Sәuirding 4-inde Qazaqstan Respublikasy preziydenti janyndaghy Kәsipkerler kenesining otyrysynda Núrsúltan Nazarbaev elde kәsipkerlikti damytugha jarqyn jol ashylyp, shaghyn jәne orta biznesting damuyna kedergi keltiretin mәsele sheshilip qoyghan dedi. Al shynynda da elde kәsipker atanghan qauymnyng tirligi qanday degen oimen Qazaqstan kәsipkerler assosiasiyasynyng viyse-preziydenti Timur NAZHANOV myrzagha jolyghyp, kónilge týigen biraz saualdarymyzdy qoyyp, «Dat, taqsyrgha» әngimege tartqan edik.

- Sәuir aiynyng basynda kәsipkerlermen kezdesu ótkizgen preziydent Nazarbaevtyng aituynsha, kәsipkerlik qúrylymdardy tekseruge zannamalyq tyiym salynypty. Al shyn mәnisindegi jaghday qanday: kәsipkerlikke kedergi keltirip otyrghan mekemelerding tekseru әreketteri tyiyldy ma?

Sәuirding 4-inde Qazaqstan Respublikasy preziydenti janyndaghy Kәsipkerler kenesining otyrysynda Núrsúltan Nazarbaev elde kәsipkerlikti damytugha jarqyn jol ashylyp, shaghyn jәne orta biznesting damuyna kedergi keltiretin mәsele sheshilip qoyghan dedi. Al shynynda da elde kәsipker atanghan qauymnyng tirligi qanday degen oimen Qazaqstan kәsipkerler assosiasiyasynyng viyse-preziydenti Timur NAZHANOV myrzagha jolyghyp, kónilge týigen biraz saualdarymyzdy qoyyp, «Dat, taqsyrgha» әngimege tartqan edik.

- Sәuir aiynyng basynda kәsipkerlermen kezdesu ótkizgen preziydent Nazarbaevtyng aituynsha, kәsipkerlik qúrylymdardy tekseruge zannamalyq tyiym salynypty. Al shyn mәnisindegi jaghday qanday: kәsipkerlikke kedergi keltirip otyrghan mekemelerding tekseru әreketteri tyiyldy ma?

- Joq, tyiylghan joq! Kәsiporyndardy tekseruge bolmaydy degen sóz aitylghannan beri de ýsh tórt jyl uaqyt ótti. Janadan tirkelgen kәsiporyndar alghashqy ýsh jylgha deyin tekserilmeytini turaly da aitylghan bolatyn. Sebebi memlekettik tekseru oryndardyng qúzyreti kýshtiligi sonshalyq, әrtýrli syltaularmen shaghyn jәne orta biznesti (ShOB): órt qauipsizdigi, sanitarlyq epiydemiologiyalyq, salyq, ekologiyalyq mekemeleri kez kelgen uaqytta baryp tekseredi. 2006 jyly «Jeke menshik kәsipkerlik turaly» zang qabyldanghan bolatyn, tórt jyl búryn osy zangha qaytadan ózgeris engizilip, tekseru tәrtibi qanday boluy kerektigi jóninde bir bap emes, tolyq bir tarauy arnaldy. Sol tarauda qanday jaghdayda tekseru jýrgizilui kerektigi jóninde anyq kórsetilgen-di. Odan keyin «Memlekettik baqylau jónindegi zan» shyqty, onda kәsipkerdi qalay tekseru kerektigi, olardyng qúqy men mindeti turaly atyp kórsetilgen. Biraq tekserushiler túrghyndar ómirining qauipsizdigine qatysty túsyn (әsirese sanitarlyq-epiydemiologiyalyq ortalyqtar) óz mýddelerine óte jaqsy paydalanuda. Olar prokuraturadan rúqsat almay-aq, kez kelgen uaqytta azyq-týlikti, kýndelikti tútynu tauarlaryn teksere jóneledi. Zang boyynsha qúqyq qorghau mekemelerining tekserui azayghanymen, osynday baqylaushy mekemeler «qyraghylyq» tanytyp otyr. Kýni býginge deyin ShOB-ti retsiz tekseruding ýlesi 90 payyzdan asyp ketti. Búl jaghdaydy toqtatu qiyn, ol ýshin óz mýddesin kózdegen mekemelerdi tekseru qúzyretinen aiyratyn zang shyghuy tiyis. Memlekettik organdar qaytken kýnde de kәsipkerlerdi yrqyna jibermeuge tyrysu sebebi - kәsipkerler olardyng kýnkóris kózi. Týptep kelgende, kez kelgen tekseristing maqsaty bireu-aq. Ol - kәsipkerlerge qysym jasau, aiyppúl salu arqyly para alu.

