Memlekettik hatshy Marat Tәjin men Mәdeniyet jәne aqparat ministri Múhtar Qúl-Múhametting nazaryna!

AQSh-tyng búrynghy preziydenti Richard Nikson últtyq qauipsizdik kenesinde budjet shyghyndary turaly sóilegen sózinde «Aqparat pen ýgit-nasihatqa júmsalghan 1 dollar qaru jýiesin qúrugha júmsalghan 10 dollardan әldeqayda tabysty, qarugha ketken shyghyn sol merzimde iske jaratylyp ýlgeretin bolsa, shyghyn ketirgen aqparat sәt sayyn,  saghat sayyn júmys istey beredi» degen edi. Býginde ýshinshi dýniyejýzilik soghys sol aqparat soghysy keypinde jýrip jatyr. Sol sebepti, әrbir memleket әskery saladan góri, aqparattyq quattaryn, aqparattyq qauipsizdikterin barynsha nyghaytuda. Mәselen, RF preziydenti V.Putin osydan bir ay búrynshet elderdegi orystildi BAQ-tardy damytugha Ýkimetke tapsyrma jýktedi. Onda biyldyng ózinde orystildi BAQ-ty qoldaugha reseylik budjetten 70,4 mlrd. rubli bólingenin «Izvestiya» gazeti quana jariyalady. Sonday-aq, búl qarjynyng bir bóligi «Russkiy yazyk» atty arnayy federalidyq baghdarlamany jýzege asyru maqsatynda shet elderdegi orystildilerge demeushilik jasau bolyp tabylady.

Aqparattyq soghystyng әlemdik kórinisi

Memlekettik hatshy Marat Tәjin men Mәdeniyet jәne aqparat ministri Múhtar Qúl-Múhametting nazaryna!

AQSh-tyng búrynghy preziydenti Richard Nikson últtyq qauipsizdik kenesinde budjet shyghyndary turaly sóilegen sózinde «Aqparat pen ýgit-nasihatqa júmsalghan 1 dollar qaru jýiesin qúrugha júmsalghan 10 dollardan әldeqayda tabysty, qarugha ketken shyghyn sol merzimde iske jaratylyp ýlgeretin bolsa, shyghyn ketirgen aqparat sәt sayyn,  saghat sayyn júmys istey beredi» degen edi. Býginde ýshinshi dýniyejýzilik soghys sol aqparat soghysy keypinde jýrip jatyr. Sol sebepti, әrbir memleket әskery saladan góri, aqparattyq quattaryn, aqparattyq qauipsizdikterin barynsha nyghaytuda. Mәselen, RF preziydenti V.Putin osydan bir ay búrynshet elderdegi orystildi BAQ-tardy damytugha Ýkimetke tapsyrma jýktedi. Onda biyldyng ózinde orystildi BAQ-ty qoldaugha reseylik budjetten 70,4 mlrd. rubli bólingenin «Izvestiya» gazeti quana jariyalady. Sonday-aq, búl qarjynyng bir bóligi «Russkiy yazyk» atty arnayy federalidyq baghdarlamany jýzege asyru maqsatynda shet elderdegi orystildilerge demeushilik jasau bolyp tabylady.

Aqparattyq soghystyng әlemdik kórinisi

Aqparat kimning qolynda bolsa, sol әlemdi biyleydi. Sebebi, aqparat arqyly kez kelgen eldi qarusyz sanasyn jaulap, óltirmey janyn alugha әbden bolady. Bizding әrbirimiz tuylghan kýnnen bastap aqparattyq tordyng qúrsauyna oralamyz. Qogham bar jerde aqparattyq shabuyl ýnemi jasalady. Bir qaraghanda, eshbir ózgerissiz aqparat sanamyzgha sinude. Alayda, búqaralyq aqparat qúraldarymen qúlaqqa kirip, sanagha singen aqparat kishigirim qoghamda, memlekette, tipti tútastay әlemde qaruy joq soghystyng órshuine sebepker bolatynyn seze bermeymiz... Aqparattyq soghystyng basty maqsaty - qarsy jaqty óz yrqyna mәjbýrlep kóndiru arqyly óz mýddesine sәikes keletin sayasi, ekonomikalyq, әskeri, әleumettik útysqa qol jetkizu. Múnday soghys memleketter, odaqtar, qoghamdyq, ekonomikalyq jәne әskery qúrylymdardyng arasynda jýrgiziledi. Aqparattyq soghysty keybir ghalymdar «psihologiyalyq soghyspen» de tenestirip jatady. Eng qyzyghy, búl qarusyz maydanda «kimning jau» ekenin ajyratu óte qiyngha týsedi. Psihologiyalyq sharalar, elektrondyq soghys sharalary, teris aqparat taratu men qarsy ýgit-nasihat sharalary, qarsy әreket etu men qauipsizdikti qamtamasyz etu sharalary, tikeley aqparattyq shabuyldar memleketter men iri derjavalar arasyndaghy aqparattyq teke tiresting órshuine negizgi sebep bolady. Sonday-aq, alypqashpa әngime, senimsiz aqparat, qaueset múnyng barlyghy da aqparattyq terrorizmning bólshegi retinde tanylady.

