Yqylymnan bastau alghan Qúday jayly әngime mәngige sozylmaq. Soghan sәikes din taqyrybyn shiyrlaghan shetsiz talas-tartys ta әzir tausylatyngha úqsamaydy.

Kórnekti aqyn Myrzan Kenjebaygha kópting kókeyinde jýrgen saualdardy qoydyq. «Adamnyng denesine ruh ýrlengen sәtten bastap pende balasy Tәniri Taghalany izdep sharq úrady», – deydi ol. Aq-qarasyn kózi qaraqty oqyrman ózi aiyra jatar.

– Agha, әleumettik jelilerde din turaly, qazaqtyng Islamgha bet búruy turaly jii oy qozghaysyz. Aytynyzshy, balalyq, jastyq, jigittik shaghy kenes dәuirinde ótken kisi, yaghny siz, Qúday turaly eng alghash qashan oy keshtiniz?

– Tarih betterin paraqtap otyrsaq, últty últ qylghan, kóp halyqtyng basyn biriktirgen – din ekenine kóz jetkizemiz. Al qazaqtyng Islam dinin qabyldaghanyna on ghasyrdan astam uaqyt ótti. Bizding balalyq, jigittik shaghymyz kelmeske ketkir kenesting túsynda ótkenimen, «Bir Alla» dep óstik. Ýlkender de osy bir qúdiretti sózdi auzynan tastamaytyn. Dindi – apiyn dep, ateizmdi úran qylghan qyzyl ýkimetting qylyshynan qan tamyp túrghan kezde, oqushy kezimde, múghalimimnen: «Qúday joq dep jýr ghoy, búl qalay bolghany?» dep súraghanym bar. Ol kisi: «Onday әngimeni aitpayyq», – dep jyly jauyp qoya saldy. Qúdaygha qúlay senbese, «Joq!» dep kesip aitar edi ghoy. Súraghyna «Naqty myna uaqytta oiladym» dep jauap bere almaymyn. Óitkeni Adamnyng denesine ruh ýrlengen sәtten bastap pende balasy Tәniri Taghalany izdep sharq úrady.

– Olay oilamaytyndar da bar ghoy?

– Ne aitpaghyndy týsindim.

HH ghasyrdyng birinshi jartysynda aipara әlemge ataghy jayylghan AQSh-ta tuyp, Fransiyada dýnie salghan antropolog Alfred Luis Kreberding «Mәdeniyet damuynyng konfigurasiyalary» degen maqalasy bar. Sol maqalasynda ol bylay deydi: «Arab órkeniyetining qalyptasuy Múhammed payghambar jasaghan úly iydeyalar jýiesinen bastalady. Islam dini kelgenge deyin arab mәdeniyeti lirikalyq poeziyasyn eseptemegende, onshalyqty sapaly, kóz tartarlyqtay bolghan joq. Islam dini ornyqqannan keyin zor mәdeny jәne materialdyq iygeruler bastaldy. Filosofiya, ghylym, әdebiyet, sәulet óneri – jalpy adam balasynyng ómirlik salalarynyng bәri Islam dini kelgennen keyin damy bastady». Múnday mysaldardy myndap keltiruge bolady. Óitkeni, kózi ashyq, kókiregi oyau, keudesindegi sәulesi óshpegen adamnyng ainalyp tabar temirqazyghy – Islam.

Eng qyzyghy, ne kitaby, ne payghambary, bolmasa ilim-ghylymy joq, ya bir uaghyz joq, bir top ilim-ghylymy, kókten týsken kitaby, ústanatyn tәrtibi bar Islamdy qaralaugha qúshtar. Olar jәne ata-baba dep sóileydi. Qúdayshylyghyn aitqanda, ózderi kókten týspese, qazaq ekeni ras bolsa, әke-sheshe, ata-babasy músylman ekeni anyq. Islam dinin qabyldaghan on ghasyrdan astam uaqyttan beri salt-dәstýrimiz búzylmady, tilimiz, jerimiz saqtaldy. Osylardyng bәrin saraptay kele, búlargha qazaq halqyn dininen, týrkilerding birliginen aiyrugha baghyttalghan ýlken bir tapsyrma bar ma dep oilaymyn.

