydy. Elding ómir sýru úzaqtyghy de keri ketip, ortasha eseppen 3 jylgha qysqardy. 1990 jyly ortasha ómir sýru úzaqtyghy 68,7 bolsa, 1999 jyly 65,7 jasty qúrady. Bólek alghanda erlerding jasy – 3,3 jylgha, әielder jasy – 2,2 jylgha qysqardy

Áyelder men erler arasyndaghy ómir sýru úzaqtyghynyng alshaqtyghy 9,2 jastan 10,3 jasqa deyin kóterildi.

1990 jyldardaghy ekonomikalyq jәne әleumettik reformalar keyin óz jemisin bere bastady. Qazaqstan ómiri aitarlyqtay jaqsaryp, demografiyalyq jәne kóshi-qon ýrdisine ong yqpalyn tiygizdi. Halyqtyng әl-auqaty kóterilgen son, densaulyq saqtau salasyndaghy ong ózgerister payda boldy. Búl tuu kórsetkishin kóterip, ólim-jitimdi azaytty. Halyq sany kóbeye bastady.

Osylaysha, 2000-2013 jyldar aralyghynda halyq sanynyng qysqaruynyng teris tendensiyasynyng birtindep joyyldy. Halyqtyng ósimi 13,5% (nemese 2 mln. adamnan astam) qúrady, halyq sany 16,9 mln. adam shegine jaqyndady.

Al 2021 jylgha qaray Qazaqstan halqynyng sany 19 million adamgha jetti. Sol jyly qazaqstandyqtar 248,5 myng adamgha ósip, 2022 jyldyng 1 qantarynda olardyng sany 19 million 125,6 myng adamgha jetti.
Últtyq statistika burosynyng deregine sýiensek, 2020 jyly Qazaqstan halqynyng tabighy ósimi  263 012 adam bolsa, 2021 jyly 267 295 adamdy qúraghan eken.

2021 jyly Qazaqstanda 450 652 bala dýniyege kelip, 183 357 adam qaytys boldy. Elimizden 32 209 azamat ketse, 10 952 adam kelgen. Sonday-aq, 140 256 neke jәne 19 280 otbasy búzylghan.

Túraqty demografiyalyq kórsetkishterdi jәne údayy óndiristing qarqyndylyghyn qoldau elimizding memlekettik sayasatynyng basym baghyty bolyp qala beredi jәne býgingi kýni onyng strategiyalyq manyzy bar.

Eldegi tabighy ósim songhy 5-6 jylda artqan. Qazirgi kýni bir әielding basyna 3 baladan keledi. Mem­leket basshysy Q.Toqaev 2023 jyldan bastap bala kýtimine bay­lanysty tólemderding merzimin 1,5 jasqa deyin úzartudy Ýkimetke tapsyrghan edi. Preziydentting sózinshe, búl ata-analargha eng manyzdy uaqytta sәbiyding qasynda úzaghyraq bolugha mým­kindik beredi.

Statistikagha qarasaq, memleket tarapynan kórsetilgen qoldaudyng arqasynda elimizde songhy 10 jylda bala tuu kór­set­kishi 25 payyzgha ósken. Qazaqstanda kýnde mynnan astam bala dýnie esigin ashady. Ghalymdardyng boljauynsha, osy tuu qarqyn saqtalatyn bolsa 2050 jyly halyq sany 24 millionnan aspaq. Elimizdegi bala tuu kórsetkishi artqanymen, pyshaqtyng eki jýzi bar degendey, ajyrasu mәselesi aldynghy oryngha shyqqan. Qazir әrbir ýshinshi otbasy ajyrasugha jaqyndap qalghan. Sarapshylar, búl mәseleni sheshu ýshin Otbasy institutyn damytu kerek degendi aitady.

Mәselen, «Qazaqstan otbasylary-2022» últtyq bayandamasynyng nәtiyjesine sýien­er bolsaq, Qazaqstanda er adamdar balalaryna kóp kónil bólmeydi. Ákelerding tek  17 payyzy ghana bos uaqytyn bala-shagha­syna arnaydy eken. Bala-shaghagha qarau, baptau, tәrbiyeleu kóbine analargha artylady. Aqparat jәne qoghamdyq damu ministri Darhan Qydyrәli bayandamada otbasy institutynyng negizgi problemalary men trendteri anyq­talyp, elimizdegi otbasy sayasatyn jetildiruge arnalghan praktikalyq úsy­nystar әzirlengenin aitady.