Álemning damyghan elderi әlemdi biyleu maqsatynda aqparattyq kenistigin óte joghary dengeyge kóterdi. Mәselen, bir ghana AQSh-tyng CNN  telearnalary jýzdegen elderde aqparat taratady. Áriyne, búl aqparat qúraldarynyng iydeologiyasy «әlemdi biriktirip, tynyshtyq saqtau» bolyp tabylghanymen AQSh-tyng jeke mýddesinen әri asa almaydy. «CNN planetany Jahandyq auylgha ainaldyrdy. Al bizding bәrimizdi kórshilerge ainaldyrdy. Jahandanudyng tez jýzege asuyna birden-bir sebep osy telekompaniya» - dep jurnalist Angelina Sirina sonau 1996-jyldyng ózinde mәlimdeme jasaghan bolatyn.Odan keyin ondaghan jyl ótkenin eskersek, býgingi әlem kimning qúrsauynda ekeni mәlim bolady. Shyn mәninde, jahandanu janashyldyghymen qosa tútas últty jútyp jiberuge bar ózge de shovinistik pighylymen kórinis tapty. Aqparattyq shabuyl arqyly AQSh endi damyp jatqan elderding mәdeny azghyndauyna, últtyq ruhtaryn joghaltugha, salt-dәstýrlerin úmytugha t.b. teris әreketterding jýzege asu sayasatyn jýrgizdi.

Songhy jyldary jer betindegi irili-úsaqty memleketter arasynda qaqtyghystar men shiyelenister kóbeyip ketti. Solardyng ishindegi Islam men Batys elderi arasynda ashyq aqparattyq soghys jýrgizilip jatqandyghyn eshkim joqqa shyghara almaydy. Mәselen, qyryq bir jyldan beri eldi basqaryp kele jatqan Muammar Kaddafiydi biylikten ketsin dep kóteriliske shyqqan liviyalyqtar әlem júrtshylyghyn tanghaldyrghany ras. Shynynda, Liviyanyng ekonomikalyq quaty, halqynyng jaghdayy keybir elderge qaraghanda әldeyqayda joghary edi. Múnday elde kóterilis bolatynyn sayasattanushylar ýsh úiyqtasa da týsine kirgize almaghan. Qaqtyghys saldarynan 6 myng adam kóz júmdy. Aqyrynda Liviya Kaddafiyge baghynatyn Batys pen oppozisiyanyng yqpalyndaghy Shyghysqa bólinip, ekige jaryldy jәne Kaddafiyding ayausyz ólimimen ayaqtaldy. Tipti, Kaddafiyding ólimin tikeley efirden kórsetip, bәzbir bir alpauyt telearnalar ózine úpay jinady. Liviyadaghy jaghday dýniyejýzinde jasyryn aqparattyq soghystyng jýrip jatqanyn әshkerelep berdi. Kóptegen aqparattyq jәne әleumettik internet jeliler bir-birine qarama-qayshy mәlimet taratty. Álem Liviyagha qatysty aqparattyq soghystyng «qúrbany», sonymen qatar kórermeni boldy.

Aqparattyq qauipsizdik mәselelerin qaperine ústaghan Katardaghy «Al Jazeera» telearnasy da memleketting qoldauymen әlemdik telearnalardyng birine ainaldy. Býgingi kýni búl telearna aqparattyq soghysta eshkimge, tipti AQSh-tyng ózine de des bermey keledi. Al, AQSh aqparattyq soghysta «Al Jazeera» arab telearnasynan bólek, Qytay men Reseyden de bәsi tómendep jatqanyn keybir sarapshy mamandar aityp jýr. Qytaylar әr týrli tilde taratylatyn ghalamdyq televiziyalyq jeli qúryp jatsa, orystar aghylshyntildi telearna ashyp aldy. Búl býgingi kýnde AQSh-tyng aqparattyq kenistikte bedeli men yqpaly azayyp bara jatqanynyng anyq aighaghy bolsa, bir jaghynan basqa da elderding aqparattyq ýstemdikke jetkisi keletindigining dәleli.

