قازان كوتەرۋ

ورەكەڭنىڭ، ورالحان بوكەيدiڭ «قايداسىڭ، قاسقا قۇلىنىم» سپەكتاكلىنىڭ العاشقى  پرەمەراسى تەاتردا تابىستى اياقتالىپ، كەيىن اسقازاندارىن ءبىراز جىلىتىپ العان «جەتى جەتىم» دۋىلداسىپ تىسقا شىققاندا ءتۇننىڭ ورتاسى بولىپ قالعان. ءۇيى جاياۋ بارۋعا بولاتىن جەردەگى اقسەلەۋ:

– ۇلدار، جۇرىڭدەر، وراشتىڭ بۇگىنگى تابىسىن ءبىزدىڭ ۇيگە بارىپ جالعاستىرايىق، – دەپ ۇسىنىس ايتتى. ارينە وعان قارسىلىق بىلدىرگەن ەشكىم بولا قويعان جوق. ءبىر ۇيىقتاپ ويانعان ورال ەسىكتى اشقاندا اقاڭ:

– ورال-ەي، قازان كوتەر. بۇگىن ءبىر «قاسقا قۇلىننىڭ» قايدا ەكەنىن ىزدەپ كورەيىك»، – دەپ العاشقى بۇيرىعىن بەردى. مەن ورالدىڭ جانارىنداعى تاڭدانىس پەن بەلگىسىز ءبىر شاراسىزدىقتىڭ سالقىنىن بايقاپ قالدىم دا، وعان ىلەسىپ، اس ۇيگە كىردىم. اقاڭنىڭ زايىبى توڭازىتقىشتى اشتى دا، قول باسىنداي عانا قاتىپ قالعان ەتتى شىعارىپ:

– نە زنايۋ، پريامو! كادىربەك-اۋ، ءوزىڭ ايتشى، مىنا ەتپەن دە قازان كوتەرىلە مە؟ – دەدى رەنىشىن جاسىرا الماي.

– سەن ساسپا، ءبىر امالىن تابارمىز، – دەپ جەڭىل-جەلپى باسىتقىلاردى جىگىتتەر وتىرعان بولمەگە تاسىسا باستادىم.

– جىگىتتەر، تولەن قاۋپىنباەۆ دوسىمىزدىڭ «وتىرىپ ىشسەڭدەر كوپ ىشىلەدى، تۇرىپ ىشسەڭدەر ءدوپ ىشىلەدى» دەگەن قاناتتى ءسوزىن ۇمىتپاڭدار. «ستويا» تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپ، تارايىق، – دەپ ۇسىنىس ايتتىم.

اقاڭ اعارعانى بار، قىزىل كۇرەڭى بار، جۋاس جيرەنى بار ءبىراز شولمەكتەردى ۇستەل ۇستىنە قوناقتاتىپ ۇلگەرىپتى. ول «سەن-اق ابىگەرلەنىپ جۇرەدى ەكەنسىڭ» دەگەندەي بەتىمە اجىرايا قارادى. ورالحان ورالدىڭ اس ۇيدە تۇرىپ ايتقان ءسوزىن قۇلاعى شالىپ قالسا كەرەك:

– كاكەسى دۇرىس ايتادى. شولمەكتەرىڭ كەلىپ قالعان ەكەن، ىرىمىن جاساپ قوزعالايىق. ونىڭ ۇستىنە، اقا،

ۇيىڭدە قازان كوتەرەر ەت جوق كورىنەدى،

ەت جوقتا قازان كوتەر دەگەن سەندە بەت جوق كورىنەدى.

ءبىزدىڭ ايەكەڭ دە قامسىز بولماس، سۇيىعىن وسىنان،

قويۋىن بىزدەن دەسەم، ماعان ەرۋگە كىم ەرىنەدى؟ –

دەپ تاقپاقتاعاندا اقاڭ ۇيالعانىنان ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزارىپ، سونان سوڭ كۇلىپ جىبەردى.

