Qazan kóteru

Orekennin, Oralhan Bókeyding «Qaydasyn, qasqa qúlynym» spektaklining alghashqy  premierasy teatrda tabysty ayaqtalyp, keyin asqazandaryn biraz jylytyp alghan «jeti jetim» duyldasyp tysqa shyqqanda týnning ortasy bolyp qalghan. Ýii jayau barugha bolatyn jerdegi Aqseleu:

– Úldar, jýrinder, Orashtyng býgingi tabysyn bizding ýige baryp jalghastyrayyq, – dep úsynys aitty. Áriyne oghan qarsylyq bildirgen eshkim bola qoyghan joq. Bir úiyqtap oyanghan Oral esikti ashqanda Aqan:

– Oral-ey, qazan kóter. Býgin bir «qasqa qúlynnyn» qayda ekenin izdep kóreyik», – dep alghashqy búiryghyn berdi. Men Oraldyng janaryndaghy tandanys pen belgisiz bir sharasyzdyqtyng salqynyn bayqap qaldym da, oghan ilesip, as ýige kirdim. Aqannyng zayyby tonazytqyshty ashty da, qol basynday ghana qatyp qalghan etti shygharyp:

– Ne znay, pryamo! Kәdirbek-au, ózing aitshy, myna etpen de qazan kóterile me? – dedi renishin jasyra almay.

– Sen saspa, bir amalyn tabarmyz, – dep jenil-jelpi basytqylardy jigitter otyrghan bólmege tasysa bastadym.

– Jigitter, Tólen Qaupynbaev dosymyzdyng «Otyryp ishsender kóp ishiledi, túryp ishsender dóp ishiledi» degen qanatty sózin úmytpandar. «Stoya» tartyp-tartyp jiberip, tarayyq, – dep úsynys aittym.

Aqang agharghany bar, qyzyl kýreni bar, juas jiyreni bar biraz shólmekterdi ýstel ýstine qonaqtatyp ýlgeripti. Ol «Sen-aq әbigerlenip jýredi ekensin» degendey betime ajyraya qarady. Oralhan Oraldyng as ýide túryp aitqan sózin qúlaghy shalyp qalsa kerek:

– Kәkesi dúrys aitady. Shólmektering kelip qalghan eken, yrymyn jasap qozghalayyq. Onyng ýstine, Aqa,

Ýiinde qazan kóterer et joq kórinedi,

Et joqta qazan kóter degen sende bet joq kórinedi.

Bizding Ayekeng de qamsyz bolmas, súiyghyn osynan,

Qoiyn bizden desem, maghan eruge kim erinedi? –

dep taqpaqtaghanda Aqang úyalghanynan bir qyzaryp, bir bozaryp, sonan song kýlip jiberdi.

Ishte jatyp... «bastaghan» boldyng ghoy

Jurnalisterding biri әngime ýstinde qyza-qyza kelip, kólenkeli jýristerin aityp, artyqtau maqtanyp ketetin.

– Úmytyp qalmau ýshin olardyng esimderin qúpiya qoyyn dәpterime týrtip qoyamyn, – dedi.

Kózin syghyraytyp, әngimeni tyndamay otyrghan kisi siyaqty terezeden tysqa qarap otyrghan Oralhan oghan betin búrmaghan qalpy:

– Sóitsen, «ispesegin» qanshagha jetipti?

– Naqtap sanay qoyghanym joq. Áy, bir bes jýzge jetip qaldy-au deymin, – dedi әngime iyesi.

– Jasyng neshede?

– Búiyrtsa jiyrma beske kelemiz.

– Sonda sen sheshenning ishinde jatyp-aq bastap ketken boldyng ghoy, – dep maqtanshaqtyng betine zildene qarady Oreken.

Jetpis payyzyn qysqartu kerek

Aqang әngimesin aghytyp otyrghan. Ángime ózegi ózi kuә bolghan qúrbaqalar men jylandardyng qan maydany turaly.