Birneshe jyl búrynghy Resey men Belarusi arasyndaghy kelispeushilik gaz janjalynan bastau alyp, sony aqparattyq soghyspen ayaqtalghan edi. Búl jaghdaydy kórshiles elder týgili, Batystyng aqparat qúraldarynyng ózderi jarysa habarlady. Kedendik odaqqa birese «kiremin», birese «kirmeymin» dep dal bolyp jýrgen Belorussiya basshysy Lukashenko sonynda Kedendik kodeksti ratifikasiyalaghanyn, Astanada ótken EurAzEQ-ting memleketaralyq kenesine qatysatynyn mәlimdedi. Óz esesin jibermeytin Resey ertesinde jauap retinde NTV arnasynan Lukashenkonyng basqa qyrynan kórsetken «Ókil batika» filimin kórsetip, basylymdarda synnyng astyna alghan kóptegen maqalalar jariyalandy. «Batikada» ayanyp qalsyn ba, Gruziyanyng preziydenti Saakashviliymen birigip, Kremliding de biraz qúpiyalaryn jalpaq júrtqa jayyp jiberdi. Osylaysha «aqparatpen atysyp» jýrgen eki memleketting arasyndaghy tartys әli de jalghasyp keledi. Ony toqtatu mýmkin emes.

Bir ghana mysal, songhy on jyl kóleminde әlemdegi oqighalardy kórsetude BAQ róli aitarlyqtay ósti. Búl ýderisterding barlyghy әlemning aqparattyq salagha milliondap qarjy qúiyp jatqandyghyn kórsetedi. Ásirese, jergilikti soghystar men janjaldar kezinde birden kózge kórinip túratyn, sol jerden reportaj jasap, oqighany ózining mýddesine búratyn BAQ qazir de әrtýrli memleketterding jeke qoldauymen kóbeyip ketti.Olar búrynghy uaqyttargha qaraghanda oqighany bolghan jerden jәne dәl uaqytynda, halyqty qalay sendirgisi kelse, solay kórsete aldy. Kóp jaghdayda әskery nauqan úrys dalasyndaghy tabysymen emes, әlemdik BAQ-tyng ony qalay jetkizuimen qorytyndylanyp otyrdy. Mәselen, 2009 jylghy qantardaghy izrailidikterding Gaza sektoryndaghy әskery operasiyasy barysynda bombalar men zymyrandardyng kózdelgen jerden mýlt ketui emes, qorshaudaghy qalada qalyp qoyghan Biy-Biy-Siyding jalghyz tilshisi Ály Makbuldyng qay jerde qanday jarylys, qanday qyrghyn bolghanyn kórsetui manyzdy boldy. Búl izrailidikterdi basqynshy ekendikterin kórsetudin, әlem júrtshylyghyn oghan qarsy qondyn, sol arqyly bәsekelestikten ketiruding birden-bir joly.

Aqparattyq maydan ýshin tek әskery janjal ghana negizgi taqyryptyng ózegi bolyp qalmaydy. Key jaghdaylarda, jergilikti әskery qaqtyghystan góri últ basshysynyng densaulyghy nemese sybaylas jemqorlyqqa qatysty dau-damaydyng ózi manyzy zor әlemdik oqighagha ainalyp ketip jatady. Araqashyqtyq, shekara degen bógetterdi bilmeytin, kópshilikting qoldanuyna óte ynghayly dýiyejýzilik ghalamtor әlemdik mәselelerdi sheshude BAQ-tyng rólin búrynghydan da kóterip jiberdi. Múnday jaghdayda, kez-kelgen memleket aqparattyq qauipsizdikti ózining shekarasynyng qauipsizdiginen kem kórmeui qajet ekenin әlemdik sayasattanushylar qaperge iledi.