ىشتە جاتىپ... «باستاعان» بولدىڭ عوي

جۋرناليستەردىڭ ءبىرى اڭگىمە ۇستىندە قىزا-قىزا كەلىپ، كولەڭكەلى جۇرىستەرىن ايتىپ، ارتىقتاۋ ماقتانىپ كەتەتىن.

– ۇمىتىپ قالماۋ ءۇشىن ولاردىڭ ەسىمدەرىن قۇپيا قويىن داپتەرىمە ءتۇرتىپ قويامىن، – دەدى.

كوزىن سىعىرايتىپ، اڭگىمەنى تىڭداماي وتىرعان كىسى سياقتى تەرەزەدەن تىسقا قاراپ وتىرعان ورالحان وعان بەتىن بۇرماعان قالپى:

– سويتسەڭ، «ىسپەسەگىڭ» قانشاعا جەتىپتى؟

– ناقتاپ ساناي قويعانىم جوق. ءاي، ءبىر بەس جۇزگە جەتىپ قالدى-اۋ دەيمىن، – دەدى اڭگىمە يەسى.

– جاسىڭ نەشەدە؟

– بۇيىرتسا جيىرما بەسكە كەلەمىز.

– سوندا سەن شەشەڭنىڭ ىشىندە جاتىپ-اق باستاپ كەتكەن بولدىڭ عوي، – دەپ ماقتانشاقتىڭ بەتىنە زىلدەنە قارادى ورەكەڭ.

جەتپىس پايىزىن قىسقارتۋ كەرەك

اقاڭ اڭگىمەسىن اعىتىپ وتىرعان. اڭگىمە وزەگى ءوزى كۋا بولعان قۇرباقالار مەن جىلانداردىڭ قان مايدانى تۋرالى.

– تاۋ  بۇلاعىنان اتىمىزدى سۋارىپ تۇرعانبىز. ءبىراز ءجۇرىپ ات  سوعىپ، شارشاپ تا قالعان ەدىك. كوگالعا جانتايىپ، ات شالدىرىپ، اياق سۋىتىپ الۋ دا ويدا بولاتىن. ءبىز جانتايماق بولعان كوگالعا قايدان شىققانى بەلگىسىز بالپ-بالپ سەكىرىپ قارا قۇرىم بولىپ قۇرباقالار قاپتاسىن دا كەتسىن. قۇرىلداعان ۇندەرى قۇلاق تۇندىرادى. سول كەزدە جوتادان تومەن قاراي جىلجىپ كەلە جاتقان جەڭىل شاڭ كورىندى. ەڭ الدىنداعى جەڭدى بىلەكتەي قارا شۇبار جىلاننىڭ قاقشيعان باسى كورىندى. سوڭىندا، ءاي، كەمى ءۇش جۇزدەي بولاتىن جىلاندار تاسقىنى جوڭكىپ كەلەدى ەكەن...

– اقا، جىلانداردى ساناپ ۇلگىرمەگەن بولارسىز، – دەدى قۋانىشباي قۇرمانعاليەۆ.

– سوندىقتان، ەلۋ پايىزىن قىسقارتساڭىز قايتەدى، – دەدى ءابدىرايىمنىڭ سەرىگى.

– ءيا، دەسەيشى، – دەپ احمەتبەكتىڭ ۇلى كارىاعامىز دا ىڭىراندى.

– ەلۋ پايىزدارىڭا مەن كەلىسە المايمىن. ولاردىڭ سوعىسقاندارى شىن بولعان كۇندە دە جىلانداردىڭ سانىن كەمى جەتپىس پايىزعا قىسقارتشى، اقانتاي، – دەپ قيىلدى ورالحان.

– ءوي، وڭشەڭ تابيعات سىرىنان حابارى جوق ميعۇلالار، سەندەرگە اڭگىمە ايتىپ وتىرعان مەندە ەس جوق، – دەپ اقاڭ جانىندا تۇرعان دومبىراعا قول سوزا بەردى.

