1-2 - surette: jazushy Talaptan Ahmetjan

3 - surette: Talaptan Ahmetjan jәne jazushy Ázilhan Núrshayyqov

4 - surette: Talaptan Ahmetjan jәne jazushy Ákim Taraziy

5-6 - surette: jazushy Talaptan Ahmetjan otbasymen birge

 

 

Jazushy Talaptan Ahmetjannyng  dýniyeden ozghanyna tórt jyldyng jýzi bolypty. Qalamgerler men zamandastary ortasynda syily, syrbaz jan edi.

Jaqsynyng aty ólmeydi. Talaptan Zeynollaúlynyng kisige meyirimdi, ayauly beynesi zamandastarynyng jýreginnen, jadynan óshpeydi. Al, artyna qaldyrghan әdeby múralary san buyn úrpaqtyng iygiligine ainalady. Qalamgerding ónerdegi ómiri әdebiyet pen teatrda әli kýnge jalghasyp jatyr. Jalghasa bermek.

Sonyna ólmeytúghyn sóz qaldyrghan qalamger Talaptan Ahmetjan qazaq oqyrmandarymen birge uaqytty kóktey ótip, jasay bermek!

Tómende qalamgerding dosy Ánuarbek Áuelbek pen qyzmettes bolghan inileri Dәuletbek Baytúrsynúly men Sayat Qamshygerding estelikterin jariyalap otyrmyz.

Abai.kz

 

Myng bir múng men Talaptan

Adamdar artynda úrpaghyn qaldyruy mýmkin, jýrekten shyqqan tuyndylaryn qaldyruy mýmkin. Jazushy-dramaturg Talaptan Ahmetjan bolsa, osylarmen birge ózining ózgeshe minezin de qaldyryp ketti...

1-2 - surette: jazushy Talaptan Ahmetjan

3 - surette: Talaptan Ahmetjan jәne jazushy Ázilhan Núrshayyqov

4 - surette: Talaptan Ahmetjan jәne jazushy Ákim Taraziy

5-6 - surette: jazushy Talaptan Ahmetjan otbasymen birge

 

 

Jazushy Talaptan Ahmetjannyng  dýniyeden ozghanyna tórt jyldyng jýzi bolypty. Qalamgerler men zamandastary ortasynda syily, syrbaz jan edi.

Jaqsynyng aty ólmeydi. Talaptan Zeynollaúlynyng kisige meyirimdi, ayauly beynesi zamandastarynyng jýreginnen, jadynan óshpeydi. Al, artyna qaldyrghan әdeby múralary san buyn úrpaqtyng iygiligine ainalady. Qalamgerding ónerdegi ómiri әdebiyet pen teatrda әli kýnge jalghasyp jatyr. Jalghasa bermek.

Sonyna ólmeytúghyn sóz qaldyrghan qalamger Talaptan Ahmetjan qazaq oqyrmandarymen birge uaqytty kóktey ótip, jasay bermek!

Tómende qalamgerding dosy Ánuarbek Áuelbek pen qyzmettes bolghan inileri Dәuletbek Baytúrsynúly men Sayat Qamshygerding estelikterin jariyalap otyrmyz.

Abai.kz

 

Myng bir múng men Talaptan

Adamdar artynda úrpaghyn qaldyruy mýmkin, jýrekten shyqqan tuyndylaryn qaldyruy mýmkin. Jazushy-dramaturg Talaptan Ahmetjan bolsa, osylarmen birge ózining ózgeshe minezin de qaldyryp ketti...

Ómir. Jol. Taghdyr. Adam men adamdy jolyqtyratyn da, tabystyratyn da, qimay qoshtastyratyn da osylar bolsa kerek. Jer basyp jýrgen barsha jan-nyng enshisine tiyetin osy ýsh nәrse әr adamnyng ózindik beynesin somdap shygharady. Kýni keshe aramyzda jýrgen Talaptan dosymnyng tabighaty qan- day edi? Ony jaqyn aralasyp jýrgen kisilerding bәri birdey tany aldy ma? Jazushy Talaptandy tanu, bәlkim, keyingi kýnderding enshisi bolar, sol arqy-  ly onyng ornyn toltyrugha da bolatyn shyghar. Al dos Talaptannyng ornyn toltyru mýmkin be? Áy, qaydam... men bir ghana nәrseni bilemin, janyna núr syilaghanday bolyp túratyn onyng jaydarly jýzi eshqashan kómeskilenbeydi. Kerisinshe, arada uaqyt ótken sayyn ol ajarlanyp, shuaqtana týsedi. Oghan mening Talaptan tiri jýrgenning ózinde kózim jetkendey edi.

Kóniline qylauday  kir týspegen onyng taza niyeti adamdy ózine tartyp túra- tyn. Ekeumiz egiz qozyday bolyp tórt-bes jyl birge jýrdik. Júmysqa birge baratynbyz, birge isteytinbiz. Kesh qaraya jayaulatyp-jalpylatyp ýige birge qaytatynbyz. Kóbine, ne onyng ýiine, ne bizding ýige baryp týn úzaq әngime- dýken qúryp otyryp alatynbyz. Ol kezderi ekeumizding jyrymyz da, syry- myz da bir edi. Birge qinaldyq, birge talpyndyq, birge toyladyq. Almatydan baspana búiyrar týri bayqalmaghan son, qala shetindegi en daladan enshi tiyip, jarymaghan jalaqymyzgha «jaman» ýy salyp aldyq. Bala-shaghanyng basy bar, itten sýiek qaryzdar bolyp jýrip, sol kýnderding ózinde kýlip óttik.