- Bizding ekonomikada orta jәne shaghyn biznesting Ishki jalpy ónimdegi (VVP) ýles salmaghy nebәri 17 payyzdy ghana qúraydy eken. Al óndiris salasyndaghy ýlesi - nebәri 3 payyz ghana. Múnday kórsetkish elding ekonomikalyq qauipsizdigin qamtamasyz ete ala ma?

- Osydan eki-ýsh jyl búryn ýkimet baghdarlama qabyldaghanda, 2015 jylgha deyin ShOB-tyng ýlesin qyryq payyzgha kóteremiz degen edi, byltyrdan bastap ol merzimdi 2020 jylgha deyin sozdy. Osy 17-20 payyzdyng ózi 2004-2005 jyldardan beri bir ornynan jyljymaghan kórsetkish. Aldaghy onshaqty jyldyng ishinde 40 payyzgha jete qoyamyz desek, ózimizdi aldaghan bolar edik. Bizde tirkelgen kәsiporynnyng ózi 1mln 300 myng desek, jalpy ShOB-tyng múndaghy ýlesi 95 payyz. Syrt kózge halyqaralyq tәjiriybe túrghysyna sәikes keletin mólsher. Al onyng bizdegi alghy sharttaryn qarasaq, elimizde osy biznes qúrylymynda túrghyndardyng 32 payyzy ghana júmys isteydi eken. Damyghan elde ol kórsetkish 50-70 payyzgha deyin jetip, túrghyndardyng basym bóligi osy kәsippen ainalysyp, túrmysyn dóngeletip otyr. Al bizdegi júmys isteytin 8 million halyqtyng 2 milliony ghana ShOB-pen kýnin kóredi.

Túrghyndardyng «samozanyatyi» degen bóligin júmyssyz jýrgenderding qataryna qosuymyz kerek. Olar ýkimet tarapynan qabyldanghan әleumettik baghdarlamagha kirmeydi, zeynetaqy ala almaydy, óitkeni mindetti tólemaqy audarylmaghan, basyna qiyn jaghday týsse, jәrdemaqy da ala almaydy. Qorasyndaghy birer siyryn, qoyyn satyp kýnin kórude. «Óz kýnin ózi kórip jýrgenderdi» bizding sheneunikter júmyspen qamtylghandardyng qataryna qosyp, júmyssyzdar sany bes-aq payyz dep esep beredi. Sol esepke qaraghanda, biz damyghan elderding qataryna jetip qalyppyz. Europa elderinde júmyssyzdyq 3-5 payyzdy qúrasa, biz sol dengeyge «jettik»! Kýlesiz be, jylaysyz ba? Óndiris salasynda ShOB-tyng ýlesi 3 payyz dep jatyrmyz, shynyn aitqanda, statistikada ShOB dep jalpy jazylghanymen, shaghyn biznesti orta biznesten bólip qarasaq, onyng ýlesi ýsh payyzgha da jetpeydi. Orta bizneske óndirispen ainalysatyn kәsiporyndardy jatqyzamyz, shaghyn biznes - sauda-sattyq, qyzmet kórsetu týri men auyl sharuashylyghymen ainalysatyndar. Sol ýsh payyzynyz damyghan elderding ózinde de damyp ketti deuge bolmas, biraq shygharyp jatqan ónimderining ainalym ýlesi bizding 3 payyzben salystyrugha kelmeydi. Ónimderin óz elin qoyyp, shetke shygharyp saudalap jatyr. El túrghyndarynyng 45 bes payyzy auyl halqy desek, ShOB-tyng sol 2-3 payyzy Amerikany toydyryp jatyr. Órkeniyetti elding kórsetkishimen salystyrghanda, bizdegi kórsetkish elding ekonomikalyq qauipsizdigi týgili, ózining mýddesin qorghaugha da shamasy jetpey jatyr, dep aita alamyz.