«Zertteuge sýien­sek, qazirgi qoghamda әkelerding otbasyn­daghy róli negizinen qarjylyq jәne mate­rial­dyq tabysqa baylanysty eken. Áriyne, qarjylyq jaghday óte ózekti, alayda әkening balagha bóletin uaqyty men nazary odan da manyzdyraq. Últtyq bayandamada osynday týrli zertteuler keninen qamtylghan»,-deydi ministr.

Preziydent Qasym-Jomart Toqaev «Jana jaghdaydaghy Qazaqstan: is-qimyl kezeni» atty halyqqa Joldauynda elimizdegi demografiyalyq ahualdyng kýrdeli ekenine toqtalyp, búl baghyttaghy jaghdaydy jaqsartu ýshin Ýkimetke birneshe tapsyrma bergen bolatyn.

«Otbasylyq-demografiyalyq ahual – zor alandaushylyq tudyryp otyrghan mәsele. Ókinishke qaray, Qazaqstanda әrbir altynshy otbasy bala sýie almay otyr. Saualnama kórsetkendey, otandastarymyzdyng 20 payyzgha juyghy múny ajyrasugha negiz bolatyn eleuli sebep dep sanaydy. Birikken Últtar Úiymynyng elimizdegi halyq sanynyng ósimine qatysty boljamy Ortalyq Aziyadaghy kórshiles memlekettermen salystyrghanda kónil kónshitpeydi. Ýkimetke 2021 jyldan bastap «Ansaghan sәbi» arnauly baghdarlamasyn jýzege asyrudy tapsyramyn. Ekstrakorporalidy úryqtandyru baghdarlamalary boyynsha bólinetin kvota sanyn 7 myngha deyin, yaghny 7 ese kóbeytu qajet», – dedi memleket basshysy.

Qazaqstan barghan sayyn manyzdy sheshimderdi talap etetin jana demografiyalyq mindetterdi moynyna aluy kerek. Jalpy, songhy on jylda enbekke jaramdy halyq qúramy azayghany, enbekke qabiletti jastan asyp ketken, egde jәne tym jas halyqtyng ýles salmaghynyng artuy bayqalghan. Búl – elding demografiyalyq qartaiynyng bastapqy kezenine kelgenin kórsetedi.

Birikken Últtar Úiymynyng dereginshe, Qazaqstanda aldaghy birneshe onjyldyqta 65 jastan asqan halyq aitarlyqtay ósedi degen demografiyalyq boljamdar bar.

2050 jylgha qaray egde jastaghy halyq sany 2,2 esege artyp, 14%-dy qúramaq. Búl kórsetkish 2020 jyly 7,9%-dy qúraghan.  Búl rette egde jastaghy adamdar ýlesining úlghangy balalar ýlesining tómendeuimen qatar jýredi. 2050 jylgha qaray balalar sanynyng ýlesi 29%-dan 2050 jyly 23%-gha deyin tómendeydi degen joramal bar.

Halyq qúrylymynyng ózgerui әlemdik enbek naryghyn, bilim beru men densaulyq saqtau jýiesin, zeynetaqy jýiesin jana jaghdaylargha beyimdeydi.

Dýniyejýzilik bankting Ortalyq Aziyadaghy jetekshi mamany Ayesha Vauda Qazaqstan halqyn túraqty ósirgisi kelse, әl-auqaty tómen ónirler men halyqtyng osal toptarynyng qajettilikterin qanaghattandyruy kerek. Sonday-aq bilim beru sapasyna, eresekterding ómir sýru daghdysyna, olardyng ómir sýru úzaqtyghyn damytugha nazar audaruy kerek. Adamy kapitaldyng sapasyn arttyru memleketting úzaq merzimdi damuynyng negizgi vektoryna ainalugha tiyis. Búl rette halyq turaly derekterdi jinau men taldau jýiesine jәne el azamattarynyng naqty múqtajdyqtaryn eskere otyryp, әleumettik qoldau tetikterin qalyptastyrugha erekshe kónil bólinui tiyis.

Abai.kz