التاي مەن بۇقتىرمادان قالعان كوڭىل

ورالحان «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە باس رەداكتور قىزمەتىندە جۇرگەندە سۋ جاڭا «ۆولگا» اۆتوكولىگىن الىپ، جانىنا كارىباي مەن قۋانىشبايدى ەرتىپ، ەلىنە، كاتونقاراعايعا كەتكەن. اكەسى مەن شەشەسىنە سالەم بەرىپ، اعايىن، جولداس-جوراسىنا كولىگىن كورسەتىپ قايتپاق. ول كەزدە «ۆولگانى» قويىپ، «جيگۋلي»، «موسكۆيچتەردىڭ» قولعا تيە بەرمەيتىن كەزى عوي. كاتونعا اپاراتىن بۇقتىرمانىڭ جوعارعى وتكەلىنىڭ ءوزى اتشاپتىرىم. ودان ماشينالاردى، باسقا دا جولاۋشىلاردى تەك كۇنىنە ءتورت-بەس رەت قانا قاتىنايتىن پاروم تاسىمالدايدى. بۇلار قانشا اسىعىس جۇرسە دە سوڭعى پاروم كەشكى ساعات التىدا ءبىر شىڭعىرىپ قويىپ، جاعادان جىلجىپ-اق كەتەدى. بارار جەر، باسار تاۋلارى جوق، امالسىزدان ەرتەڭگى پارومدى توسۋعا تۋرا كەلەدى. كۇزدىڭ قارا سۋىعى ماشيناعا تىعىلعان جولاۋشىلاردى بۇرسەڭدەتىپ جىبەرسە كەرەك. جىلىنۋ ءۇشىن تىسقا شىعىپ، جۇگىرگەن بولادى.

«قاپ، اتتەگەن-اي»، – دەپ رەنجىپ جۇرگەن ورالحانعا:

– شىدايىق، وراش، تۋعان جەرىڭ عوي. سەنى ساعىنعان التايىڭ تىم سيرەك قاتىنايتىنىڭ ءۇشىن رەنجىگەننەن وسىلاي ىزعارلانىپ تۇرعان بولار، – دەپ كارىاعاڭ باسۋ ايتقان بولادى.

– ءوزىمنىڭ دە ماڭدايىم تايقى عوي. تىم بولماعاندا مىنانداي وتكەلى جوق ەرتىستىڭ ارعى بەتىندەگى كادىربەك تۋعان زايساندا تۋعانىمدا عوي، وسى كەزدە ەت جەپ، سورپا ءىشىپ، جاتىپ تا قالار ەدىك... التايىم مەن بۇقتىرمادان قالعان كوڭىل قاشان قالپىنا كەلەر دەيسىڭدەر؟ – دەپ كەيىگەن ورالحان تاعى دا سۋ جاعالاپ، جۇگىرە جونەلىپتى.

«ءلاۋحيلار» – كاتوندىقتاردىڭ ءتول ءسوزى

بىردە ورەكەڭنىڭ ۇيىنە بارسام، ايمان ەكەۋى جارىسا جۇگىرىسىپ،    داستارقان جايىپ، قىزۋ دايارلىق ۇستىندە ەكەن.

– بۇل نە توي؟ – دەيمىن.

– ءا، بۇگىن ءبىزدىڭ ءبىر توپ ءلاۋحيلاردى شاقىرىپ ەدىك، سونىڭ قامى عوي. جاقسى كەلدىڭ، بىرگە بول.

– الدىمەن «ءلاۋحيلار» دەگەنىڭ كىمدەر ەكەنىن ايتشى.

– ەشكىمگە ايتپا، ايتپەسە بۇل ءسوزدى جۇرت جاپپاي پايدالانىپ كەتەدى، – دەدى سىبىرلاي ءۇن قاتىپ. «ءلاۋحي» دەگەن كاتوندىقتاردىڭ عانا ءتول ءسوزى. ول شاقىرماساڭ كەلمەيتىن، وزدەرى كەلىپ سالەم بەرمەيتىن ىنىلەرىم مەن شاقىرماساڭ، شاقىرۋدى بىلمەيتىن، ءوزىڭ ءاۋ دەمەسەڭ كوزىنە ىلمەيتىن جەرلەس-زامانداستارىما ارنالعان اتاۋ عوي»، – دەپ جىمىڭدادى.