- Al preziydentting pikirine qaraghanda, aldaghy onjyldyqta búl kórsetkishti 40 payyzgha jetkizu kózdelip otyr eken. Múnday ýlken sekiris jasau ýshin, ýkimet tarapynan ShOB-ke qanday jaghday jasaluy kerek dep oilaysyz?

- Óte manyzdy súraq eken. Ishki jalpy ónimdegi ShOB-tyng ýlesin 40 payyzgha jetkizu kerektigin ýkimet tarapynan neshe jyldan beri aityp jatyrmyz. Árbir eki-ýsh jylda salalyq ministrler auysady, janadan kelgeni «úsynys aitynyzdar, kómek beremiz» degen uәdesi sol kýiinde qalady. Al kelesi kelgeni de solay, qashanghy úsynys aita beremiz? Eshkimge esep bermeydi, solardan esebin súrap jatqan qúzyrly oryndy estimedik. Tipti úsynystarymyzdy aparmaytyn halge jettik, bәri qaghaz jýzinde qalatyny belgili emes pe?!

Sondyqtan eng birinshi kezekte nesie mәselesin retteu qajet. Kәsibin bastaghan túlghagha qaltasynda tabysy bolmasa nesie bermeydi, qazirgi jaghdayda jerdin, jyljymaytyn mýlikting qúny týsip ketti, órkeniyetti elderde auyl sharuashylyghyn kóteruge alghashqy ýsh jylgha ýsteme payyzsyz nesie beredi. Bizde eng az degende 12-14 payyz ýsteme qosady , oghan qújat dayyndau ýshin qanshama uaqyt ketedi.

Ózime belgili bir derekti bilemin, tanys kәsipker azamat ekonomika ministrligi, jergilikti әkimshilik pen bankting ortasynda bir jyl sandaldy. Eng sonynda nesie alatyn bolyp edi, uaqyty taghy da sozylyp ketipti. Ýkimet tarapynan jenildikpen beriletin nesiyeni alugha bәrining mýmkindigi de, qújat dayyndaugha uaqyty da joq. Sondyqtan ShOB-ty qoldaytyn memlekettik baghdarlama kóp boluy shart. Ár salagha: sauda, qyzmet kórsetu, auyl sharuashylyghy óndirisi salasyna jeke-jeke baghdarlama qabyldau kerek. «Biznesting jol kartasy» degen bar, onyng kóbi óndiris salasynda júmys isteytin kәsipkerlerge arnalghan. Ol saladaghy ShOB ýlesin jogharyda aityp óttim, 3-aq payyz. Kәsipkerlerding jartysy nesie alyp, qaryzgha belshesinen batyp otyrghandar, olargha bank nesie bere me? Qaryzyn qaytaruy kerek. Memlekettik baghdarlamagha qatysqan kәsiporyndardy memlekettik bes mekeme tekseruden ótkizedi: «Damu» qory , ekonomika ministrligi, әkimshilik, prokuratura, qarjy polisiyasy. Tipti óz kәsibin ashamyn degender osy tekserushilerden qorqyp, alghan oiynan bas tartugha mәjbýr.

Kәsipkerlikke rúqsat beretin qújattardy bizding elde «zolotoe dno» dep beker atamaydy, irili-úsaq sheneunikterding tabys kózi dәl osy jerde. Bir anyqtama alu ýshin, memlekettiginen basqa janama qúrylymdar aqsha tabady. Sóitip, әrtýrli syltaumen aqsha tabatyn úsaq mekemelerding kesiri kópke tiyip jatyr.

- Bizding elding Kedendik odaqqa kirgen alghashqy jyldaghy kórsetkishin ótken merzimmen salystyrar bolsaq, búl odaq ShOB-tyng damuyna qanday әserin tiygizdi dep oilaysyz? Ósu bar ma, óshu bar ma?