Tistegeni aldaspan,

Jaydaq minip jyr-atyn.

Ýsti-basyn shang basqan

Adasyp jýr bir aqyn, - dep jýrgen uaqyttar edi ol.

Aldynda, birge qyzmet isteytin jazushy-jurnalist dosymyz Jýsipbek Qorghasbekting bir qaryndasynyng ýiinde uaqytsha túryp jýrgen Talaptan jighan-tergen bar qúrylys materialdaryn Birinshi Almatydaghy songhy pәterlerding birinde túryp jatqan mening ýiime әkelip jinastyryp jýrgen. Eki keshting arasynda Asqar Altay ekeui ýlken kólik jaldap kelip, ýsheulep aq ter-kók ter bolyp tiyegenimiz esimde.

Almatydan shyqqan býkil «b.u» esik-tereze, aghash-paghash - bәri bizding salghan baspanalarymyzdyng negizin qalap jatty. Búl kez biz ýshin auyr jyldar boldy, bireu bilse, bireu bilmeytin «Shanyraq» bizding auylymyz bolatyn. Osynsha ýlken qalagha syimay, aidalada ekeumiz ghana túryp jatqanday әserde bolatynbyz. Biraq bizge kelip-ketip jatatyn dostar az emes edi. Elge tany- mal aqyn-jazushylargha ainalghan dos-jarandarymyzdyng әrqaysysy bir kelip ketkenning ózinde jyldyq azyq jinap alghanday quanatynbyz. «Shanyraqqa» bizding dos jigitterimiz - Qorghanbek Amanjol, Áubәkir Qayran, Zeynolla Abajan, Núrlan Mәukenúly, Qayrat Álimbek, Janabek Shaghatay, Maraltay Rayymbekúly, Jýsip Erghaliyúly, taghy basqa óz biyik, óz ústanymdary bar әriptesterimiz qonaq bolyp kelgen sayyn bir jasap qalushy ek. Óitkeni, bizding auylymyzgha keletin avtobus ta, kólik te joq edi. «Jazghan qúlda sharshau joq» dep ynyldap qoyyp, Talaptan ekeumizding sonau ýlken Almaty kanaly jaqtan Rysqúlov kóshesine deyin jayau jýretin kezderimiz edi. Kýnine on bes shaqyrymday jol jýrip júmys istep jýrsek te, ensemiz týsip kórmepti. Biraq, kim bilsin, jastyq jalynymyzdyng jartysy sol joldyng jiyeginde shangha kómilip qalghan da bolar. Uaqyt kóp nәrseni úrlaydy, «tam salghannyng tamtyghy qalmaytyny» taghy bar. Bizding kýsh jigerimizding kóbi «Shanyraqtyn» shanymen aralasyp ketkendey kórinedi. Biraq tәubashyl jan-darmyz ghoy, keyin Talaptan sol kýnderding ózin ýlken saghynyshpen aityp, әngimelep jýretin.

Ekeumiz «Qazaq әdebiyeti» gazetinde júmys istep jýrgenimizde, marqúm Oralhan Bókey kóp jaghday jasady. «Ánibarbek (meni osylay ataytyn) pen Talaptangha tiymender, izdemender. Olar ýy salyp jatyr. Asargha baryp, kómektesip túryndar!» dep qoyyp, materialdyq kómek jazdyryp beretin. Tipti, birde ekeumizge «spisaniyege» shygharyp, birining ýstine biri túratyn eki-ekiden kishkentay shkaftar bergizdirgeni bar. «Áy, Talaptan, senderde ne bar deysinder, mynalargha kitaptaryndy, kiyimderindi salyp qoyarsyndar. Bizding qoldan keletini әzirge osy ghana» dep qoyatyn. Redaksiyanyng eski mýlki biz ýshin ýlken qazyna edi, shynynda. Ekeumiz sol kýni-aq kólik jaldap, jelkemiz kәdimgidey kýjireyip, ýige ispan jihazyn aparghanday quandyq.

Sóitip jýrgen Talaptanyma bir kýni qaladan ýy berilip, kóship ketti. Áriyne, qatty quandyq. «Bizge de sening jolyndy bersin!» dep yrymdap, jana ýiine baryp Riza men balalardy qúttyqtap, mәz bolyp qaldyq. Biraq, barlyq qy- zyghymyz Talaptanmen ketip qalghanday, «Shanyraq» jym-jyrt boldy da qal- dy. Men ýshin әli de solay bolyp jýr. Talaptan ketkeli qútymnan aiyryl- ghanday, quys keude jangha ainalyp qala bergendey boldym. Tipti, qalagha shyghudyng ózine jýregim daualamay, júmysty tastap jatyp alghan kezderim de bar edi.

Elu gramm jalghasyp bir-birine,

Úqsas kýnder qol búlghaydy kýnige.

Talaptan da kóship ketip men jaqtan,

Jalghyzdyghym jetkeli jýr týbime, - degen shumaghy bar ólenderim sol jyldardyng múndy kýnderining belgisi bolyp qaldy. Talaptan ony keyinirek gazetten oqyghan bolatyn.

