Búl, úmytpasam, 1996 jyldyn  mamyr ne mausym aiy edi. Qazaqstan Jazushylar odaghynyng kezekti siyezi Almatydaghy Abay atyndaghy opera jәne balet teatrynyng ghimaratynda ótip jatty. Biz siyezge qatysqan joqpyz. Biz siyezdi syrtynan tamashaladyq.

Múnday hәlde ghimarat ishindegi aq jaghaly aghalardy mazalau retsiz dep sheshken boluymyz kerek. Bir top qalam ústaghan ýlken-kishi, zamandastar opera teatrdyng qarsy betindegi «Almaty» qonaq ýiining bir shetinde әjýk-kýjik bop óz betimizshe toylap jattyq. Týs әletinde Jambyl jaqtan suyq habar jetti. Belgili qalamger Múrat Syzdyqov osy siyezge kele jatyp jol apatynan qaytys bolypty. Kónilimiz qatty qobaljyp qaldy. Jaqsy azamat edi... Arakidik siyezden de habar jetip túrdy. Qazaqstan Jazushylar odaghynyng hatshylyghyna Núrlan Orazaliyn, al orynbasarlyghyna Temirhan Medetbek pen Ghabiyden Qúlahmetov saylanypty. Núrlan aghamen Temirhan aghanyng jyryn jatqa bilemiz ghoy, biraq ol kezde Ghabiyden aghanyng atyn estigenim bolmasa, ózin jygha tanymaytyn edim. Dese de ishilip jatqan sharap qoy, aghalardan ayanar nemiz bar?! Aty atalghan aghalardyng jana lauazymynyng qúrmetine birneshe qaytalana tilek aitylyp ýzdiksiz tost kóterildi. Áriyne, ónkey aqynnyng ortasy múndayda mýshәiragha ainalary bek týsinikti. Ne bir ghajayyp jyrlar, әdebiyet ainalasyndaghy tylsym әngime arnasyna syimay, asau tolqynday kóbik shashady. Osy ýrdis keshke deyin bir tynbady. Biz de tynbadyq...

Ertesine azanda tәtti úiqynyng qúshaghynda jatqan meni «Áy, әkenning ýiinde jatsyng ba!» degen qatqyl dauys oyatyp jiberdi. Kózimdi ashsam, birer mәrte týrli әdeby jiynda kórip, tipti qol alysyp amandasyp jýrgen, biraq atyn bilmeytin qyryqtyng qyrqasyndaghy didary narttay keng iyqty jigit aghasy jýzime tóne qarap týsin suytyp túr eken. Men divanda jatqan qalpymda oilanbastan «Iya, әkemning ýiinde jatyrmyn!»  dedim. Múnday jauapty kýtpegen әlgi kisi «Sen, kimsing ózi?!» dedi odan sayyn tóne týsip. «Men Maraltaymyn!» dedim. Dausymnyng sonshalyqty saltanatty shyqqanyna tandangham joq. Ol kisining týsi birden jylydy. «Sen ózing kimsin?» dedim. «Men Ghabiyden aghanmyn ghoy» dedi әlgi kisi. Sol uaqytta «Ghabiyden aghouu!» dep jatqan ornymnan atyp túryp sekirip kep moynyna minip aldym. «Aghou, biz sizdi judyq qoy» dedim, eki ayaghymmen belinen, eki qolymmen moynynan qapsyra qúshaqtap túrghan qalpymda.  Ghabiyden agha selkildep kýldi. «Qalay judyndar?» dedi. «Osylay!» dep sharap mýnkip túrghan auzymdy «Ýý-h»dep betine ýrlep jiberdim. Ghabiyden agha tyjyrynyp betin ala qashty. Biraq ashulanghan joq. «Agha, taghy da juayyq» dedim. Ghabiyden agha meni jәilap jerge týsirdi de, «Ayaq kiyimindi ki» dedi. Onyng kózi mening ayaq kiyimime endi týsti. Jýzi birden nart qyzyl týske endi. Ol kisining týri әlde nege renjigende, әlde bir úyatty әreketke kuә bolghanda jәne ashy sudan azyraq úrttaghanda osynday erekshe týske boyalatynyna keyin jýre kele qanyqtyq qoy. Ayaq kiyimim ayaq jaghymda túrghan әbden tozyghy jetken, sydyrmasy jýrmeytin qystyq etik edi. Ghabiyden agha sony kórip abdyrap qaldy. Qazir etik kiyetin uaqyt emes... «Iya, juamyz!, - dedi Ghabiyden agha. - Biraq, qazir birinshi dýkenge baramyz. Saghan әdemi tufly alamyz. Sodan keyin jaqsylap juamyz», - dedi. Jәne dәl solay jasady. Ghabiyden aghanyng Jazushylar odaghy hatshylyghynyng orynbasarlyghyna saylanghan alghashqy kýni osylay ótti. Ol kýni ol kisi qaytyp júmysqa bardy ma, barmady ma, bilmeymin. Men ertesine azanda «әkemning ýiindegi» óz ornymda shyttay jana kiyimmen oyanghanym esimde. «Mening әkemning ýii» - ol -  Qazaqstan Jazushylar odaghy deytin qasiyetti qara shanyraq bolatyn. Búl qasiyetti qara shanyraq, shyn mәninde de, mening ruhany atalarymnyng kózi, bizge qalghan asyl amanaty edi...