- Isi algha jyljyghan kәsipkerdi qolymmen ústap, tizip bere almasym anyq. Óitkeni ShOB tegi bәsekelestikke qabylettilik elimizde damymaghan, kóp salagha monopolister ýstemdik etip, nyq otyryp alghan, eshkimdi janyna juytpaydy. Al qyzmet kórsetu oryndary: restoran-kafeler, fotosuretter shygharu salony, shashtarazdar tolyp jatyr. Olardyng sapasy da, dengeyi de әrtýrli. Basym bóligi naryq zanyna say emes. Al bizge kirip jatqan reseylik óndiristik kompaniyalargha jaghday jasalghanyn da atap ótuimiz kerek.

Kerisinshe, Resey bizding ShOB-ty tarifsiz retteu, standarttau, tehnikalyq, sertifikattaudan ótu kerek degen әrtýrli syltaumen kirgizbey jatyr. Áu basta Kedendik odaqtaghy naryqta 165 million halyq (odaqqa mýshe elderdin) júmyspen qamtylady degen edi, onyng bәri sóz kýiinde qalghanyna kuә bolyp otyrmyz. Odaqqa kirgeli beri bizding eksportymyz azayyp, import jaghy basymdyq tanytty. Byltyr belarusitardyng tauary kóbeyse, biyl qúny arzan baghadaghy reseylik tauarlar kóbeydi. Bizding óndiris ónimining baghasy az bolsa da, qymbat kýiinde qalyr otyr. Sebebi elektr, su, jylu jýiesindegi monopolisterding ýstemdigi kýshti,tarifterdi birneshe esege qymbattatyp otyr. Sóitip, kedendik kedergining keselin túrghyndar tartyp otyr.

- Bizding últtyq biznes Kedendik odaqqa kirgen alghashqy jyly-aq toqyraugha tap boldy. Al Qazaqstan Býkilәlemdik sauda úiymyna kirgende jaghday qalay bolaryn boljap bere alasyz ba?

- Sol әlemdik úiymgha kiruge úmtylys 1996 jyly ótinish beruden bastalghan. Bizben birge Qyrghyzstan da ótinish bergen edi. Olar kirdi, biraq olar әlemdik ekonomikanyng zandylyqtarymen sanasa alatynday qabiletke ie boldy ma? Joq, әriyne! Qyrghyzdardyng IJÓ-ning mólsheri bes milliard dollar ghana. Halqynyng túrmys jaghdayy nashar ekenin barys-keliste kórip jýrmiz. Jartysy Reseyde, jartysy bizding «baraholkada» júmys istep jýr . Kedendik odaqqa kirdik, al DSÚ-gha biyl kiremiz dep jatyrmyz, ol úiymnyng da óz tәrtibi, talaby bar degendey, kirgen kezdegi jaghday qalay bolatynyn kim aita alady? Úrandatu bar, al úiymgha mýshe bolghan son, órkeniyetti eldermen tenesuge shamamyz jete me? Kedendik odaqqa kirgen son, Reseyding tariftik sayasatyna jýginip edik, ile-shala Resey DSÚ-gha kirip, tarifterin arzandatyp jiberdi. Múnyng qisyny qay jerde: DSÚ-gha kirgen elderding shekarasy ashyq, tarifteri tómen boluy kerek. Biz bolsaq, kerisinshe, jantalasyp, tarifterdi kóterip jatyrmyz. Biyl sol úiymgha kirsek, qaytadan tómendetemiz be?

Múnday әlemdik úiymgha úmtylysty ekonomikalyq emes sayasy mýdde túrghysynan payymdauymyz kerek. Sondyqtan qay úiymgha mýshe bolsaq ta, ShOB útty nemese útady dep aita almaymyn. Bәsekelestikke qabileti tómen orta biznes dayyn emes, al shaghyn biznes turaly aitudyng ózi úyat!