Aynalayyn, Talaptan mening jan-dýniyemdi jaqsy týsinetin. Qashan kórsem, mening jaghdayymdy kóp súrap, Qúdaydan tilek tilep otyratyn. Men «Habar» telearnasynda júmys istep jýrgende, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng janynan «Ádebiyet aidyny» gazeti shygha bastaytyn bolyp, meni ózimen birge qaytadan qyzmet etuge shaqyrghan edi. Dostyng kónilin qaldyrghym kelmedi. Onyng ýstine «Jazushylar odaghy ózining 70 jyldyq mereytoyyn atap ótkeli jatyr. Bәlkim, ýiding reti de bolyp qalar» degen sózi pendeshilik ýmitimdi oyatqanyn da jasyra almaymyn. Jazushylar odaghynda qaytadan birge jýrgen son, aramyz tipti de ýzilmegendey bolyp ketip edi. Biraq, kóp úzamay mening qu tirlikting tauqymetimen basqa jaqqa auysyp ketuime tura keldi.

Qolyna qalam ústap jýrgen son, ishki sezimderindi, beymәlim dýniyege zaryq-tyrghan saghynyshyndy týrtpektep jazyp qalghyng keletini bar emes pe. Sonday sәtting birinde jazylghan «Jardyng basy» degen jyrymdy bir top ólenderim-men qosyp, Talaptannyng elektrondy poshtasyna salyp jiberdim. Kóp úzamay «Ádebiyet aidyny» gazetinde jibergen ólenderim jaryqqa shyqty. Biraq, ózi turaly jyrdy gazet betine bermegendi jón sanaghan shyghar, ol onyng ózinde qalyp qoyghan edi. Búl óleng tayauda jaryqqa shyqqan «Janynmen jaz syryn- dy» atty kitabymda bar.

Úmytpasam, sәuir aiynyng ayaghy ma deymin, qalta telefonym shyr ete qalyp, ar jaghynan aqyn dosym Dәuletbek Baytúrsynúly ýn qatty. Hal-jaghdaydy súrasqan son, ol «Tәkeng syrqattanyp qalyp, Sovminning auruhanasynda jatyr» degen edi. Mening oiymda eshtene joq, «Tәkenning kóktem kelgende, kýz kelgende suyqtap qala beretini bar edi ghoy. Dúrystap emdelip alayyn degen shyghar, aitqanyng jaqsy boldy. Hal-jaghdayyn súrayyn» dep, ile-shala Talaptangha qonyrau shaldym. Aqjarqyn dausy týk bolmaghanday, ýi-ishimning jaghdayyn súrap, júmysym turaly súrastyryp, biraz әngimelestik. Men sóz arasynda Dәuletbekke aitqanymdy aityp edim, ol: «Sen dúrys aitpapsyn. «Talaptannyng kóktem-kýzde qús kelip, qús qaytqanda auyryp qalatyny bar edi» deuing kerek edi» dep, sóz ayaghyn kýlkige ainaldyryp jiberdi. Biz aqyn Núrjan Quantayúly ekeumizding barayyn dep jatqanymyzdy aityp edim, «Men әne-mine shyghayyn dep jatyrmyn, әure bolmay-aq qoyyndar» degen. Sodan keyin onymen taghy bir-eki ret telefon arqyly sóilestim. «Almaty Aqshamynyn» elektrondy poshtasyna gazetimizding Bas redaktory Qaly Sәrsenbaydyng aituymen Talaptan «Mún» atty әngimesi men suretterin salyp jibergen eken, ol sol mezette gazetke shyqty.

Odan keyin men Talaptanmen qoshtasugha bir-aq bardym. Búl auyr qoshtasu edi. Ony Qazaqstan Jazushylar odaghynyng ghimaratyndaghy mәngilik aqtyq sapargha shygharyp salushylardyng arasynda az uaqyt qana boldym da, shyda- may jyldam ketip qaldym. Topyraq salugha bara almadym... Kónilimdi sodan beri myng bir múng basqanday bolyp jýrmin. Janyna jany jaqyn adamnan aiyrylu qiynnyng qiyny ghoy, keudem qaytadan qanyrap bos qalghan siyaqty. Ol turaly aita bergim keledi, aita bergim keledi. Bizding birge jýrgen kez- derimizden qalghan estelik kóp qoy, shirkin. Endigi jerde kónilge sony medeu etuden basqa eshtene qalmaghanday. Ómir ghoy búl...

 

Jardyng basy

Men qosylam, dombyra Talaptanda,

Azdap auyz tiygen song sharaptargha,

Qaytatynbyz qyr asyp jayaulatyp,

Adam izi týspegen alaptarda.

Shalqamyzdan jatamyz qarap Aygha,

Ol biz jaqqa qaray ma, qaramay ma,

Júmysymyz joq onda, bәdiktenip,

Aytysamyz, irgemiz jar andayda.

Aygha qarap shaghamyz múnymyzdy,

Bireu bilse kýler au múnymyzdy.

Áppaq qarda, siresken sary ayazda

Tartqylaymyz tizege tonymyzdy.

Tereng sayda suyq su syldyraghan,

Ózen boyy tik jar edi qúldyraghan.

Týn jarymy. Kýn suyq. Án salamyz,

Kóteremiz kónildi túnjyraghan.

Qolymyzda dombyra kezek-kezek

Kýmbirlete shertemiz kezep-kezep.

Árbir sózge zil batpan jýk artamyz,

Ol ózi bir sóileytin kez ekshelep.

Kóz úshynda bir-bir ýy salynbaghan,

Jón de shyghar ol kýndi saghynbaghan.

Ýiding ishi daladay azynaydy,

Úiyqtap jatyr sol jerde jaryn, balan.

Jyrlaghannan basqa týk qalmaghanday,

Ýmit aldan kýtetin aldaghanday.

Bar kýdikti bir serpip tastaushy edik,

Yryqqa әkep syryqty jalghaghanday.

Tughan kýnim edi ol, biz jyraqta,

Toylap jýrmiz kónildi túnjyratpay.

