- Jalpy, sizding atqaryp jatqan isteriniz kóp, elimizdegi birneshe salany qamtyp, ýlken jetistikke jetkizip jatqanynyz belgili.  Qayyrymdylyq sharalarynyz óz aldyna. Kәsipker bolghan song elimizdegi osy salagha qatysty sheshimin tappay jatqan mәselemen jii úsharasatyn shygharsyz. Tәjiriybeli kәsipker retinde Qazaqstandaghy kәsipkerlikting damu barysy qanday jәne elimizding ekonomikasyn damytudaghy kәsipkerlikting ayaghyna túsau bolyp otyrghan jayttardy aityp berseniz.
- Qazirgi ekonomikamyzdyng damuyn, kәsipkerlikti qoldaudy 90 jyldarmen salystyrugha bolmaydy. Kóp ister atqarylyp jatyr. Biraq, bәri oidaghyday jýrgizilip jatyr dep aita almaymyn. Ýlken, orta jәne shaghyn kәsipkerlik dep jatamyz, osylardyng Jalpy ishki ónimge (JIÓ) qosyp jatqan ýlesi óte tómen. Áriyne, biz damushy el retinde, ózimizdi damyghan eldermen salystyramyz. Qazir biznesti tirkeu sany kóp. Osynshama myng kompaniya ashyldy degenimen, olardyng júmys istep, elimizding ekonomikasyna qosyp jatqan ýlesi aitarlyqtay kóp emes. Búryn kәsipkerlikpen ainalysu jappay sәnge ainalghan. Qazir búghan kóbi bara bermeydi. Meninshe búl dúrys baghyt emes. Sondyqtan kәsipkerlikke jaghday jasalu kerek.
- Naqty qay jaghynan jaghday jasau kerek? Zandyq mәseleleri jaghynan ba?

- Jalpy, sizding atqaryp jatqan isteriniz kóp, elimizdegi birneshe salany qamtyp, ýlken jetistikke jetkizip jatqanynyz belgili.  Qayyrymdylyq sharalarynyz óz aldyna. Kәsipker bolghan song elimizdegi osy salagha qatysty sheshimin tappay jatqan mәselemen jii úsharasatyn shygharsyz. Tәjiriybeli kәsipker retinde Qazaqstandaghy kәsipkerlikting damu barysy qanday jәne elimizding ekonomikasyn damytudaghy kәsipkerlikting ayaghyna túsau bolyp otyrghan jayttardy aityp berseniz.
- Qazirgi ekonomikamyzdyng damuyn, kәsipkerlikti qoldaudy 90 jyldarmen salystyrugha bolmaydy. Kóp ister atqarylyp jatyr. Biraq, bәri oidaghyday jýrgizilip jatyr dep aita almaymyn. Ýlken, orta jәne shaghyn kәsipkerlik dep jatamyz, osylardyng Jalpy ishki ónimge (JIÓ) qosyp jatqan ýlesi óte tómen. Áriyne, biz damushy el retinde, ózimizdi damyghan eldermen salystyramyz. Qazir biznesti tirkeu sany kóp. Osynshama myng kompaniya ashyldy degenimen, olardyng júmys istep, elimizding ekonomikasyna qosyp jatqan ýlesi aitarlyqtay kóp emes. Búryn kәsipkerlikpen ainalysu jappay sәnge ainalghan. Qazir búghan kóbi bara bermeydi. Meninshe búl dúrys baghyt emes. Sondyqtan kәsipkerlikke jaghday jasalu kerek.
- Naqty qay jaghynan jaghday jasau kerek? Zandyq mәseleleri jaghynan ba?