Reseyding ezgisindegi qoghamdyq sana

Aqparattyq tәuelsizdik - búl aqparattyq qauipsizdikke jetuding birden-bir joly. Býgingi aqparattyq ghasyrymyzdyng talaby osy bolyp túr. Álemdik tәjiriybege sýiensek, órkeniyetti elderde әr el óz aumaghyna syrttan taralatyn BAQ-ty memleket túrghysynan rettep otyrady. Ózge eldik BAQ-ty 20 payyzdyq shekten asyrmaydy. Eger, odan assa memleketting aqparattyq qauipsizdigine núqsan keltirilgen bolyp sanalady. Osynday qaghidalardy eskergenimizben, ózimizding aqparattyq kenistikti reseylik baspasózge berip qoyymyz memlekettigimizdin, tәuelsizdigimizding bolashaghyna ýlken qauip tóndiretini shyndyq.

Qazaqstandyq telekórermenning 55 payyzy Resey BAQ-yng yqpalynda. Al, elimizdegi basylymdardy sarapqa salu tәuelsizdigimizden týniluge alyp keledi. Nege deseniz, orystildi basylymdardyng qasynda qazaqtildi basylymdar tenizding tamshysynday... Qarapayym ghana mysal, elimizdegi BAQ sanynyng tek qana orys tilinde shyghatyn ýlesi 35 %, al tek qana qazaq tilinde taralatyn BAQ ýlesi 18%, al, eki tildegi kórsetkish 35 %-dy qúraydy. Qalghan bóligi basqa tildi bolyp keledi. Al, búl esepke Reseyden aghylatyn 5000-nan astam gazet-jurnaldardy qosy beriniz... Reseyding «Trud», «Komsomoliskaya pravda», «Moskovskie novostiy», «Novaya gazeta», «AiyF» siyaqty basylymdary qazaqstandyq qosymsha shygharyp, sol arqyly óz mýddelerin qorghaugha baryn saluda. Ol azday qazaq telekórermenderining sanasyn ulap jatqan sheteldik teleónimderdi efirlerden ýzbey berip jýrmiz. Qazaqstandyq «31-arna» aksiyasynyng 20 payyzyn «STS Medianyn» qolyna berip qoydyq. Odan ózge últtyq mentaliytetimizge jat, búrys tәrbiyege iytermeleytin anayy baghdarlamalar men filimder jetkilikti.

Qazaqstanda kim kimning soyylyn soghady degen súraq kóp adamdy mazalaydy. Búl әsirese jekelegen deputattar men aqparat qúraldaryna qatysty kóp aitylyp keledi. Áldeqanday bir iydeologiyalyq toptardyng qolshoqpary bolyp ketkenderding aty atalyp, týsi týstelmegenimen, múnday jaghdaylardyng bolyp jatqany aqiqat. Sayasattanushy Múhit Asanbay: «Qazaqstannyng mýddesine qarsy shyghatyn jurnalister de, sarapshysymaqtar da jetedi. Tipti, kóp-kórim aty bar akademiyalyq úiymdar da, Preziydentting atyn jamylyp jýrgen instituttar da bar. Al ol jerde júmys isteytin adamdardyng barlyghy da reseyshil, sebebi, basshylyghy reseyshil» - degeni bar. Múnyng bәri bizding aqparattyq qorghansyzdyghymyzdyng nәtiyjesi.

Qazaqstanda qazaqtildi BAQ qana elimizding tәuelsizdigine alandaydy. Orystildi BAQ-tardaghy orystildi jurnalisterding birazy Qazaqstannyng tәuelsizdigine alandaushylyq bildiru bylay túrsyn, qaybir jyly saualnama jýrgizgende 50%-dan astamy Reseyding qúramyna kirgisi keletindikterin qalaghan. Búl nening belgisi? Áriyne, olardyng basym bóligi Resyding mýddesine júmys istep jatqandyqtyng birden-bir aighaghy. Mәselen, birde-bir orystildi jurnalist Kedendik odaqqa qarsy shyqqan joq. Al, qazaqtildi BAQ-tyng bәri derlik oghan qarsy bolyp, tәuelsizdigimizge, eldigimizge alandady. Osylaysha qazaqtildi jәne orystildi bolyp bólinetin aqparattyq kenistigimiz óz ishinen irip jatyr. Basqasy basqa, songhy kezde san týrli bәlege úshyraghan aqparat kenistigimiz qoghamgha kәdimgidey apat tóndirip otyr desek, qatelespegen bolar edik. Óitkeni, kózge kórinbeytin «myltyqsyz maydan» jýrip jatqanyn kózi ashyq jandardyng bәri biledi.