Áldenege alanbyz, kim biledi,

Neni izdep jatyrmyz, kimdi tappay?

Bara jatsa da betten suyq qaryp,

Qyzatynbyz biz qayta suyp baryp.

Birimizge-birimiz sep bop jýrip,

Jýrekterding jyluyn suytpadyq.

Sodan beri tirlikte qarqyn basym,

Talay ret qar aldy qardyng basyn.

Tau jaghalap Talaptan ketip qaldy,

Jalghyz qaldym jaghalap jardyng basyn.

Ánuarbek ÁUELBEK

 

ÓLIMI DE ÝLGI JAQSYNYN

2005-2009 jyldar arasynda 5 jyl boyy ol kisimen bir mekemede qyzmettes boldym. «Ádebiyet aidyny» gazetining ashylghan kýninen bastap, «jabylghan» kýnine deyin osy gazetting ystyghy men suyghyna birge kýidik, birge tondyq. Ásirese búl jauapkershilik bizden góri Qazaqstan Jazushylar odaghy Tóraghasynyng orynbasary, gazetting Bas redaktory Talaptan Ahmetjangha salmaghynyng auyr sezilgeni ras. Odaqtaghy ótip jatatyn san aluan sharalar, Almaty, Astanadan asyp, halyqaralyq dengeydegi jiyndar, konferensiyalar bolyp jatady. Oghan baru, sóz sóileu, odan kele qalsa, әrtýrli júmystarmen kelip jatatyn qalamgerlermen pikirlesu, olardyng sózin tyndau, tiyisti jauabyn beru, әkelgen materialdaryn qabyldau. Al, redaksiya ishindegi basshylyq júmysy... birinen song biri kýtip túratyn... Jalpy tynym bolmaushy edi. Ol kisining otbasylyq ómiri men jeke shygharmashylyq qúpiyasyn asa bile bermeymin, alayda mening bayqaghanym, osy jyldar ishinde ol kisining qalamynan «Qaratorghay» Oral, Óskemen teatrlarynda, «Eki jýrek», «Tazsha bala», Gh.Mýsirepov atyndaghy jas óspirimder men jastar teatrynda, «Súlu men suretshi» M.Áuezov atyndaghy akademiyalyq drama teatrynda qoyyldy. Tәkeng óz boyyndaghy qaysar qajyr-qayratyn, shygharmashylyq sheberligin sahnalyq enbekterine arnady. Sonyng nәtiyjesinde ýlken tabystargha qol jetkizip, enbegi jarqyrady. Rejisser Núrqanat Jaqypbaev qoyghan «Súlu men suretshi» óte bir súlu shygharma, shynayy óner tuyndysy. Ol qazirde kórermeni kóp, jastardyng kózayymyna ainalghan shoqtay janyp túrghan qoyylym.

Kezekti bir әngime ýstinde: «Biraz әngime, hikayat, piesa jazdym, ol enbegime  layyqty bagha da aldym. Endi bir romannyng sujeti dayar, bastaluynan sheshimine deyin jadymda túr. Qanday tәsilmen jazatynymdy da oilap qoydym, tek otyra almay jýrmin» - dep aityp edi. Sol kesek dýnie qolgha alyndy ma, joq pa? Ol jaghy bizge beymәlim. Mýmkin sol jana romanyn bastay almaghan bolu kerek, oghan sebep, qol baylaghan sharuasy shashynan kóp boldy. Al, onyng arghy jaghynda dymkәs densaulyghy ylghy da syr berip auyryp qala berushi edi. Sonda da úzaq jatyp, ýzildi-kesildi emdeluge nazar audarghan joq. Qatty qinalyp ketkende ghana doqtyrgha barmasa, júmystan qala berudi de jany sýimeytin.  «Istegisi kelmeytin kisiden, jauapkershiligi joq adamnan júmys ózi qashady. Al, úyaty bar adamdy júmys izdep kelip, ózi tabady» - deushi edi.

Keyde oilaymyn, eng bolmasa eki-ýsh aigha júmystan bosap, әlgi jazbaq bolghan romanyn bastaghanda bitirip keter edi dep. Onda ne aitqysy keldi eken? Ol jaghy bizge syrly qalpynda Tәkenmen birge o dýniyege syrghydy... Sebebi, Tәken, múnda aghasy Núrlan Orazalindi jalghyzsyratqysy kelmedi, sol asyl aghanyng qashanda qasynan tabyldy. «Ádebiyet aidynyn» qúlazytqysy kelmedi. Kemening kapitanynday ylghy da biyikten qarap túrdy. Sonyng bәri densaulyqqa keri әser etpey qoyghan joq. Tura kelgen ajalgha eshkim arasha bolmasy belgili, dese de, sebebi kóp boldy-au!

Talaptan Ahmetjan redaktor bolyp túrghan kezderde gazette ne ózgeshelikter boldy? - degen súraugha әrkim әr týrli jauap berer, men ózim ol kisining janynda jýrgendikten kózim jetkenderin sanamalap kóreyin.

1. «Ádebiyet aidyny» Qazaqstan Jazushylar odaghynyng ýni, Aydyndaghy aq jelkeni boldy. Ol tústa «Qazaq әdebiyeti», «Júldyz», «Prostor» sekildi basylymdardyng basqa mekemening qúzyrynda odaqqa baghynbay ketken kezi edi. «Ádebiyet aidyny» aqiqat ainasyn júrtqa jariya etti. Shyndyqtyng shyrayyn ashty. Songhy nәtiyje: «Aydyn»  qayyq sekildi «Qazaq әdebiyetin» arghy jaghadan bergi jaghagha arqalap ótkizdi de, óz missiyasyn oryndap, tarihy boryshyn adaqtap «Qazaq әdebiyeti» degen qara arbagha tanylyp (Qazir qosymsha retinle «Qazaq әdebiyetinde» jalghasyp jatyr) alystargha jol aldy.