– Tau  búlaghynan atymyzdy suaryp túrghanbyz. Biraz jýrip at  soghyp, sharshap ta qalghan edik. Kógalgha jantayyp, at shaldyryp, ayaq suytyp alu da oida bolatyn. Biz jantaymaq bolghan kógalgha qaydan shyqqany belgisiz balp-balp sekirip qara qúrym bolyp qúrbaqalar qaptasyn da ketsin. Qúryldaghan ýnderi qúlaq túndyrady. Sol kezde jotadan tómen qaray jyljyp kele jatqan jenil shang kórindi. Eng aldyndaghy jendi bilektey qara shúbar jylannyng qaqshighan basy kórindi. Sonynda, әi, kemi ýsh jýzdey bolatyn jylandar tasqyny jónkip keledi eken...

– Aqa, jylandardy sanap ýlgirmegen bolarsyz, – dedi Quanyshbay Qúrmanghaliyev.

– Sondyqtan, elu payyzyn qysqartsanyz qaytedi, – dedi Ábdirayymnyng Serigi.

– IYә, deseyshi, – dep Ahmetbekting úly Kәriaghamyz da ynyrandy.

– Elu payyzdaryna men kelise almaymyn. Olardyng soghysqandary shyn bolghan kýnde de jylandardyng sanyn kemi jetpis payyzgha qysqartshy, Aqantay, – dep qiyldy Oralhan.

– Ói, ónsheng tabighat syrynan habary joq miyghúlalar, senderge әngime aityp otyrghan mende es joq, – dep Aqang janynda túrghan dombyragha qol soza berdi.

Altay men Búqtyrmadan qalghan kónil

Oralhan «Qazaq әdebiyeti» gazetinde bas redaktor qyzmetinde jýrgende su jana «Volga» avtokóligin alyp, janyna Kәribay men Quanyshbaydy ertip, eline, Katonqaraghaygha ketken. Ákesi men sheshesine sәlem berip, aghayyn, joldas-jorasyna kóligin kórsetip qaytpaq. Ol kezde «Volgany» qoyyp, «Jiguliy», «Moskvichterdin» qolgha tie bermeytin kezi ghoy. Katongha aparatyn Búqtyrmanyng jogharghy ótkelining ózi atshaptyrym. Odan mashinalardy, basqa da jolaushylardy tek kýnine tórt-bes ret qana qatynaytyn parom tasymaldaydy. Búlar qansha asyghys jýrse de songhy parom keshki saghat altyda bir shynghyryp qoyyp, jaghadan jyljyp-aq ketedi. Barar jer, basar taulary joq, amalsyzdan ertengi paromdy tosugha tura keledi. Kýzding qara suyghy mashinagha tyghylghan jolaushylardy býrsendetip jiberse kerek. Jylynu ýshin tysqa shyghyp, jýgirgen bolady.

«Qap, әttegen-ay», – dep renjip jýrgen Oralhangha:

– Shydayyq, Orash, tughan jering ghoy. Seni saghynghan Altayyng tym siyrek qatynaytynyng ýshin renjigennen osylay yzgharlanyp túrghan bolar, – dep Kәriaghang basu aitqan bolady.

– Ózimning de mandayym tayqy ghoy. Tym bolmaghanda mynanday ótkeli joq Ertisting arghy betindegi Kәdirbek tughan Zaysanda tughanymda ghoy, osy kezde et jep, sorpa iship, jatyp ta qalar edik... Altayym men Búqtyrmadan qalghan kónil qashan qalpyna keler deysinder? – dep keyigen Oralhan taghy da su jaghalap, jýgire jónelipti.

«Lәuhilar» – katondyqtardyng tól sózi

Birde Orekenning ýiine barsam, Ayman ekeui jarysa jýgirisip,    dastarqan jayyp, qyzu dayarlyq ýstinde eken.

– Búl ne toy? – deymin.

– Á, býgin bizding bir top lәuhilardy shaqyryp edik, sonyng qamy ghoy. Jaqsy keldin, birge bol.

– Aldymen «lәuhilar» degening kimder ekenin aitshy.

– Eshkimge aitpa, әitpese búl sózdi júrt jappay paydalanyp ketedi, – dedi sybyrlay ýn qatyp. «Lәuhi» degen katondyqtardyng ghana tól sózi. Ol shaqyrmasang kelmeytin, ózderi kelip sәlem bermeytin inilerim men shaqyrmasan, shaqyrudy bilmeytin, ózing әu demeseng kózine ilmeytin jerles-zamandastaryma arnalghan atau ghoy», – dep jymyndady.