«جەتى جەتىم»

ورتامىزداعى وتىزعا تولماسا دا ەكى-ءۇش جاس ەگدەلىگى ءۇشىن «شال» اتاندىرىپ العان كارىاعاڭنىڭ ۇيىندە قوناقتا وتىرعانبىز. ءبارىمىز دە «لەنينشىل جاس» («جاس الاش») گازەتى تابىستىرعان كوگەنكوزدەرمىز. كوبىمىزدىڭ ءۇيىمىز جوق، پاتەردەن پاتەرگە اۋىسىپ، اتا-بابالارىمىز سياقتى كوشپەلى ءومىر سالتىن ۇستانامىز.

كاراعاڭ ماڭدايى تەرشىپ، «قالجاسى جاققان» تۇستا «اق بۇرلەن، قىزىل بۇرلەن» دەيتىن رەپەرتۋارىنداعى جالعىز ءانىن ورىنداپ بولعان سوڭ ادەتتەگىدەي اعالىق اقىلىن ايتا باستاعان.

– ءجا، جەتى «جەنتلمەن»، وسى دوستىقتارىڭا بەرىك بولىڭدار...

– «دجەنتلمەن» دەگەن شەت ەل ءسوزىن ايتپاي-اق «جەتى جىگىت» دەمەيسىز بە؟ – بۇل كومسومولدىڭ ورتالىق كوميتەتىندە قىزمەتكە ورنالاسىپ، ءبىزدىڭ قاتارىمىزعا قوسىلعان بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلىنىڭ ءسوزى.

– كوبىڭنىڭ اكەلەرىڭدى سوعىس جالماعان، اكەلەرىڭ بارلارىڭنىڭ ءوزى جەتىمنىڭ كۇنىن كەشىپ، ورىستاردىڭ بوساعالارىن پانالاپ جۇرسىڭدەر. «دجەنتلمەن – جەنتلمەن» دەپ جەلىكپەي-اق، «جەتى جەتىم» دەسەڭىزشى، كارىاعا.

ورالحاننىڭ وسى ءسوزى جەتەۋدىڭ تورتەۋىن جەرگە بەرسەك تە، ءالى ۇمىتىلماي كەلە جاتىر.

«قاز ەتىنىڭ سورپاسىنا پىسىرىلگەن كەسپە كوجە»

اسا بەدەلدى اقساقال جازۋشىلاردىڭ ءبىرى ادەبيەتتىڭ كەلەلى ماسەلەلەرى تۋرالى بايانداما جاساپ تۇرىپ، جاس جازۋشى ورالحان بوكەەۆتىڭ دارىندى جازۋشى ەكەنىنە توقتالا كەلىپ: «شىراعىم، ورالحان، قاز ەتىنىڭ سورپاسىنا پىسىرىلگەن كەسپە كوجە بولمايدى، ءتىپتى قازدىڭ ەتىن جەزدەڭ اكەلىپ بەرسە دە بولمايدى، جازۋشى ءار ءسوزدى جازعاندا اباي بولۋ كەرەك» دەۋى مۇڭ ەكەن، ورەكەڭ: «كەسپە كوجەنى كەسپە كوجە دەمەگەندە تارى كوجە دەي المايتىن شىعارمىز» دەپ وتىرعاندارعا ەستىرتە ايتتى دا شاشىن سىلكىپ تاستاپ، زالدان شىعىپ كەتتى. بىراق ءبىر-ەكى اي وتكەننەن كەيىن جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ءۇيىنىڭ اۋلاسىندا ونىڭ سول اعاسىمەن قىدىرىپ جۇرگەنىن كوردىك.