- Búl mәsele búrynnan aitylyp kele jatyr. Onyng ýstine ekonomikalyq daghdarys kelip qosyldy. Daghdarys kezinde kóptegen kishigirim, orta kompaniyalar jabylyp qaldy. Búghan Kenes kezinde ashylghan, qalyptasqan, shiykizat óndiretin kompaniyalardy jatqyzugha bolmaydy. Olargha qay kezde bolsyn súranys bar. Dayyn zauyt, dayyn shiykizat, sondyqtan asa kapital saludy qajet etpeydi. Al osy 20 jyldyng kóleminde ashylyp, júmys istep jatqan kompaniyalardyng jaghdaylary mәz emes. Búl mәsele elimizdegi bankterding banktik jýiesine de baylanysty bolyp túr. Kәsipkerlerge merzimi úzaq, arzan nesie kerek. Al bizdegi bankterding payyzdyq sayasatyn ózderiniz bilesizder. Meninshe daghdarystan shygharda bankterding jýiesin retteu kerek edi. Mәsele, milliardtap aqsha bere saluda emes, bankterde naqty, ashyq mehanizm bolu kerek. Ol memleketting qadaghalauynda boluy qajet. Sonda ghana bizneske jaghday jasalyp, kózdegen maqsattar jýzege aspaq. Qazir nesiyening ortasha payyzdyq kólemi 15-17 payyz. Sondyqtan qazirgi biznestegiler kóp bolsa 10-20 payyz ghana payda kóredi.
- Sizding kompaniyanyzdyng júmysy neden bastalghan edi?
- Men elektroenergetika salasynan bastadym. Kompaniya 20 jyldan astam uaqyt ýlken-ýlken jobalarmen júmys istep kele jatyr. Áriyne, qiyndyqtar boldy. Bastapqyda elektroenergetika salasyna qajetti materialdarmen, qúral-jabdyqtarmen qamtamasyz etetin sauda ýiin ashtym. Odan baryp energoqúrylys kompaniyalary toq jýielerin, podstansalardy salugha úsynys jasady. Moynaq siyaqty stansalardy salumen ainalysyp kelemiz. Memleketimizding әr salasynda  birneshe jylgha arnalghan ýlken jobalarmen júmys isteymiz. «Batys tranziyt» kompaniyasymen birlese otyryp Qostanay men Aqtóbening ortasyna 24 millirdqa konsessiyalyq joba saldyq. Ol 17 jyl bizdin  baqylauymyzda bolady da, keyin memleketke qaytarylady. Biz búl joba ýshin infraqúrylymdyq obligasiya shyghardyq. Yaghni, zeynetaqy jinau kompaniyalary, bankterge baghaly qaghazdar úsyndyq. Osylaysha biz búl jobagha aqsha tartyp, Aqtóbe oblysyna Soltýstiktegi artyq elektroquatyn tartyp berdik.  Qazaqstanda jalghyz osy oblys qana elektroquatynyng jetispeytin bóligin Reseyden alatyn. Búl stansany әli de keneytip jatyrmyz. «Alma» podstansasyn biyl bitirip beruimiz kerek bolghan, biraq byltyr energetikterimiz erterek salyp berdi. Moynaqtaghy GES-ting birinshi kezenin salyp, kontrregulyatoryn bitirip berdik. Zauyttarymyz biraz júmys istep jatyr. Qazir «Jezqazghan-Beyneu», sonyng ishinde «Shalqar-Beyneu» jobasyna kirisip jatyrmyz. Biz oblys, ministrlik, últtyq kompaniyalardyng kez-kelgen tapsyrmasyn jobalauynan bastap, sonyna deyin tolyq salyp, tapsyramyz. Jiyrma jyldyng ishinde osynday iri jәne shaghyn jobalarmen júmys istep kele jatyrmyz. Ársalaly, kóp baghyttaghy holding bolghandyqtan әrqaysysynyng ózining baghyty, strategiyasy bar. Sol baghytta tabandy enbek etip kelemiz.  
- Auyl sharuashylyghymen de ainalysyp jatyrsyz. Qazirgi ozyq tehnologiya tolyq jete qoymaghan bizding elimizde búl salada júmys atqaru da onay emes shyghar. Jetistikteriniz qanday?
