Hanif Djeyms Oliyver: «Uahhabizm» oidan shygharylghan daqpyrt
Hanif Djeyms Oliyver: «Uahhabizm» oidan shygharylghan daqpyrt
Redaksiyadan: Tómendegi audarma maqala aldymen din mәselesin túraqty qauzaytyn qazaq sayttarynyng birnesheuine joldanghan eken. Biraq, jariya kórmepti. Óitkeni amerikandyq músylman Djeyms Oliyver «Uahhabizm» turaly daqpyrttyng dúrys emestigin Batystaghy búqaralyq aqparat qúraldarynyng materialdaryna jәne Qúran men sýnnetke sýiene otyryp dәleldep shyghugha tyrysypty. Djeyms Oliyverding de, onyng kitabynyng mazmúnyn bayan etken Janay Jaughashardyng da ústanymynan qalys qala otyryp, biz búl taqyrypty oqyrman talqysyna úsynghandy jón kórdik.
.............................................................................
Hanif Djeyms Oliyver: «Uahhabizm» oidan shygharylghan daqpyrt
Redaksiyadan: Tómendegi audarma maqala aldymen din mәselesin túraqty qauzaytyn qazaq sayttarynyng birnesheuine joldanghan eken. Biraq, jariya kórmepti. Óitkeni amerikandyq músylman Djeyms Oliyver «Uahhabizm» turaly daqpyrttyng dúrys emestigin Batystaghy búqaralyq aqparat qúraldarynyng materialdaryna jәne Qúran men sýnnetke sýiene otyryp dәleldep shyghugha tyrysypty. Djeyms Oliyverding de, onyng kitabynyng mazmúnyn bayan etken Janay Jaughashardyng da ústanymynan qalys qala otyryp, biz búl taqyrypty oqyrman talqysyna úsynghandy jón kórdik.
.............................................................................
«Qazirgi tanda diny bilimining azdyghynan júrttyng arasynda Islam dini men músylmandargha qatysty qarama-qayshy pikirler óte kóp aitylyp jýr. Sonyng biri «Uahhabizm» termiynine qatysty qalyptasqan týsinikke toqtalghymyz keledi. Songhy kezderi búqaralyq aqparat qúraldarynda jazylyp jýrgen jәittargha nazar audarsaq, «uahhabizmnin» ghylymy terminge jatpaytyndyghyna jәne onyng naqty anyqtamasy joq ekenine kóziniz jetedi. Búl әrtýrli tarihy jәne jaghrapiyalyq jaghdaylargha baylanysty Islamnyng ishindegi bir-birimen mýlde baylanyspaytyn birneshe aghymdargha qarata aitylyp kele jatqan atau bolyp tabylady. TMD elderinde de radikaldyq aghymdargha qatysy bolmasa da shalbarynyng balaghyn qysqartyp, saqal qoyghany ýshin kóbine sunnit músylmandardy «uahhab» dep jýr. Keyde tipti namaz oqityn jalpy músylmangha osylaysha jala jabatyndar da bar. Jalpy «uahhabizmdi» osy uaqytqa deyin bir-birimen jaulasyp jýrgen taypalardy biriktiru ýshin 18 ghasyrda ortalyq arabiyadaghy payda bolghan tarihiy-sayasy qozghalys dep qarastyryp keldi. Qazir búl Saud arabiyasy ornalasqan ónir. Al «Uahhabizm» sózi sunnit teology Múhammad ibn Uahhabtyng esimimen tyghyz baylanystyrylady. Býginderi «uahhabizm» dep atalyp jýrgen Múhammad ibn Uahhabtyng diniy-biriktirushilik baghyttaghy qozghalysy әuelde tughan auyly Nedjden bastalghan bolatyn. Keyin sheyh Múhammadtyng uaghyzy birte-birte ózge adamdardyng da nazaryp audaryp, ony jaqtaytyndardyng qarasy kóbeyedi. Al qazir «uahhabizm» delinetin onyng ilimi Hanbalit mazhabynyng yqpalymen qalyptasqanyn atap aitu qajet. Al Islamdaghy dәstýrli tórt mazhabtyng biri sanalatyn Hanbalizm- Qúran men sýnetke sýienip, sharighattyng shartymen jýretin diniy-qúqyqtyq mektep bolyp tabylady. Múhammad ibn Uahhab osylaysha júrtty Islamnyng әuelgi negizderine oralugha ýndep, dindi әrtýrli kirme týsinikterden tazartugha shaqyrghan. «Saub Arabiyasy әmirligi, orta ghasyrdan 21 ghasyrgha sekiris» dep atalatyn ózining kitabynda birneshe jyl boyy Ázirbayjannyng Saud arabiyasyndaghy elshisi bolyp qyzmet atqarghan sayasatker Elman Arasly bylay degen edi:
« Islamgha keyindep kirgen janalyqtargha jan-tәnimen qarsy shyghyp, «janarghan» aghymdardy ýzildi-kesildi jaqtyrmaghan jana oqymystynyng taghy bir sektany qúruy mýlde mýmkin emes».
Osynday sansyz pikirlerdi saraptay kele, qazirgi tanda әrtýrli diny jәne sayasy kýshterding «uahhabizm» termiynin óz qarsylastaryn túqyrtatyn tәsilge ainaldyrghanyna kóz jetkizuge bolady. Áldekimge ekstremit dep jala jauyp, bireudi qaralaghysy kelgenderge búl óte qolayly qúral bolyp ketti. Múnday ersi qylyqtardyng kesirinen, keyde qatardaghy músylmandardyng ekstremistik baghyttaghy haridjidtik sektalar tәrizdi әrtýrli niyeti kýmәndi úiymdargha kiruine ózimiz múryndyq bolyp jatyrmyz.