2. «Ádebiyet aidyny» esigi ashyq oqyrmangha etene jaqyn, avtorlargha erkin jәne býkpesiz jylyshyrayly gazet boldy. Ol eshkimdi alalamaytyn, bar qazaqqa bir qazaqtay kóz salyp, qúlaq qoyatyn izgi qasiyetin kórsetti. Ony tórt jylghy tigindini paraqtaghan oqyrman birden bayqaydy. Jalpy gazet últ ruhyn tu etu pozisiyasynan ainymady.

3. Jastarmen qoyan-qoltyq qyzmet ete bildi. Uniyversiytet auditoriyasyndaghy student shygharmashylyghynan tartyp, enbegin elge qalay jetkizuding jolyn tappay jýrgen jas talanttardy tany bildi, taghdyryna az da bolsa ong yqpalyn tiygizuge kómek qolyn sozdy. Áriyne, ózge basylymdar da qarap qalghan joq. Degenmen «Ádebiyet aidynyna» jas qalamgerler ýiirsek boldy. Jәne olar ózine qanaghattanghan jauaptaryn erkin otyryp aldy ghoy dep oilaymyn.

Keshegi saryauyz balapan, býgingi aqparattyng sayypqyrandary, aqyn, jazushy bolyp jýrgen bir shoghyr tebindi, tegeurindi qalamgerlerding sәt sapary osy aradan bastalyp edi desek artyq aitqandyq bolmas edi.

4. Gazetimizding mindeti imandylyqty nasihattau bolmasa da, әr aidaghy tórt sanynyng birinde músylmandyqty týiin etken keminde bir material shyghyp otyrdy. Ashyq senzura, qatang shekteu bolmasa da, zang arqyly bekitilgen zayyrly memlekette bir dindi aita beru de aiyp sanalatyny shyndyq. Deytúrghanmen, qazaq halqy músylman, onyng ýstine diny bostandyq qúqy taghy bar, endeshe, Islam turaly aitugha tolyq mýmkindik bar degen sóz.

Keybir gazetter jyl boyy iman turaly bir auyz jyly sóz jazbay jýrgende «Ádebiyet aidyny» ondaghan material jariyalap, oqyrmandary men qalamgerler arasynda janalyq alyp keldi. Jýrek tazalyghy arqyly aqiqattyng auylyn izdeytin izgilikting ruhyn jetkizip otyrdy.

Búlardy jiktep-naqtap jazyp otyrghanym - gazet әiteuir kóp gazetting biri bolmady, onyng újymy úiymshyl, qyzmetkerleri bauyrmal, bir-birining quanyshyna da, júbanyshyna da ortaq bolyp jýrdi. Halal dastarhandar jayylyp, «qayyrly bolsyn!» aitu dәstýrge ainalghan bolatyn. Osynyng bәrine úitqy bolyp Tәkeng túrushy edi. Redaktorymyz rúhsat etkendikten, ózi dem berip jolgha qoyghandyqtan, bizding újymnan sonday kórkem minez, kónildi orta qalyptasty. «Jaqsynyng sharapaty» degen osy shyghar.

Sol әdetimiz boyynsha 16 jeltoqsandaghy Talaptan Ahmetjannyng tughan kýnin biyl da atap ótip, ol kisige qúran baghyshtadyq. Ókinishtisi sol: betpe-bet otyryp tilek aitudyng ornyna, ruhymen syrlasyp, aqyretine jaqsylyq tilep dúgha baghyshtadyq. Qazir «Ádebiyet aidyny» mekemesi taratylghanymen, onyng ornynda qúrylghan «An Arys» baspasy júmys istep jalghasyp keledi. Jalpy jýrektegi «aydyn» sualghan joq. Ylghy da habarlasyp, sóilesip, bas qosyp túramyz. Redaktorymyz әli de Talaptan Ahmetjan.

Gazet bolghan son, qarbalastyq, qaynaghan qyzu júmys jýrip jatatyn. Birde belgili bir din taqyrybyndaghy súhbatta «Bizder qajylyqqa baratyn azamattargha barlyq is-amaldardy ýiretemiz» degen sóz, bólim redaktorynyng qolynan ótkende «Bizder qajylyqqa baratyn azamattargha barlyq ghibadat (dúrys edi) amaldardy ýiretemiz» bolyp ózgertiledi. Al, terushige baryp, onan korrektordan ótkende әlgi sóz «Bizder qajylyqqa baratyn azamattargha barlyq ghaybat (óreskel qate) amaldardy ýiretemiz» bolyp ózgerip ketedi. Ony ýstinen qaraghan kezekshi redaktor bayqamay qalyp, bayqasa da týsinbey qalyp, gazetke shyghyp ketti. Ertesindegi jaghday belgili, shu bastaldy. Biri - Ghibadat - sauapshylyq, izgi amal, Allagha jaqyndaudyng joly. Endi biri - Ghaybat - baryp túrghan kýnә, syrtynan sóileu, ósek, jala, arandatu sekildi teris әdet. Alla aldynda aiypqa batu, úyatqa qalu kýnәhar bolu. Ýndestigi jaqyn bolghanymen, bir-birining antoniymi. Redaksiyagha telefon qonyraulary týsip jatty. Mekemede shúghyl jinalys ashyldy. Is basynda men jýrgendikten, әri Talaptan Ahmetjannyng orynbasary bolghan son, jauapkershilikting bir basy maghan da tiydi. Qarsylyqsyz qabyldadym. Onyng ýstine din turaly materialdardy dayarlap berip jýrgendikten, moynyma aldym. Kelesi nomerde týzetu engizip, Qazaqstan músylmandarynan keshirim súradyq. Múny aityp otyrghanym - sol joly Tәkeng meni onasha shaqyryp: «Dәuletbek, mine, abaysyzdyqtan ýlken qatelikke úryndyq. Búdan bylay din taqyrybyna bayqap barsaq, tipti qoya túramyz ba?» - dedi. Men ol kisige: «Tәke, qatelik jiberuimiz úyat boldy, bizding qyzmetkerlerding arasynda әli de «ghibadat» pen «ghaybatty» ajyrata almaytyndar bar. Múnyng ózi tútas últymyzdyng ortaq auruy. Yaghni, imannan alys, diny sauaty tómen. Qatelik boldy eken dep, kidiruding ornyna qayta imandylyqty nasihattaytyn tanymdyq materialdardy kóbeyteyik. Júrt qalay oilasa da meyli, eng bastysy - Allagha degen niyetimiz týzu. Alghan betimizden qaytpayyq. Siz redaktor bolghan kezdegi gazet beti tura joldy jetkizuge arnalsa, ol ýlken mәrtebe» - degen mazmúnda oiymdy ashyq aittym.