Kóp rette qazaqtildi basylym men orystildi basylymdardyng qandayda bir oqighagha baylanysty bergen baghasy da eki týrli bolyp shyghady. Olardyng pikir qarama-qayshylyghy, kózdegen mýddesi de eki týrli ekeni kózge aiqyn kórinedi. BAQ basylymdarynyng mazmúnynan ony basqaryp otyrghan jandardyn, jurnalister újymynyng ishki pighylyn, niyetin, ústanyp otyrghan sayasatyn anyq bayqaugha bolady. Búl jerde dúrys nәrseni búrmalau, jónsiz baybalam saludyng oryn alyp jatatyny da jasyryn emes. Endi óz ishimizdegi orystildi basylymdardyng qataryna taza orystyq sayasatpen ainalysatyn myng san reseylik BAQ-tardy qosynyz. Osyndayda sannyng sapagha ainalatynyn eskersek, bizding tәuelsizdigimizge qauip tónip túr. Qazaqstannyng aqparattyq kenistigin jaulap alghan orystildi baspasóz ben Resey BAQ-y ulap-shulap az san qazaq baspasózining ýnin shygharmay tastaydy. Búdan qazaq baspasózimen birge qazaq mýddesining de jenilis tauyp jatqan jayy bar.

Songhy kezderi qazaqstandyq keybir jurnalister sheteldik úiymdargha júmys isteydi degen qaueset aqparattar da elimiz de órip jýr. Osydan birneshe ay búryn Bas prokuraturanyng jasaghan mәlimdemesi estigenimizdi dәleldey týsti. «K+» telearnasy, «Stan-TV», «Respublika» internet-portaldary materialdarynyn, «Respublika», «Golos Respublikiy», «Vzglyad» gazetterining tújyrymdamalyq mәtini әleumettik arazdyq qozdyrugha baghyttalghanyn, aqparattarynda memleketting qauipsizdigine núqsan keltiretin nasihattaular bar ekeni mәlim boldy. Endi búl BAQ-tyng elimiz aumaghynda taratyluyna tyiym salynuy mýmkin ekendigi de eskertilgen edi. Búl jaghdaylar, rasynda, elimizding aqparattyq qauipsizdigining óte tómen dengeyde ekenin kórsetip berdi.

Ghylymdaghy jýielilik túrghydan qaraytyn bolsaq, Qazaq BAQ-nyng bәsekege qabiletsizdigi jalpy qazaq tilining memlekettik til retindegi mýshkil jaghdayynan tuyndap otyr. Kez-kelgen memleket qúraushy últ tilining qoghamdaghy ahualy qanday bolsa, baspasózining dәrejesi sonday bolady. Elimizdegi sheshim shygharatyn sayasy basshylar negizinen orystildi BAQ derekterine sýienedi. Orystildi gazet-jurnaldar qazaq últyna qatysty mәselelerdi qozghamaytyndyqtan, qazaqtildi halyqtyng mún-múqtajy, mýddesi qabyldanghan sheshimderde kórinis tappay qalady. Qazaqstannyng memlekettik qyzmetinde otyrghan sheneunikter qazaqtildilerdi kәsibiylikten júrday dep sanaydy. Múnyng ózi sheneunikterimizding Reseyding aqparattyq toryna qúrsalghanyn bildiredi. Degenmen,  qazaq jurnalisterining basym bóligi ótkir materialdar jazugha qabiletsiz ekendikterin de eshkim joqqa shygharmaydy. Biylik ne aitsa, basyn shúlghy beretin kónbistik bizding qazaq jurnalisterine tәn. Óz ústanymyn qorghap, minez kórsete almauy da qazaq jurnalistikasynyng baghyn baylap túr.

Býginde internet jurnalistika azamattyq jurnalistikanyng belsendiligin tudyrdy. Biraq, qazaq baspasózinde qalyptasqan mektepti, qalyptasqan kәsiby biliktilikti qazaq internet jurnalistikasynda da qoldanuymyz kerek. Yaghni, biz internet jurnalistikanyng keng beleng alghandyghyn eskerip, ondaghy aqparattyq armiyamyzdy myqtap nyghaytu ýshin qazaq baspasózindegi dәstýrli mektepting tәjiriybesin internet jurnalistikanyng janashyldyghymen ýilestire bilsek núr ýstine núr bolar edi. Qazaq baspasózi turaly bir súhbatynda Erlan Qarin «Qazaq baspasózi últtyq partiyanyng qyzmetin atqaryp kele jatyr» dep edi. Qazaq baspasózining sol pozisiyasy, sol ústanymy, sol mazmúny internet jurnalistikadan kórinis tapsa, búl últtyq partiyamyzdyng әlemdik dengeyde tanyluyna sebep bola alady.