«Mif «Vahhabizma» kitabynyng avtory amerikalyq músylman Hanif Djeyms Oliyver osynday kelensizdikterdi óz enbeginde ashyp jazghan. Kitaptyng ereksheligi, avtor onda «Uahhabizm» turaly daqpyrttyng dúrys emestigin Batystaghy búqaralyq aqparat qúraldarynyng materialdaryna jәne Qúran men sýnnetke sýiene otyryp dәleldep shyghady. Al «uahhabiyt» sózi kitapta kóbine tyrnaqshamen berilgen.. Sebebi «uahhabiyt» atalyp jýrgen dәstýrli dinimizding ókilderi búnyng jala ekenin jaqsy biledi. Enbekte sonymen birge búl ataudy qoldanudy ýzildi-kesildi toqtatu kerektigi sóz bolady. Músylmandardy odan góri «Sunniyt» ya bolmasa «salafiyt» (payghambarymyzdyng izbasarlarynyng jolymen jýretinder) degen abzalyraq bolar edi,-deydi kitap avtory. Sýnnet jolynyng negizinde jazylghan búl kitapta Ál Kaida úiymy turaly da kóp nәrse qamtylghan. Mәselen, avtor óz enbeginde ,Ál Kaidany Islamdaghy adasyp jýrgen qauipti sektalardyng biri atanghan haridjitterding qazirgi izbasarlary dep kórsetken. Islamdy qabyldaghan Hanif Djeyms Oliyver kitabynyng basqy betinde bylay degen eken:
«11 qyrkýiektegi oqighadan keyin Men búqaralyq aqparat qúraldarynan islam jóninde kóptegen maqalalar oqydym. Olardyng kóbi «Uahhabizm» men salafizm mәselelerine qatysty edi. Ásirese BAQ-ta Usama ben Laden men onyng izbasarlary salafizmdi ústanady degen jansaq pikirlerdi oqyghanda qatty qapa boldym. Búlardyng jónsiz aiyptaularyn joqqa shygharu ýshin qolyma qalam aluyma tura keldi. Ýmmetimizge qastyq oilaghan din dúshpandarynyng jymysqy oiyna jauapsyz tirlikteri arqyly jәrdemdesip jatqan «Islamdyq» úiymdar men toptardy jaqtaghaly otyrghan joqpyn. Mening maqsatym Islamgha qarata aitylghan, әsirese salafizmge qatysty jónsiz qaralaulardyng dúrys emestigin dәleldep shyghu edi.»
Búdan ary qaray kitap avtory Sonymen «uahhabiyt» degenimiz ne degen taqyryp qoyyp, ony jan-jaqty talqylaydy: «Ókinishke qaray, dinge keyinnen qosylghan nanym-senimder men Islamgha esh qatysy joq jergilikti dәstýrli yrymdardy qabyldamaytyndardy keybir músylmandar qazir «uahhabiyt» dep atap jýr. Oghan mәselening mәn-jayyna boylap ýlgermegen ózge adamdar da qosylyp ketude. Qazirge deyin әlemning kóp elinde Múhammed ibn әbd әl-Uahhabty Islamdy ózgertkisi kelgen dissiydent sanaydy. Búl jóni joq jala. Kez-kelgen obiektivti oqyrman onyng óz enbekterin Qúran men sýnetti basshylyqqa ala otyryp jazghanyn ashyq moyyndaydy. Múhammed ibn әbd әl-Uahhabqa jónsiz jala jauyp jýrgenderding arghy atalarynyng ózi Islamdy búrmalap jibergenin ashyq aituymyz qajet. Al búl oqymysty qolgha alghan reformasy arqyly Islamdy әrtýrli kirme týsinikterden tazartyp, dinimizdi әuelgi taza qalpyna keltirudi ghana kózdegen bolatyn. Payghambarymyzdyng (salla Allahu aleyhy uә sәlәm) bylay degeni bar:
«Árbir úrpaqta bizding ósiyetimizdi keyingilerge tabys etip otyratyn senimdi adamdar bolady. Olar dinimizdi oidan shygharylghan әrtýrli nanym-senimder men dýmshelerding qate kózqarastarynan tazartyp, dindi qorghap otyrady»... Músylmandar Múhammed ibn әbd әl-Uahhabty ózine deyingi kóptegen oqymystylar tәrizdi qarymdy din qayratkeri , tamasha teolog dep biledi. Músylmandardyng arasynda adasu etek alghan kezde, dindi búrmalaudan arashalap qalyp, onyng birden-bir janashyry bolghandyqtan ghana onyng esimi tym tanymal bolyp ketti. Áriyne, oghan deyin ómir sýrgen talay oqymystylargha qalay qarasaq, Múhammed ibn әbd әl-Uahhabtyng pikirlerin de syn kózimen saraptay biluimiz qajet. Bir oqymysty osylay dedi eken dep onyng sonynan kózsiz ilesudi sharighat eshqashan qostaghan emes. Ár nәrseni bayyptay bilmesek, Qúran men payghambarymyzdyng qadisterinde aitylghan aqiqattan adasyp keterimiz anyq.»
Orys tilinen audarghan Janay Jaughashar.
Kitaptyng Narmina Aliyeva orysshagha tәrjimalaghan tolyq núsqasyn myna sayttan oqy alasyzdar: http://sunna-press.com/files/books/Mif_vahhabizma.pdf