Tәkeng ekeumiz osy oigha toqtap, aragha birneshe nomer salyp jiberip, dәstýrli imandylyq taqyrybyn jalghastyra berdik. Osynyng ózin Allany sýigen aq kónil azamattyng izgi amaly dep bilemin. Ol ýshin Alla Taghala sauapshylyq eteri sózsiz. Menshe artynan toqtausyz baratyn amaldardyng biri osy bolu kerek.

Birge istegen kezderde Tәkenning maghan jәne mening qatarymdaghy azamattargha jasaghan ondy yqpaly, tәlim-tәrbiyesi, ústazdyqtyng ýnsiz ónegesi әrdayym aldymyzdan shyghyp, óz әserin tiygizip otyratyn. Kishkene ghana alaqanday habar-oshar jazudan, kólemdi maqalagha deyin ol kisining qyraghy kózi, qisyndy qalamynan tasa qalmaushy edi. Ayghay-attan,  qyryp-joy atymen bolmaytyn. Aqyryn ghana kórsetushi edi. Bәrin kózimen, birer auyz qonymdy sózimen bildirip otyratyn. Sondyqtan da ol kisining qaramaghynda júmys istegender óshigip ketuding ornyna, qimay, qinalyp qoshtasatyn, әri uaqyt óte kele jii kelip túratyn.

Tәkeng moynyna alghan mindetti ózi oryndap shyghatyn. Álde bir bastyqtar sekildi qol astyndaghylargha iytere salyp, syrghyta ótkizip, sýirep salyp qorazdanyp otyrudy bilmeytin. Ózining tastay tyndyrymdy júmysy arqyly kórinip otyratyn. Jәne onysyna eshkimnen aqy da súramaytyn. Auyryp jýrgen kezining ózinde «Altyn qalam» seriyasymen shyqqan M.Áuezovtyng bir tomdyghyna qúrastyrushy redaktor bolyp, әrbir betine deyin qolyn qoyyp, qadaghalap týzetip, ýtir, nýktesine deyin nazar audaryp baspagha ótkizdi. Týrik oishyly, islamtanushy ghalym Fethullah Gýlenning «Bayan» kitabynyng qazaqsha audarmasyna redaktor bolyp, diny taqyrypta sauapty júmys atqardy. Sol kitap qazir oqyrmandardyng izdep jýrip oqityn enbegine, aqyn-jazushylardyng jan azyghyna ainaldy. Maghan songhy tapsyrmasy: Jýsipbek Aytmauytovtyng «Qartqoja» romanynyng redaksiyasyn qarap shyghuymdy jәne Ghabiyden Mústafinning «Kózkórgen» romanynyng qúrastyrushy redaktory boludy tapsyrdy. Óz әlimshe oryndadym ghoy dep oilaymyn. 2009 jyly tamyz aiynda Jazushylar odaghy tarapynan Týrkiyagha baratyn delegasiyanyng qúramyna ol kisi meni de qosty. Biz 8 kýn jýrip, Almatygha oralghan kýnning týninde Talaptan agha baqy dýniyege attanypty. Ony biletin kýlli qazaq balasy ol kisini Kensaydaghy mәngilik mekenine shygharyp salugha tura keldi.

Qazaqstan Jazushylar odaghynda jýrip, biraz isterge kuә boldym. Ómir bolghan son, toy-duman, ólim-jitim alma kezek. Baqilyq bolghan aghalar men apalardyng birazynyng qoshtasuy Odaqtyng Ádebiyetshiler ýiinde ótelip jatty... Sonda keybireuleri rәsim ýshin atqarylyp jatqan sharalar ekenin de bayqaytyn edim. Óitkeni kónil aita kelgen kisilerdi bylay qoyghanda,  marqúm bolghan adamnyng jaqyndarynyng kózinen de jas tambaushy edi. Al Talaptan aghanyng qazasy ony biletinderding denin shyn qayghyrtty, eziltti, egiltti, janardan jas parlatty. Jýrekti tolqytyp, qimastyq sezimge bóledi... Tәkeng atagha - bala, aghagha - ini, inige - shynayy agha bola bilgen pendelik dýniyening zattyq materialyna emes, adamdardyng ruhaniyat әlemine qyzmet etken azamat edi. Payghambarymyz Múhamedting (s.gh.s.) kórkem minezine barynsha múrager bola otyryp, adamdargha qyzmet etti.  Jýrekterge jylu taratty. Sondyqtan da: «Kótergen tuyng jyghylmay,

Jaqsy ólipsing yapyrmay» - dep Abay atamyz aitqanday, jaqsy ómir sýre bilgen, beynetti shygharmashylyghy arqyly mol óner tuyndysyn artyna qaldyryp, jaryq dýniyemen de jaqsylap qoshtasa bilgen, ómirimen ghana emes, ólimimen de ónege kórsetip ketken sanaulylardyng sapynda.