Qazaqstandyq mass-media alanyndaghy qazaqtildi BAQ úsynyp jatatyn últtyq iydeya «etnomәdeny tújyrymdamalargha» jýginetin bolsa, qazaqstandyq iydeyany jaqtaushy orystildi BAQ  «sayasi-azamattyq kózqarastardy» negizge alady. Qazaqtildi jәne orystildi BAQ arasyndaghy qayshylyq 2009 jyly «El birligi» doktrinasyn talqylau kezinde aiqyn kórinis tapty.  Qysqasy,  Otandyq BAQ alanynda «últtyq iydeya» men «qazaqstandyq iydeya» arasynda ishtey qayshylyq pen ózara bәsekelestik baryna kóz jetkizu qiyn emes. Degenmen últtyq iydeyanyng generatory - qazaqtildi BAQ. Qazaqtildi basylymdardyng atauy últtyq simvolikalyq bolyp keledi. Sondyqtan, bizding tәuelsizdigimizdi, eldigimzdi qorghaytyn qazaqtildi BAQ ekenine eshkim shek keltirmes. Alayda, sengenimiz orystildi BAQ-tyng ezgisinde jýr.

Ashyq darbaza nemese qorghansyz qamal

Qazaqstannyng aqparattyq kenistigi búrynnan Reseyge tәueldi. Elimizdegi orystildi jәne qazaqtildi aqparat qúraldarynyng sanyn salystyratyn bolsaq, ekeuining aiyrmasy jer men kóktey. Degenmen, songhy jyldary basqa da elder bizge kóz tigip otyr. Búl olardyng bizge degen aqparattyq basqynshylyghynyng bastalayyn dep jatqandyghyn bildiredi. Mәselen, elimizge jәne Ortalyq Aziyagha kóz tastap otqan alpauyt memleketterding biri - Qytay.

Býginde aspan asty eli  Ortalyq Aziyagha (OA) aqparattyq shabuyl jobalaryn jasap, ony bastamaqshy bolyp otyr. Qytay ózinshe bir әlem jәne ol AQSh pen Europa ókilderi siyaqty, bizding elding aqparattyq kenistigine әser etu ýshin Resey jәne bizdegi orystildi BAQ-tyng yqpalyna jýginbeydi. Qytaydyng ózinde 1,5 milliongha juyq qandastarymyz bar. Sondyqtan, búl el qandastarymyz arqyly bizge  qazaq tilinde aqparattyq shabuyl jasaugha mýmkindigi bar. Reseyding býgingi iydeologtary qazaq júrtshylyghynyng qoghamdyq pikiri Mәskeuding baqylauynan sytylyp shyghyp, AQSh-tyng jәne Batys Europanyng jetegine erip ketedi-au dep qauiptenbeydi. Alayda, elimizdegi aqparattyq kenistikti basqaryp jatqan Resey Qytaydyng býgingi qarqynynan seskenip jatqanyn eshkim joqqa shyghara almaydy.

Qazir әlemde sayasy ózgerister kýrt kóbeyde. Ontýstikte islam әlemi, Shyghysta jana industrialdy memleketterge ainalghan Aziya memleketteri, onyng ishinde, eshkimge baghynbaytyn Qytay kýsh alyp keledi. Búl eki aimaqtyng ekeui de Batystyng bәsekelesi retinde qalyptasuda. Qazaqstan jәne jalpy Ortalyq Aziya olardyng ózara jәne batystyq әlemmen qayshylyqqa enetin alandarynyng birine ainaldy. Al, Qazaqstan OA-ghy eng manyzdy memleket ekenin eskersek, Reseydin, Batys elderining jәne Qytaydyng aqparattyq soghys alany bizding el bolatyny kýmәnsiz. Nege deseniz, bizding olargha qarsy túrarday aqparattyqa armiyamyz joq. Darbazadan kez kelgen el kirip, qamaldy qalaghanynsha baqylaugha aluda. Búl bizding әlsizdigimiz...