بالكىم، قاز ەتىنىڭ سورپاسىنا كەسپە كوجەنى پىسىرۋگە بولاتىنىن اعاسىنا دالەلدەدى مە، الدە اعاسى ءوز سىنىنىڭ دۇرىستىعىن ءتۇسىندىردى مە، ول جاعى بىزگە بەيمالىم.

وزىڭىزدەن دە بار

سونوۋ وتكەن عاسىردىڭ 63-جىلى ورالحان ەكەۋىمىز «كوممۋنيزم تۋى» (قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىستىق «ديدار») گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى ءمۇسىلىم قۇماربەكوۆتىڭ ۇيىندە تۇردىق. ءۇش ايعا وندىرىستىك تاجىريبەدەن ءوتىپ جۇرگەن مەنى مەن كاتونىنان جۋىردا عانا وبلىستىق گازەتكە قىزمەتكە كەلگەن ورالحان ەكەۋمىزدى مۇسەكەڭ: «ءۇش بويداق بىرگە بولايىق» دەپ قولىنان كەلگەن قامقورلىعىن جاساعان بولاتىن.

دۇنيەنىڭ، ازىق-تۇلىكتىڭ اسىپ-تاسىپ تۇرماعان كەزى. مۇسەكەڭنىڭ اناسى مارقۇم، بەكەر وبالى قانە، بارىن ۇشەۋىمىزدىڭ اۋزىمىزعا توسادى. ۇنەمدەۋدى دە ۇمىتپايدى.

بىردە شاي ۇستىندە ءوزى ساندىعىنا تىعىپ ۇستايتىن ءتاۋىر كونفەتتەرىن الىپ، ارقايسىمىزدىڭ الدىمىزعا ەكى-ەكىدەن تاستاپ، دورباسىنىڭ اۋزىن بايلاپ قويدى. سول كەزدە ورەكەڭ موينىن اس ۇيگە قاراپ، ءيىس تارتتى.

– تاتە، سورپاڭىز تاسىپ كەتكەن سياقتى عوي. كۇيىكتىڭ ءيىسى شىعادى، – دەدى.

– نە دەيدى، ءۇيباي-اۋ، وتتى جاڭا عانا جاعىپ ەدىم عوي، – دەپ شەشەمىز ءسۇرىنىپ-جىعىلىپ، اس ۇيگە قاراي جۇگىرگەن. سول كەزدە ورالحان دوربانىڭ باۋىن شەشىپ، ارقايسىمىزدىڭ الدىمىزعا تاعى ەكىدەن كونفەت تاستادى دا، «قالتاعا» دەپ سىبىرلادى. شەشەي وعان:

– تاناۋىڭا نەنىڭ ءيسى كەلگەنىن قايدام. سورپا تاسىعاندى قويىپ، كوبىگى دە شىققان جوق، – دەپ اۋزى اشىق جاتقان دورباعا كۇدىكتەنە قاراعان. سونان سوڭ ۇشەۋىمىزدىڭ بەتىمىزگە ءۇڭىلدى. ءمۇسىلىم جىمىڭدادى، مەن دە تىمپيا قالدىم. ورەكەڭ بولسا: «بۇگىن جاڭبىر جاۋادى-اۋ»، – دەپ تەرەزەگە قاراعان. جۇزىنەن ەشتەڭە بايقاتپايدى.

قازاننىڭ تاسىپ كەتكەنى تۋرالى جالعان اقپار بەرۋشىنىڭ «ۇرلىقشىسىن» تۋرا وسى ەكەنىن بىردەن بايقاعان شەشەمىز وعان قاراپ:

– ءوي، تۇقىمىڭ جايىلعىر، سەن ەكەنسىڭ عوي كونفەتىمدى جىمقىرعان، – دەپ ءزىلسىز جىميدى.