- Bizdegi múnay-gaz jәne metallurgiya salasynda últtyq biznes ókilderi joqtyng qasy (Timur Qúlybaevty esepke almaghanda). Búl saladaghy negizgi basymdylyq sheteldik kompaniyalar men kelimsekterding ýlesine berilgen. Osy ekonomikalyq sayasattyng mәnin siz qalay týsindirip berer ediniz?

- Búl da sayasy mәsele der edim. Toqsanynshy jyldardyng basyndaghy jekeshelendiru kezinde alyp zauyt-fabrikalar jabyldy, sol kezde elimizdegi birtalay kәsiporyndardy jekeshelendirip alghan sheteldik kompaniyalar el baylyghynyng qyzyghyn kórip jatyr. Songhy kezderde múnaygha qatysy bar kompaniyalardaghy ýlesimizding birazyn qaytaryp alyp jatyrmyz. Ol da әzirge bayau jýrgizilip jatqan is. Degenmen, búl mәsele memleketting jýrgizip otyrghan sayasaty arqyly ghana sheshiledi.

- Jasyratyny joq, Qazaqstan importynyng ýlken bóligin azyq-týlik ónimderi qúraydy. Bizdegi irimshikting 90, al maydyng 60 payyzy syrttan keledi. Qazaqstan agrarly memleket dep, qansha jerden jar salsaq ta, et pen sýtti shetten tasuymyzgha ne sebep?

- Sebebi ShOB-ke auyl sharuashylyghyn kóteru ýshin jaghday jasalyp jatqan joq. Tipti «jýz mektep, jýz auruhana» dittegen jerine jetti me? Ishinara iri kompaniyalar bar auyldaghy astyqpen ainalysatyn. Al jemis-jiydek, kókónis sharuashylyghymen ainalysatyndardyng tirligi úsaqtap ketti, oghan qosa su tapshylyghy degen taghy bar. Fermer men su jetkizushining arasyna deldal kirisip, aqyry sudyng aqysy qymbattap ketti. Auyldaghylardyng nesie alugha mýmkindigi joq. Ártýrli «Agro» dep aidar taghylghan mekemelerding kómegi alys auylgha jetpey jatyr. Últtyq qauipsizdikting bir nazary osy azyq-týlikpen baylanysty boluy kerektigi býgingi kýnning mәselesi. Auylgha degen kózqarasty ózgertip, memlekettik erekshe baghdarlama qabyldanuy tiyis. Álemdik úiymgha úmtyludyng arqasynda elimizge әrtýrli azyq-týlik ónimderi enude, últtyng bolashaghyn oilasaq, gendik mutasiyagha әkelip tireytin ónimder mәselesin aldyn ala zertteuimiz kerek.

- Astanada tenderdi jenip alghan JShS sol qarjysyn jergilikti jerge jetkizgenge deyin 30-40 payyzynan aiyrylady, ol somany oblystyq, qalalyq jәne audandyq dәrejedegi әkimder men tiyisti vedomstvo basshylary qaltagha basady degen pikirge qarsylyghynyz bar ma?

- Joq, әriyne! 2000 jyldardyng basynda sol paranyng kólemi on payyzdan asady deushi edi, endi ol 50 payyzgha jetipti. Mәselen, bir ghana qúrylys salasyn alsaq, ertengi kýni olar arzan nemese búryn paydalanylghan materialdy izdeydi, sonda «Besoba» nege opyryldy degen saualdyng jauabyn tabasyz. Jol salu qanday kýide? Kýzde tóselgen asfalit kóktemde oidym-oydym bolyp jatady. Demek, tenderding qarjysy talan-tarajgha týsip, eng sonynda sapasyz isting nәtiyjesin kóremiz. Jemqorlyq, qarjy jymqyrudyng bir kózi osy tenderde jatyr.