Resey taktikalyq túrghydan Batyspen bәsekeles bolghanymen, stragetiyalyq túrghydan olarmen birigip, bizge aqparattyq shabuyl úiymdastyryp keledi. Sondyqtan, býgingi tanda Qazaqstanda orystildi aqparattyq kenistikting búrynghydan beter qanat jangyna, reseylik jәne jergilikti BAQ qúrylymdarynyng osyndaghy yqpalynyng odan әri arta týsuine jalghyz Mәskeu ghana emes, Vashington da meylinshe mýddeli. Búl baghytta amerikandyqtar, britandyqtar jәne t.b. sol siyaqtylar reseyliktermen odaqtasqan. Mәselen, úlybritaniyalyq Biy-Biy-Sy korporasiyasynyng jaqynda Qazaqstanda qazaq tilinde habar taratuyn toqtatyp, esesine bizding elge tek oryssha habar taratu jýiesin saqtap qaluyn aitugha bolady. Osy jәitting ózinen kóp nәrseni angharugha bolady.

Endi syrtqy kýshter qazaqtildi aqparattyq kenistik tynysynyng taryla beruine quanbasa, qapalana qoymas. Olargha keregi - mәdeny mýdde emes, sayasy maqsattar. Jәne jay maqsattar emes - geosayasy maqsattar. Sondyqtan keyingi jyldary Reseydegi BAQ qúrylymdaryn qayta bóliske salyp, ondaghy aqparattyq kenistikti óz ynghayyna qaray qayta bólip alyp shyqqan kýshter qazir Qazaqstanda da osyghan úqsas ózgerister jasaugha kirisude. Batystaghy media-biznes bizding elimizdegi media-kenistik ýshin reseylik әriptesimen tikeley bәsekelestikke týspeytinin tanytty. Alayda, Qytay bizding aqparattyq kenistigimizdi qolgha týsiru ýshin Reseymen de, basqasymen de baqtalasugha bar.

Mәskeude amerikandyq «Niusuikten» bastap «Biznes Uikke» deyingi AQSh-tyng talay gazet-jurnaly orys tilinde shyghady. Búnday qúbylys Qazaqstangha da kelui mýmkin. Áriyne, qazaqtildi emes, sol orystildi negizde taralady. Orys tilinde shyghatyn Amerikalyq búl gazet-jurnaldardyng basyqasynda reseylik jәne qazaqstandyq orystildi jurnalister jýretini aitpasa da týsinikti. Solar osyny basqarady jәne jýrgizedi. Al, ony oqityn jәne ondaghy aqparattargha senetin, shyn mәninde, qazaqtar bolady. Onday joba qazirding ózinde jýzege asyrylyp jatyr. Áriyne, ashyqtan-ashyq eshtene aitylmaydy jәne moyyndalmaydy. Jana maqsattaghy alghashqy qadamdardyn, alghashqy sharalardyng biri - sol Biy-Biy-Sy sharasy. Alys Britaniyada ornalasqan korporasiyanyng tek óz qúrylymy auqymynda jasaghan az ghana ózgerisining nәtiyjesinde Qazaqstandaghy BAQ kenistiginde qazaqtildi jurnalistikanyng pozisiyasy әlsirep, al orystildi jurnalistikanyng pozisiyasy búrynghydan beter kýsheye týspek.

Aqparattyq kenistigimizdi osylaysha kim kóringen paydalanghysy keledi. Al, keybireuleri (Resey) paydalanyp ta otyr. Biz aqparattyq armiyamyzdy tez arada tiktep ýlgermesek, qazaqqa ortaq tilden de, mәdeniyetten de airylamyz. Ókinishke qaray, bizding osynday jaghdaygha týskenimizdi qalaytyn, osydan óz mýddesin órbitetin kýshter býgingi tanda jeterlik. Bizding óz tilimiz ben mәdeniyetimizge degen nemqúraylylyghymyz neghúrlym artsa, ondaylar soghúrlym óz maqsattaryna jetpek. Kez kelgen damyghan aqparattyq toptyng sayasy partiyadan da qaterli ekenin eshkim joqqa shyghara almaydy.  Mine, qazir kórip jýrmiz aqparattyq ezgiden keyin kenestik ruhty, qúl sipatty, ensesi ezilgen әljuaz adamdar elimizde payda boluda. Kim kóringenge darbazamyzdy asha bersek, týbi qazaqtyng bolashaghynan qayran ketui әbden mýmkin.

Aqparat salasyn qaytsek nyghaytamyz?