– بىرىنشىدەن، ءسىزدىڭ قىراعىلىعىڭىزدى تەكسەرگەن شىعارمىز. ەكىنشىدەن، تاتە-اۋ، وزىڭىزدەن دە بار. بۇل كۇندە كىمگە سەنگەندەيمىز، – دەپ، تاعى دا تەرەزەگە قاراعان. – قازىناڭىزعا ساق بولمايسىز با؟!

«ەشكىمۇيىزدى ۇمىتاتىن نە ءجونىمىز بار ەدى»

«لەنينشىل جاستا» جۇرگەن كەز. ۇلكەن ءبىر بولمەدە  كەمى جەتى-سەگىزىمىز وتىرامىز. جۇمىس ءسال سايابىر تاپقاندا قىسىر اڭگىمەنىڭ تىعىنى اعىتىلادى.

بىردە توردە وتىرعان انەس ساراەۆ اتىراۋ ماڭىندا وسىمدىكتەردىڭ سان ءتۇرى وسەتىنىن ايتىپ قالدى. ونى جەرلەسى كەمەلحان اقمىرزاەۆ قولدادى.

– باتىس جاق تىم شولەيتتەۋ عوي، وسىمدىگى ءبىزدىڭ التاي مەن ساۋىردان كوپ بولا قويماس، – دەپ ورەكەڭ داۋ ايتتى. ءونىمسىز داۋ تۇتانىپ جۇرە بەرسىن. سودان كەيىن وسىمدىك اتاۋلارىن ءتىزىپ، ارقايسىسى ءوز سوزدەرىن ءىس جۇزىندە دالەلدەمەك بولدى. ءبىر جاعىندا باتىستىق انەس پەن كەمەلحان، ەكىنشى جاعىندا شىعىستىق ورالحان جانە مەن.

جازىپ جاتىرمىز، جازىپ جاتىرمىز.

– اسىقپاي، ءبارىن دە ەسكە ءتۇسىرىپ جازىڭدار، – دەيدى ءادىل قازى ەسەبىندەگى ورازبەك سارسەنباەۆ پەن احات جاقسىباەۆ. وتىرىك-شىنىن ارالاستىرىپ وسىمدىك اتاۋلارىن الپىستان اسىرىپ، ءتىزىمدى قازىلارعا ۇسىندىق.

– عاجاپ، – دەدى ورازبەك اعامىز. – ەكى جاقتا تەڭ ءتۇسىپتى.

سول كەزدە ورالحان ءوزىمىز جازعان تىزبەنى قايتا جۇلىپ الىپ:

– كادىربەك-اۋ، بيىك جارتاسقا وسەتىن ەشكىمۇيىز بەن قالىڭ بۇرگەننىڭ ىشىندە وسەتىن سارىالاقازدى ۇمىتاتىن نە ءجونىمىز بار؟ – دەپ ءتىزىمدى تولىقتىردى.

سارىالاقاز دەيتىن باسى قاناتتى قۇسقا ۇقسايتىن، تامىرىندا ءتاتتى ءتۇيىنى بار وسىمدىكتى مەن دە بىلەتىنمىن. ال «ەشكىمۇيىز» دەگەندى ەستىسەم، قانەكي. «ءيا-ءيا، راس-اۋ» دەپ قۇپتاپ جاتىرمىن.

نە كەرەك،  ءبىز وزدىق. ورەكەڭە: «ەشكىمۇيىز» دەگەن وسىمدىك شىنىندا بار ما؟» ءوزى دەسەم:

– قازاق ۇقساتىپ ات قويعانعا شەبەر ەمەس پە. انشەيىن وزۋ ءۇشىن ايتا سالعانىم عوي، اكىري، – دەپ كۇلەدى.

كەيىن وسىمدىكتەر تۋرالى كىتاپتى اقتارىپ وتىرىپ، «ەشكىمۇيىز» دەگەن ءسوزدى وقىعاندا وتىرىك ايتپاعانىمىز ءۇشىن قاتتى قۋاندىم. بىراق بۇل كەزدە ورەكەڭ جوق ەدى.

كادىربەك سەگىزبايۇلى،

جازۋشى

Abai.kz