«Jeti jetim»

Ortamyzdaghy otyzgha tolmasa da eki-ýsh jas egdeligi ýshin «shal» atandyryp alghan Kәriaghannyng ýiinde qonaqta otyrghanbyz. Bәrimiz de «Leninshil jas» («Jas Alash») gazeti tabystyrghan kógenkózdermiz. Kóbimizding ýiimiz joq, pәterden pәterge auysyp, ata-babalarymyz siyaqty kóshpeli ómir saltyn ústanamyz.

Kәraghang mandayy tership, «qaljasy jaqqan» tústa «Aq býrlen, qyzyl býrlen» deytin repertuaryndaghy jalghyz әnin oryndap bolghan song әdettegidey aghalyq aqylyn aita bastaghan.

– Jә, jeti «jentlimen», osy dostyqtaryna berik bolyndar...

– «Djentlimen» degen shet el sózin aitpay-aq «jeti jigit» demeysiz be? – Búl komsomoldyng ortalyq komiytetinde qyzmetke ornalasyp, bizding qatarymyzgha qosylghan Beksúltan Núrjekeúlynyng sózi.

– Kóbinning әkelerindi soghys jalmaghan, әkelering barlarynnyng ózi jetimning kýnin keship, orystardyng bosaghalaryn panalap jýrsinder. «Djentlimen – jentlmen» dep jelikpey-aq, «jeti jetim» desenizshi, Kәriagha.

Oralhannyng osy sózi jeteuding tórteuin jerge bersek te, әli úmytylmay kele jatyr.

«Qaz etining sorpasyna pisirilgen kespe kóje»

Asa bedeldi aqsaqal jazushylardyng biri әdebiyetting keleli mәseleleri turaly bayandama jasap túryp, jas jazushy Oralhan Bókeevting daryndy jazushy ekenine toqtala kelip: «Shyraghym, Oralhan, qaz etining sorpasyna pisirilgen kespe kóje bolmaydy, tipti qazdyng etin jezdeng әkelip berse de bolmaydy, jazushy әr sózdi jazghanda abay bolu kerek» deui múng eken, Oreken: «Kespe kójeni kespe kóje demegende tary kóje dey almaytyn shygharmyz» dep otyrghandargha estirte aitty da shashyn silkip tastap, zaldan shyghyp ketti. Biraq bir-eki ay ótkennen keyin jazushylardyng shygharmashylyq ýiining aulasynda onyng sol aghasymen qydyryp jýrgenin kórdik.

Bәlkim, qaz etining sorpasyna kespe kójeni pisiruge bolatynyn aghasyna dәleldedi me, әlde aghasy óz synynyng dúrystyghyn týsindirdi me, ol jaghy bizge beymәlim.

Ózinizden de bar

Sonou ótken ghasyrdyng 63-jyly Oralhan ekeuimiz «Kommunizm tuy» (qazirgi Shyghys Qazaqstan oblystyq «Didar») gazetining qyzmetkeri Mýsilim Qúmarbekovting ýiinde túrdyq. Ýsh aigha óndiristik tәjiriybeden ótip jýrgen meni men Katonynan juyrda ghana oblystyq gazetke qyzmetke kelgen Oralhan ekeumizdi Mýseken: «Ýsh boydaq birge bolayyq» dep qolynan kelgen qamqorlyghyn jasaghan bolatyn.

Dýniyenin, azyq-týlikting asyp-tasyp túrmaghan kezi. Mýsekenning anasy marqúm, beker obaly qane, baryn ýsheuimizding auzymyzgha tosady. Ýnemdeudi de úmytpaydy.

Birde shay ýstinde ózi sandyghyna tyghyp ústaytyn tәuir konfetterin alyp, әrqaysymyzdyng aldymyzgha eki-ekiden tastap, dorbasynyng auzyn baylap qoydy. Sol kezde Orekeng moynyn as ýige qarap, iyis tartty.

– Tәte, sorpanyz tasyp ketken siyaqty ghoy. Kýiikting iyisi shyghady, – dedi.