- Auylda óskendikten búl salamen de ainalysudamyz. Qoy sharuashylyghy eki baghytta - bireui jýn beretin merinos qoyy bolsa, ekinshisi qazaqtyng aq qoyy. Siyrdyng et te, sýt te beretin týrleri bar. Qazir kóbine sýt beretin siyr asyraudy jón kórip, Reseyden 200 bas siyr әkeldik. Ferma songhy tehnologiyalarmen jabdyqtalghan. Sondyqtan fermada 50-60 sauynshy júmys isteu kerek bolsa, bizde 4-5 adam ghana júmys isteydi. Búl salada da joghary kórsetkish kórsetip kelemiz. Maldardyng bәri asyl túqymdy. Jylqy malynan qazaqy parodalar, aqalteke, aghylshynnyng jylqy zauytynan alynghandardy ústap otyrmyz. Mal ústaghan song onyng jem-shóbi kerek, sondyqtan egin sharuashylyghymen de ainalysudamyz. Soya, jýgeri, biday, arpa, qaraqúmyq, jonyshqa taghy da basqa daqyldardy egemiz. Múnyng bәri malymyzdy azyqpen qamtamasyz etu ýshin. Maldar asyl túqymdy bolghandyqtan, olar jem-shópti kóp jeydi. Bizde ghalymdar da júmys istep jatyr. Et bolsa etin molaytu, sýt bolsa sýtin qalay kóbeytu jolynda ghalymdarymyzben birlesip júmys isteudemiz. Ekinshi jaghynan astyqtardy shetelge shygharyp ta jatyr.
- Auyl sharuashylyghyna kelgende bizde sheshimin kýtip túrghan mәseleler kóp. Ártýrli baghdarlamalar jasalyp jatqanymen nәtiyjesi mardymsyz, mal әkelse auru, tehnika әkelse sapasyz. Osyghan sizding kózqarasynyz qanday?
- Jalpy qay salada bolsa da qatelikter, kemshilikter bolmay qoymaydy.  «Júmys istemey, tek jatqan adam ghana qatelespeydi» deydi ghoy. Men auyl sharuashylyghy baghytynda qyruar júmys atqarylyp jatyr dep oilaymyn. Degenmen, mening de kelispeytin jerlerim bar. Mysaly, siyrdy jayylym arqyly nemese qamap qoy arqyly asyrau degen bolmaydy. Sebebi bizding elimizding aimaghy әrtýrli. Ár oblystyn, audannyng óz ereksheligi bar. Kenes kezinde bizde әr aimaqta әrtýrli astyq, maldyng әr týri boldy. Syrttan mal әkelgen de dúrys. Biraq mal joq degende bir ay karantinde túru kerek. Sodan ony klimatqa beyimdeu ýshin qay túqym qay jaqqa beyimdeletinin anyqtap,  aimaqtargha bólu kerek. Men bala kezimnen auylda ósken adammyn. Bizde de kóp mal aurulary bolghan. Brusellez, ausyl siyaqty aurulardan mal otarymen qúrityn. Biraq, ol kezde qazirgige qaraghanda veterinariyalyq qyzmet jaqsy boldy. Sonymen ghana ústap otyrdy. Bizdegi aurular shetelden kelgen joq, ishki migrasiyadan boldy. Bir audannan bir audangha, oblystan oblysqa qalay bolsa solay auysty. Syrt elden kelgen myna songhy aurular ghoy. Shet el de aqymaq emes shyghar. Olar maldy ózge elge shyghararda karantinge qoyady. Onsyz ótkizilmeydi. Búghan baghdarlamany jasaghan adamdar kinәli emes. Bireudi kinәlap, aiqay  shu shygharmay jan-jaqty zerttep, tekseru kerek. Damyghan memleketter qalay isteydi? Mysaly, men Argentinanyng tәjiriybesin zerttedim. Olar óz aurularyn jendi de, qasyndaghy kórshi memleketterding de aurularyn jonggha qomaqty aqsha bólip, birlesip júmys istedi. Biraq Qazaqstannyng territoriyasy óte auqymdy. Bizge óz aimaqtarymyzdy qamtuymyzdyng ózi qiyn. Sondyqtan kórshi memlekettermen budjetti biriktirip, birlese otyryp aurulardan aiyghuymyz kerek. Ol ýshin veterinarlyq qyzmetti qaytadan joghary dengeyge kóteru qajet. Kenes kezinde bizding auylsharuashylyghymyz aldynghy shepte, eng ýzdik bolatyn. Sondyqtan búrynghy bolghan, jetken jetistikterimizdi qayta damytu kerek. Myqty dәrilerdi ózimizde shygharyp, Instituttar jaqsy júmys isteu kerek. Maldy myndap әkelgenmen, oghan layyq tamaghy, jaghdayy joq bolsa, asyl túqymdy malyng qyrylyp qalady.  