Aynalyp óte almaytyn shyndyghymyz sol, Qazaqstan 130 úlys ókili túryp ómir sýrip jatqan «kópúltty el» bolyp atalady. Sonymen qatar, orys tili әli kýnge deyin  elimizdegi barlyq diasporalar ýshin negizgi qatynas tili retinde ómir sýrip jatyr. Al, aqparattyq armiyanyng negizi BAQ-taghy kórinis te dәl osy orystildilerding uysynan shyqpay otyr.Túrghyndardyng basym bóligi qazaq tilinde sóileytin Ontýstik Qazaqstan oblysynda ghana aqparattyq qauipsizdik saqtalghan. Deytúrghanmen, elimizdegi aqparattyq kenistikti baqylaytyn jәne basqaratyn orystildi BAQ. Al, tәuelsizdigimizge, últtyghymyzgha, eldigimizge alandaytyn qazaqtildi aqparattyq armiyamyzdy qalay kýsheytemiz?

Eger, iri qalalardaghy túrghyndar ýshin qoljetimdi internetti alar bolsaq, onda da orys tilining artyqshylyghy kózge úryp túrady. Búl faktiler, әli kýnge deyin, sol KSRO kezindegidey otarshyldyqty nasihattaytyn qoghamdyq sana qalyptastyrugha iytermelep keledi. Búghan 2008 jylghy tamyzdaghy Resey men Gruziya arasyndaghy janjaldy qazaqstandyq BAQ-tyng kórsetuin naqty dәlel retinde keltiruge bolady. El basshylyghynyng oqighagha baysaldy bagha bergenine qaramastan, Qazaqstandaghy orys tildi BAQ-tar Reseydegi Gruziyagha qarsy nasihatty sol kýiinde qaytalap berip otyrdy, al onyng barlyghy da Kavkazdaghy soghystyng negizgi shyndyghymen sәikes kele bermeydi.

Qazirgi uaqytta elimiz óz aldyna tәuelsiz sayasat jýrgizip otyr.Áriyne, bizding sayasy baghytymyz Resey sayasatymen ýnemi sәikes kele bermeydi. «Beybitshilik ýshin әriptestik» baghdarlamasy auqymynda Qazaqstannyng NATO-men yntymaqtastyghyn, energiya resurstaryn kórshi elderge shygharu jolyn tandaudaghy tәuelsiz ekonomikalyq sayasatty reseylik BAQ-tar, óz tútynushylaryna qasaqana birjaqty etip kórsetuge tyrysty. Múnday sayasat keleshekte jaghdaydyng ushyghyp ketuine sep bolady. Búl kez kelgen memleket ýshin óte qauipti.

«Aqparattyq qauipsizdikti qamtamasyz etu mәselesi memlekettik tilding elimizding barlyq salasynda, onyng ishinde BAQ-ta qoldanyluynda jatyr. Búl baghyttaghy júmystar memlekettik qyzmetkerlerdi qazaq tiline oqytu jәne elimizde qazaq tildi BAQ-tyng ýlesin arttyrumen bir mezette jýrgizilui tiyis.Memlekettik tildi oqyp, ony ýirenip jatqan halyqtyng barlyq dengeyin elektrondyq BAQ-tar qoldap otyrsa, onda búl maqsatqa әbden jetuge bolady. Ásirese, qabiletine, jasyna jәne qay úlysqa jatatynyna qaramastan, kez-kelgen adam jenil ýirenip alatyn túrmystyq qazaq tili dýkende, kólikte, júmysta, mektepte jәne basqa da oryndarda tildesetin qúralgha ainaluy qajet. Týrli til ústartu baghdarlamalaryn kórsetu arqyly BAQ-tar da kómek jasauy kerek. Sonymen qatar, eger qazaq tili kirillisadan latyn әripine kóshirilse, onda Internet memlekettik tilde jaqsy damyp keter edi. Kóptegen týrki tildi elder, atap aitqanda Týrkiya» - deydi QBTU-dyng professory, lektor Leonid Puhovich.

Áriyne,búl ghalymnyng pikirin qazaqtildi sarapshylar da aityp jýr. Shynynda, Qazaqstan tәuelsiz sayasat jýrgizgisi kelse, onyng ishinde aqparattyq armiyasyn kýsheytemin dese,  osynday úsynystar men oilardyqoldauy kerek. Aqparattyq qauipsizdik kez kelgen memleketting egemendigining asa manyzdy elementining biri bolyp sanalady. Memlekettik tilding qoldanylu ayasyn keneytu arqyly aqparattyq qauipsizdikti kýsheytu jóninde jogharyda qaralghan sharalardy asyqpay jәne abaylap jýzege asyru kerek. Aqparattyq qauipsizdigimizdi saqtaudyng bir ghana joly, BAQ-ta memlekettik tilding qoldanys ayasyn keneytu bolyp tabylady. Basqa jol búralan...

Abai.kz