Al ol tenderinizdi kim alatyny aldyn ala belgilenip qoyatynyn eskersek, ShOB-qa kim kedergi? Preziydentting ózi mynnan asatyn qújattar sanyn azaytu kerek degen bolatyn, jeti jýzge deyin azayyp edi, juyrda sol kórsetkish taghy da myngha jetip jyghylypty. Taghy da tapsyrma berdi, nәtiyjesin aldaghy uaqytta kórermiz. Tender bastalardan bir-eki kýn búryn kәsipkerlerding qújatynan bolmasyz bir әrip qatesin tauyp, kedergi keltiredi, tenderge qatysushy amalsyzdan qaltasynan birneshe ondaghan myng tengesin suyryp beruge mәjbýr bolady

Zertteu ótkizgende, ShOB-ty tekseru ýshin talay million tenge budjetten ketip jatqanyn, issapargha jiberiletin qyzmetkerlerge aqsha tekke bólinip jatqanyna kóziniz jetedi. Bizding ministrler shetelge baryp, ozyq tәjiriybelerdi kórgenin aityp keledi, biraq elge sol tәjiriybeni engizuge qúlqy joq. Sebebi kәsipkerlikti damytudyng ozyq tәjiriybesi olardyng bangyna kedergi keltiredi. Dәl býgingi ekonomikalyq jaghday sheneunikterdi ghana bayytugha arnalghan deuimizge әbden bolady.

- El preziydentining aituy boyynsha, elimizde túrghyn-ýy kommunaldyq qyzmet tólemaqysy tym arzan kórinedi. Sonyng saldarynan «halyq sugha ýnem jasamaydy, tarifterdi qymbattatu kerek» degen preziydentting ekonomikalyq sayasatyna kózqarasynyz qanday?

- Preziydentke qasyndaghylar sonday mәlimet beredi. Búl mәselening artynda monopolisterding mýddesi túr. Qansha uaqyttan beri baghany tejeuding ornyna, toqtausyz kóterip jatyr. Jiyrma jyl búryn tozyghy jetken qúbyrdy ay sayyn qosylyp jatqan ýsteme baghanyng esebinen әldeqashan jóndeuge bolar edi ghoy?! Kóterilgen tarifting esebi qayda, jauap berip jatqan eshkim joq. Baghany retteytin eki birdey Agenttik bar: monopoliyany retteu jәne bәsekelestikke qabilettilikti qorghau agenttigi. Ekeuining de tirligi qauqarsyz dersiz. Monopoliyany retteu agenttigi monopolister baghany kóteremiz dese, kelise ketedi. Ár toqsan sayyn kóterilgen bagha ShOB-ke shyghyn әkeledi. Qúbyr jóndelip jatyr ma, әlde olar elding qaltasynan alghan qarjyny basqa maqsatqa júmsap jatyr ma, monopolisterding júmysy ashyq, elge jariya boluy tiyis, olardyng qújattaryn, әri jýrgizip jatqan júmysyn qolymyzben ústap, kózimizben kóruge qaqymyz da, qúqymyz da bar!

- Kýnkóris qamy ýshin respublikanyng әr aimaghynan Almatygha aghylghan qara qazaqty asyrap otyrghan «baraholkanyn» jabyla bastauy dúrys dep oilaysyz ba?

- Songhy on jylda jabamyz degen әngime bir basylmady. Sot oryndaushylary ayaq astynan jau shapqanday «baraholkagha» jetip bardy. Bazardaghy qara halyqqa da bir qaytarym (kompensasiya) boluy kerek qoy, aldyn ala basqa jerden oryn dayyndaluy tiyis edi ghoy. Talay jyl boyy qysy-jazy kýnin kórip jýrgenderdi júmys ornynan quady, osy tirligi ýshin alghan nesiyesi bar myndaghan adam dalada qalady. Órt qauipsizdigi dep syltauratyp, aldaudyng ne keregi bar? Damyghan elde «baraholka» joq ekeni ras, osynday «qara bazar» bizding qoghamnyng kórsetkishi ghoy. Erteng halyq kóshege shyghuy mýmkin, soghan jetkizbes ýshin, sauatty júmys jýrgizu kerek bolatyn. Qara halyqty zangha qayshy әreketke iyteru kimge kerek?.. Atqarushy biylik osy mәselege jauaptylyqpen qaraghany jón bolar edi.

Baqytgýl MÁKIMBAY,

«D»

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 14 (190) 18 sәuir 2013 jyl