Bir sózben aitqanda, búl salanyng naqty mehanizmi bolmay kemshilikterge tap bola beremiz.  Men qay salany alsa da júmys istep kele jatqan adam retinde aityp bere alamyn. Eng aldymen auyl sharuashylyghymen ainalysatyndar ghylymgha jýgingenderi jón. Oblystarda, aimaqtarda júmys istep jatqan tәjiriybeli ghalymdarmen, instituttarmen birlesip, tәjiriybe almasu kerek. Mening ishimning ashityny, trilliondar shetelge tehnika satyp alugha ketip jatyr. Negizgi bizge keregi kombayn men traktor ghoy. Osyny ózimizde jasamasaq ta, tym bolmasa qúrastyratyn uaqyt jetti ghoy. Auyl sharuashylyghymen ainalysatyndardyng arzan, sapaly tehnikagha qoly jetpeyinshe, búl salamyzdan nәtiyje kýtu beker. Búl tek qana auylsharuashylyghy ministrligining problemasy emes. Búl Ýkimet dengeyinde jasalatyn júmys. Ol ýshin birlese otyryp  mehanizmin jasau kerek. Sol kezde ghana bir nәtiyjege jetuge bolady.
- Kremniy, kvars siyaqty tabighy qazba baylyqtaryna baylanysty óndiris oryndaryn ashyp jatqan kórinesiz...
- Men ol salany satyp jiberdim. Qazir men syrt memleketterge shyghyp jatyrmyn.
- Kay memleketterge? Qanday sala boyynsha?
- Afrika memleketterine. Biraq qay sala ekenin keyin iske asqan song biraq aitayyn. Qazirgi kezde tiyimdi, qyzyqty bolghandyqtan sol jaqtarmen júmys isteudemin. Bizneste qay jerde jaghday jasalady, sol jerge barady ghoy. Bizneste túraqtylyq kerek. Afrikada jerding betinde jatyr, al biz jerding astyna kirip kettik. Bizneste memleket bizdi demep, jaghday jasap otyru kerek. Men biznesti jiyrma jasymda bastadym, qazir 44-min. Qazir tәjiriybem mol, biraq maghan biznesti qaytadan bastaysyng ba dese, men bastamas edim. Kәsipkerlikting joly óte qiyn. Adamgha kóp eshnәrse kerek emes. Men tamaghymdy jay injener bolyp ta tabamyn. Qazirgi jastar da aqymaq emes qoy, biznes jasau qiyn ekenin biledi. Sondyqtan baryp sheneunik bolayyn deydi. Meninshe, negizi kapital baylyq emes, adam kapitaly. Sondyqtan adam retinde qalyptasu men ýshin manyzdy. Óz-ózin tolyq qalyptastyru jolynda júmys isteu kerek. Adam óz-ózine súraq qon kerek. Ártis bolsa, jaqsy әnimdi aittym ba, jazushy bolsam jaqsy kitabymdy shyghardym ba degendey.
- Kәsipkerlikke qaytyp barmas edim deysiz. Kóp salada tәjiriybeli maman retinde sizdi biylikke shaqyrsa, ministr boludy úsynsa barar ma ediniz?
- Joq. Adam qay salada myqty, sonda qaluy kerek. Bolghysy kep jýrgender kóp qoy. Solar istey bersin. Men biznesting adamymyn. Osy salada ghana isteytinimdi naqty aita alamyn. Jaqsy biznesmen jaqsy sheneunik bola alady degen shynayylyqqa jaqyn. Al jaqsy sheneunik jaqsy biznesmen bola alady degenning mýmkindigi az dep jatady. Men kәsipkerlerdi maqtap otyrghanym emes. Biznestegi adam óz tamaghyn ózi tauyp jýrgen adam. Al sheneunikke memleket jalaqysyn, júmys isteu ýshin budjetin bólip beredi.  Al ol ony uaqytyly iygerip, isin jýrgizse bir jón. Sondyqtan maghan erkindik kerek. Men qay salada bolsyn bastaghan nәrseni ayaqsyz qaldyrghan emespin.
- Bizneste qanday dengeyge jettim dep oilaysyz?