«Ghúmyryng qysqa bolsa da,

Júrtyna shashtyng núryndy.

Ýiretip ketting barshagha,

Ómirdi qalay sýrudi» - dep aqyn Úlyqbek Esdәulet jyrgha qosqanday, «Biz ótirik aita bilemiz. Al ol aitpaytyn. Ayta da almaytyn» - dep dosy Bauyrjan Omarúly jazghanday aituly azamat edi. Oghan bes jyl birge júmys istegende kózim anyq jetkenin aitqym keledi. Sol sebepti ol kisi dýniyeden ótkende men de shaghyn ghana jyr tolghap edim. Sol shumaqtarmen sózimdi ayaqtayyn:

Bilingen júrtqa bir betpen,

Ómiri jaynap núrly ótken.

Darhan dalamyz siyaqty,

Kóz aldymyzda túr kóktem.

Kýnderin bosqa ozdyryp,

Ótpegen әste dýrmekpen.

Ózgening janyn jaralap,

Kezi joq kónil kirletken.

Ardaqty bolghan tirlikte,

Qinalmay ómir sýrmek ken.

Ajaly jetse Allahtan,

Shygharar eli qúrmetpen.

Bolsyn dep janyng jәnnatta,

Topyraq salar bir ketpen.

Jýrekke úiyp imany,

Amaly serik birge ótken.

Ólimi de ýlgi jaqsynyn,

Erte me, kesh pe bir jetken...

 

Dәuletbek BAYTÚRSYNÚLY,

aqyn, Qazaqstan Jazushylar

odaghynyng mýshesi

sәuir, 2010 jyl

 

 

Kónilderding kópiri

Ghúmyrynda uaqytyn maghynaly da mәndi ótkizetin adamdar bar. Olar әr sәtinin, әr sekundynyng qadyryn bilip, ýlken kýsh-qayratpen, qajyrmen enbek etip, ýnemi shygharmashylyq izdeniste jýredi. Sonymen qatar qanday kýnderdi bastarynan keshirse de, quansa da, qinalyp, múnaysa da, qyzmette mereyi ósip, jogharylasa da, bolmasa qarapayym jay qyzmetker bolyp qalsa da ózgermeytin, ýmitsizdikke salynbay, tek algha qaray talpynyp, birqalypty kýimen, kónilmen jýretin jandar aramyzda az bolsa da, bar. Quanyp, shattanghanda asyp-tasyp ketpeytin, qayghy men qiyndyqtar basyna tóngende asyp-saspaytyn, qashan kórseng de bir minezinen ainymaytyn sonday adamdar kópke ýlgi.

Osynday birqalypty ómir sýrgen jaqsy jannyng biri jazushy, dramaturg, úlaghatty azamat marqúm Talaptan Ahmetjan edi. Boyynda adamgershiligi mol, parasatty jannyng jýregi júmsaq, kónili saharaday keng bolatyn.

Talaptan aghamen men student kezimde tanystym. Abay atyndaghy Almaty memlekettik uniyversiytetinde oqyp jýrgenimde ol kisi «Parasat» jurnalynda qyzmet etip jýrgen edi. Jurnalgha mening ólenderimdi birneshe ret basty. Bas redaktor Baqqoja Múqaydy izdep barghanda Qalihan Ysqaqtyng әngimesin tyndap, Ámirhan Balqybekting jana ólenderin estip, bir marqayyp, kónilimiz kóterilip qaytushy edik. Sol kezderde Talaptan Ahmetjan ýnemi júmys ýstinde, qyzu enbek ýstinde bolatyn. Sóilegende meyirimin tóge, kýlimsirep túratyn, sening barlyq sózderindi bayybyna jetip, sonyna deyin tynday alatyn adamgha qyzygha qaraushy edim...

Kýnderding kýninde men Qazaqstan Jazushylar odaghyna әdeby kenesshi bolyp qyzmetke keldim. Talaptan agha tóraghanyng orynbasary eken. Jazushylar odaghynan «Ádebiyet aidyny» degen әdeby gazet ashylyp, bas redaktory bolyp Talaptan Ahmetjan taghayyndaldy. Ol kisi endi eki júmysty da qosa atqaratyn boldy.

Talaptan agha Jazushylar odaghynyng barlyq júmystaryna asqan jauapkershilikpen kiriskenin kózim kórdi. Tóraghamyz Núrlan Orazalinning tynysy, inisi bola bildi. Tóraghanyng bergen tapsyrmalaryn ýlken yjdaghatpen oryndaytyn. Bizge tapsyrma, júmys bergende aldymen ony týsindirip, jón siltep, sodan keyin asyqpay otyryp pikirimizdi súraytyn. Tapsyrmany oryndaghan, oryndamaghanymyzdy qadaghalap, júmysty talap etetin. Júmysta óte talapshyl boldy. Ózi de sol biyikten tabyldy, basqadan da sony talap etti.