Teris әreketterding artynda Islam emes, sayasy mýdde túr

– Siz aityp otyrghan top Islamdy «Áyeldi kemsitedi, ghylym-bilimning ayaghyna túsau salady dep aiyptaydy. Búghan ne deysiz?

– Europada «qaranghy ghasyrlar» dep atalyp ketken kezeng boldy. Katolikterdi órtedi, әielderdi qyrdy. Keybir derekterde «Hristian dini taralghannan beri bes million әiel óltirilgen» degen mәlimet bar. Sonda myna Europa ghalymdary: «Bizdi qaranghylyq jaylaghan ghasyrdan alyp shyqqan – Islam dini» dep aitady.

Al «Áyeldi kemsitti» degen sóz Kenes zamanynan beri kele jatyr. Qarap otyrsaq, din ataulynyng ishindegi әieldi qúrmetteytini – bizding Islam. Qúranda: «Anang men әkeng qatar shaqyrsa, әueli anana jýgirip bar», – deydi. Búl – bir. Ekinshiden, «Júmaq – ananyng tabanynyng astynda» dep bilemiz. Áyel balasyn osylay qadirleu, qúrmetteu basqa dinde joq.

Ekinshi aiyptauyna kelsek, jerding Kýndi ainalatynyn Kopernikten bes jýz jyl búryn Ábu Rayhan әl-Biruny aitqan. Sol sekildi, alghash kók aspandy zerttep observatoriya ashqan Úlyqbek (tolyq esimi Múhammed Taraghay bin Shahruh) edi.  Búdan «Europagha ghylym-bilimdi alyp barghan – Islam!» degen qorytyndy shyghady.

– Al qaymaghy búzylmaghan qazaqqa destruktivti diny toptan qaydan jәne qalay keldi?

– Qyzyl imperiyanyng «Din ókimetten bólek» degen qaghidaty boldy. Qazaqstan tәuelsizdik alghannan keyin zayyrlylyqty zanmen bekitti. Demek, búl – «kim qay dindi ústanamyn dese de ózi biledi» degen sóz. Múny paydasyna jaratyp, qazaqtyng janyn otarlamaqqa jan-jaqtan týrli-týrli «din» aghyldy. Qara qúrttay qaptaghan «qara dinder» uyn aghyzyp, nasihatyn  jýrgize bastady. Onyng syrtynda ata-babamyzdyng asyl dinine kýie jaqqyshtar bilgenin istedi. Eshqanday din jaman bolsyn demeydi. Endeshe myndaghan terrorlyq, ekstremistik әreketterding artynda din emes, sayasy mýdde túr.

Islam tarihy men mәdeniyetin arnayy oqytuymyz kerek

– Osy rette zandy súraq tuady. Sayqal sayasattyng sapalaghyna ainalghan jat aghymdardan jastardy qalay arashalap alamyz?

– Bireu keliser, bireu kelispes. Áytkenmen, mektepter men jogharghy oqu oryndarynda Islam tarihy men mәdeniyetin, әdebin týsindiruge, nasihattaugha arnalghan saghat jýrui kerek. Búl ýrdis keybir kórshi memleketterde qolgha alynyp keledi. Adamzat órkeniyetining qaryshtap damuyna ýles qosqan Shyghys ghúlamalarynyng qay dindi ústanghanyn aitsa jetip jatyr.

Oqu oryndarynda múnyng biri de aitylmaydy. Kerisinshe, últtyq dәstýrimizge, nanym-senimderimizge qarsy dýniyeler kóptep qozghalady. Batystyng úghymyn «Demokratiya» degen jeleumen tәrbie saghattaryn ótkizu arqyly sәbiylerding sanasyna sinirgisi keledi.

– «Din – biylikting qúraly» degen sóz de jii aitylyp qalady...

– Jogharyda aittym, din – taryday shashylghan kóp halyqtyng basyn biriktirdi, últty últ qyldy. Qazirgi tanda dindi әrkim ózine búra tartyp, airanday úiyp otyrghan júrtty bólshektegisi keledi. Búl kimge paydaly? Áriyne, «Bólip al da, biyley ber» deytin ýlken sayasy toptardan basqa eshkimge opa bermeydi. Mine, biylikting qúraly bolatyn osynday «jendet dinder». Al Islam sekildi kirsiz, minsiz din – eshkimning qúralyna ainalmaq emes.

Súhbattasqan Saythudja Tomiris Maratqyzy

Abai.kz