- Men әr nәrseni әlemdik tәjiriybemen salystyramyn. Atqaratyn dýniyeler jeterlik.  Bizde jaghday jasalsa, olardyng ata-babasy istegen, birneshe úrpaghy jasaghan dýniyeni bizding bir-aq úrpaq jasap saluy mýmkin. Oghan bizding bilimimiz de,  kýshimiz de jetedi. Ol ýshin qúqyqtyq jәne qarjylyq jaghday jasalu kerek. Jogharyda aitqanday arzan, úzaq merzimdi nesie beruden bastalady.
- Qayyrymdylyq sharalaryn kóp jasaysyz. Qoldau kórsetip jatqan bastamalarynyz, sportqa, ónerge kórsetip jatqan qoldauynyz jeterlik. Múnday qadamgha kәsipkerlerding bәri bara da bermeydi.  Sizge ózderi úsynyspen kele me, әlde osy maqsatta óziniz izdenesiz be?
- Búl orayda bizneste jýrgender, jay adamdar dep bóluge bolmaydy.   Bir tiyny bolmasa da, bir auyz jyly sózi de jetedi qayyrymdylyqta.  Árkim ózining mýmkindiginshe qoldau kórsete alady. Ol adamnyng tәrbiyesine baylanysty. Adam bolghan song biz de oilaymyz, artymda qanday isim qaldy dep. Ózim ghana bola bersem deuge bolmaydy. Mýmkin mening jaratylysym solay shyghar. Men adamdardy ekige bólip qaraymyn. Bireui bersem dese, bireui ala bersem deydi. Al jasap jatqan qayyrymdylyqqa kelsek, búl qasiyet qazaqtyng qanynda bar emes pe?! Ata-babalarymyzdyng nebir ónegeli isteri, ghibratty sózderi bizge ýlgi boluy tiyis. Qaraqan basymyzdy oilap otyra bergen bolmas. Istelmey jatqan dýniyeni kórsem, eshkimge aitpay ózim istegendi jaqsy kóremin. Mysaly, «Daraboz» bayqauyn ótkizip  jatqanymyzgha  8 jyl boldy. Osy salada mulitfilim joq, ertegi joq, kitap joq dep jatamyz. Sondyqtan sol bastamany kóreyik dep, Jazushylar odaghymen birge balalar әdebiyetine shygharmashylyq bәige úiymdastyrdyq. Qazir jylyna 700-800 shygharma qosylady. Bir jyl boyy shygharmalar iriktelip, sonyng ishindegi on ekisin tandap, balalardy qorghau kýni, 1-shi mausymda qorytyndysyn shygharamyz. Jýldegerler qomaqty qarjysyn alady jәne shygharmalardy kitap qylyp shygharamyz. Sonday-aq arheologiyalyq qazba júmystaryna kómektesip kelemin. Sebebi ata-babamyzdyng jetken jetistikterin biluimiz kerek. Keler úrpaq bilui tiyis. Jalghyz qazaq qana tanqalatynday emes, әlem tanday qaghatynday dýniyeler elimizde tabylyp jatyr. Al sport salasyna kelsek, qazaq ózi jauynger halyq qoy. Tipti bilimge jete almasa, sportpen namysty jibermey qazaqtyng myqtylyghyn kórsetsin. Sol ýshin qoldap jatamyz. Biyl óz auylymda aghylshyn tilinde terendetip oqytatyn fizika-matematikalyq gimnaziya ashudy qolgha alyp jatyrmyn. Oblys әkimi de qoldauyn kórsetip jatyr. Qaladan mamandardy tartu ýshin olargha ýy salynyp jatyr. Qúrylys júmystary bastalyp ta ketti. Olar balalargha jaqsy bilim beruleri ýshin jaqsy jalaqy taghayyndaudy kózdep otyrmyn. Búl jobagha baylanysty arnayy qor qúrdym. Auyldyng balalary tabighatynan bilimdi, daryndy bolyp keledi. Sondyqtan olargha barlyq mýmkindik jasau ýshin qoldan kelgenning bәrin istep jatyrmyz.
- Ángimenizge rahmet!
Súhbattasqan - Shynar Shәken

"Halyq sózi" gazeti