– Ne deydi, ýibay-au, otty jana ghana jaghyp edim ghoy, – dep sheshemiz sýrinip-jyghylyp, as ýige qaray jýgirgen. Sol kezde Oralhan dorbanyng bauyn sheship, әrqaysymyzdyng aldymyzgha taghy ekiden konfet tastady da, «qaltagha» dep sybyrlady. Sheshey oghan:

– Tanauyna nening iysi kelgenin qaydam. Sorpa tasyghandy qoyyp, kóbigi de shyqqan joq, – dep auzy ashyq jatqan dorbagha kýdiktene qaraghan. Sonan song ýsheuimizding betimizge ýnildi. Mýsilim jymyndady, men de tympiya qaldym. Orekeng bolsa: «Býgin janbyr jauady-au», – dep terezege qaraghan. Jýzinen eshtene bayqatpaydy.

Qazannyng tasyp ketkeni turaly jalghan aqpar berushining «úrlyqshysyn» tura osy ekenin birden bayqaghan sheshemiz oghan qarap:

– Ói, túqymyng jayylghyr, sen ekensing ghoy konfetimdi jymqyrghan, – dep zilsiz jymidy.

– Birinshiden, sizding qyraghylyghynyzdy teksergen shygharmyz. Ekinshiden, tәte-au, ózinizden de bar. Búl kýnde kimge sengendeymiz, – dep, taghy da terezege qaraghan. – Qazynanyzgha saq bolmaysyz ba?!

«Eshkimýiizdi úmytatyn ne jónimiz bar edi»

«Leninshil jasta» jýrgen kez. Ýlken bir bólmede  kemi jeti-segizimiz otyramyz. Júmys sәl sayabyr tapqanda qysyr әngimening tyghyny aghytylady.

Birde tórde otyrghan Ánes Saraev Atyrau manynda ósimdikterding san týri ósetinin aityp qaldy. Ony jerlesi Kemelhan Aqmyrzaev qoldady.

– Batys jaq tym shóleytteu ghoy, ósimdigi bizding Altay men Sauyrdan kóp bola qoymas, – dep Orekeng dau aitty. Ónimsiz dau tútanyp jýre bersin. Sodan keyin ósimdik ataularyn tizip, әrqaysysy óz sózderin is jýzinde dәleldemek boldy. Bir jaghynda batystyq Ánes pen Kemelhan, ekinshi jaghynda shyghystyq Oralhan jәne men.

Jazyp jatyrmyz, jazyp jatyrmyz.

– Asyqpay, bәrin de eske týsirip jazyndar, – deydi әdil qazy esebindegi Orazbek Sәrsenbaev pen Ahat Jaqsybaev. Ótirik-shynyn aralastyryp ósimdik ataularyn alpystan asyryp, tizimdi qazylargha úsyndyq.

– Ghajap, – dedi Orazbek aghamyz. – Eki jaqta teng týsipti.

Sol kezde Oralhan ózimiz jazghan tizbeni qayta júlyp alyp:

– Kәdirbek-au, biyik jartasqa ósetin eshkimýiiz ben qalyng býrgenning ishinde ósetin saryalaqazdy úmytatyn ne jónimiz bar? – dep tizimdi tolyqtyrdy.

Saryalaqaz deytin basy qanatty qúsqa úqsaytyn, tamyrynda tәtti týiini bar ósimdikti men de biletinmin. Al «eshkimýiiz» degendi estisem, qaneki. «IYә-iyә, ras-au» dep qúptap jatyrmyn.

Ne kerek,  biz ozdyq. Orekene: «Eshkimýiiz» degen ósimdik shynynda bar ma?» ózi desem:

– Qazaq úqsatyp at qoyghangha sheber emes pe. Ánsheyin ozu ýshin aita salghanym ghoy, әkiri, – dep kýledi.

Keyin ósimdikter turaly kitapty aqtaryp otyryp, «eshkimýiiz» degen sózdi oqyghanda ótirik aitpaghanymyz ýshin qatty quandym. Biraq búl kezde Orekeng joq edi.

Kәdirbek Segizbayúly,

jazushy

Abai.kz