Birde men kezekti júmys barysynda bastyqtardyng birinen sóz estidim. Basymnan sóz asyrmaytyn «asau» shaghym. Qyzbalyqpen men de birdeneler aityp qaldym, bilem...

Erteninde Talaptan agha meni bólmesine shaqyryp, basshylargha olay sóileuding dúrys emes ekenin, júmys barysynda onday-onday mәsele bolyp túratynyn, el syilaytyn adamdargha qúrmetpen qarau kerek ekenin týsindirdi. «Áli-jassyng ghoy, әli talay jerlerden ótesin, sol kezde biluing tiyisti nәrseler», - degeni әli kýnge kókeyimde, jadymda. Maghan onday aghalyq aqylyn aitatyn adamnan ainalayyn... Maghan júmysqa uaqytynda kelip, uaqytynda qaytudy ýiretken, aitqan sózdi oryndau kerek ekenin, al orynday almaytyn isti jauapkershiligine almau kerek ekenin de osy agham ýiretken bolatyn.

«Ádebiyet aidyny» gazeti biraz jyl shyghyp, keyin odaqqa «Qazaq әdebiyeti» gazeti qaytyp kelgen son, qosylyp ketti. «Ádebiyet aidyny» gazeti ótken tariyhqa, múraghatqa kóp mәn berdi. Úmytyla bastaghan fotosuretter, úly túlghalardyng jasaghan bayandamalary men maqalalary jas úrpaqpen qayta qauyshty. Núrlan aghamen birlesip Talaptan agha gazetti óte joghary dengeyde shyghardy. Gazet redaksiyasyna qyzmetkerlerdi de jaqsy tandap aldy. Jaras Sәrsek, Almat IYsәdil, Dәuletbek Baytúrsynúly, Dәlelbek Batyr, Kenjeghazy Aytjúmanúly siyaqty azamattar bar qajyr-qayrattarymen enbek etti. Bas redaktordyng boyyndaghy jylylyq pen meyirim, kórkem minez búl jigitterding boyynan da kórinis berdi. Aqyn-jazushylardyng barlyghy búl gazetting redaksiyasynan riza bolyp, jelpinip shyghatynyn, kóterinki kónilmen qaytatynyn kózim kórdi. Talaptan agha da, qaramaghyndaghy qyzmetkerleri de adammen sóilesip, qarym-qatynas jasay alatyn, kisining jan dýniyesin aitpay týsinetin jandar edi. Býginde Talaptan aghamyz aramyzda joq, biraq «Ádebiyet aidynynyn» ýlken mektebinen ótken basqa jigitterding barlyghy әr salada enbek etip, abyroy biyiginen kórinip keledi.

«Ádebiyet aidyny» gazetine aqyn Serikjan Qajy ekeuimiz de kómektestik. Jazushylar odaghynan shyghatyn gazet bolghandyqtan, biz de materialdar úiymdastyryp, súhbattar alyp, kezekshilikterdi atqardyq. Talaptan agha mening Qasym Qaysenov pen Marfugha Aythojinamen, Aygýl Imanbaevamen aralasuyma jol ashty. Osynday adamdardan súhbat aludy tapsyratyn. Súhbat alu barysynda ol jandarmen aramyz jaqyndaytyn, birimiz әke, birimiz bala bolyp, birimiz ana, birimiz úl bolyp, birimiz zamandas, birimiz dos bolyp ketetin edik. Mine, Talaptan Ahmetjan osynday adamdardyng jaqyndauyna әser etip, kónilderding kópiri bolyp jýretin.

Bir kýni meni Talaptan agha júmys kabiynetine shaqyrdy. Kirsem, bir apay otyr aldynda. Tanystyrdy. Apay degenim Jambyl atyndaghy jasóspirimder kitaphanasynyng bólim mengerushisi Qúmarova Sharayna Fayzullaqyzy eken. Meni apaygha «qazirgi jas aqyndardyng myqtylarynyng biri» dep ósirinkirep aityp tanystyrdy. Sol kýni maghan endi osydan bylay sen osy kitaphanagha kómektesip túrasyn, «Shabyt» degen jas aqyndar klubyna jetekshi bolasyn, odaqtyng atynan kitaphanamen baylanys jasaytyn jauapty adam bolasyng dep tapsyrdy. Sodan bastap birneshe jyldardan beri men ol kitaphanamen etene tyghyz qarym-qatynastamyn. Kóptegen jas aqyn-jazushylardyng ol kitaphanada kitaptarynyng túsaukeserleri, shygharmashylyq kesh, kezdesuleri ótti. Kitaphananyng «Shabyt» kluby kóptegen jas talanttardyng jarqyrap kórinuine múryndyq boldy. Klubtyng júmysy býginde de qarqyndy týrde damyp keledi.

Mine, Talaptan Ahmetjan osynday irgeli isterding úiytqysy, bastamashysy boldy. Adamdar men adamdardyng arasyn jalghaytyn altyn jeli edi.

Talaptan agha ómirden erte attanyp ketti. Ótirik aitpaytyn, shynshyl, әdiletshil, enbekqor daryn iyesi ortasyna syily bolatyn. Auyrghanyn kóp eshkimge sezdirmedi. Jaydary, jaysang kýiinde ómir sýrdi, sol qalpynda baqigha da attandy.

Janynyz jәnnәtta bolsyn, ardaqty agha! Alla úrpaqtarynyzgha baqytty da úzaq ghúmyr bersin!

Sayat Qamshyger,

Aqyn, «Serper» jastar syilyghynyng iyegeri.

Abai.kz