GhABIYDEN - 2

Ghabiyden agha turaly aitu maghan qiyn. Qiyn bolatyn sebebi men búl taqyrypqa baru ýshin ózimning de ótken ómirime barlau jasaugha mәjbýrmin. Ghabiyden aghanyng bolmysyn ashatyn detaldardyng kóbi mening taghdyrymdaghy almaghayyp sәttermen tyghyz baylanysty. Degenmen men qauzaytyn әngime meni kórgen, birge jýrgen zamandastaryma tansyq emes. Men Ghabiyden aghadan qyruar qúrmet, ólsheusiz izet kórdim. Ol jyldar ,,balapan basyna, túrymtay túsyna,, deytindey kez edi ghoy. Baratyn jer, basatyn tau qalmaghan tústa men Jazushylar odaghyn panaladym. Jazushylar odaghyn óz qújyramday erkin tútyndym. Odaqtyng ghimaraty ghana emes, ol kezde odaqtyng ishindegi adamdarda da ghajayyp meyirim bar bolatyn. Sol meyirimdi adamnyng biregeyi Ghabiyden agha edi. Biz sol kezde qoghamgha ógeyligimizdi, súrausyz jastyq shaghymyzdyng bodauyn ishimdikten qayyrdyq. Qogham bassyz salt attyday qayda bet alaryn baghamday almay túrghanda, biz bәribir óz temirqazyghymyzdan ainyghan joqpyz. Ol temirqazyq - qazaqtyng qasiyetti qara ólenine degen adaldyq! Óleng ýshin ómirimizdi otqa saldyq. Múnday ólara kezenning kóztýrtki kýizelisi tútas bir buyn, yaghny ,,altynkópirlikterdin,, basyna týsken ortaq nәubet boldy. Ol tústa jiyi-jii aiyqtyrghyshqa týsip túru sóket qúbylys bop eseptelmeytin. Ayyqtyrghyshqa týsken adamdy súrauy bar, izdeui bar adamdar kelip, aiyppúlyn tólep shygharyp alyp ketedi. Al, biz siyaqty kógenkózderdi milisiyanyng arnayy kóligimen aiyppúldyng qarajatyn tauyp bergenshe qalany aralatyp alyp jýredi. Olar, qalay bolghanda da, aiyqtyrghyshqa bir týnep shyqqan jambaspúlyndy qaytarmay tynbaydy. Tuystaryna aparady, tanystaryna aparady, әiteuir alady. Eger, aiyppúldy ol kýni ala almas, qayta aparyp qamaydy. Ekinshi kýni eki kýnning aiyppúlyn tóleuge tura keledi. Eki kýn boyy ash búratylyp jatuyng mýmkin. Endi, múndayda qalayda aqsha ala alatyn jerge ózing bastap barugha mәjbýrsin. Osynday kezekti ,,jarnany,, tóleu ýshin Jazushylar odaghyna barugha amalsyz tura keldi. Odaqta manday tirep barar jalghyz adam - Ghabiyden agha. Úyat ta bolsa, amal joq... Milisiyanyng arnayy kóligi dәl odaqtyng aldyna kelip siyrenasyn biraq óshirdi. Eki milisiya eki jaghymnan qoltyqtap, qúddy bir kisi óltirgen qylmyskerdi әkele jatqan siyaqty ,,sәn-saltanatpen,, Jazushylar odaghyna kirdik. Birden Ghabiyden aghanyng kabiynetine bardyq. Ghabiyden agha myna jaghdaydy kórip ornynan atyp túrdy. ,,Amanshylyq pa, ne tirlik?,, dedi. Milisiyalar jaghdaydy týsindirdi. ,,Búl bizding óte talantty aqynymyz edi,, - dep Ghabiyden agha meni aqtay bastap edi ana milisiya da sózuar pәle eken ,, Biz múny óte talantty alqash retinde ghana tanimyz,, - dep perip qaldy. Ghabiyden agha qyp-qyzyl bop ketti. Maghan qarap zilsiz ghana ,, Svolsh!,, dedi. Men yrjidym. Milisiyalargha qarap aiyppúldyng kólemin súrady. Qonyrau basyp Ibada apaydy shaqyrdy. Ibada apay Jazushylar odaghynyng buxgalteri. Ibada apaygha aiyppúldyng eki ese kólemindey aqsha aldyrdy da, jartysyn milisiyalargha, jartysyn mening qolyma ústatty. ,,Oghan nege aqsha beresiz,, - dep milisiyalar shyr ete qaldy. Ghabiyden agha: ,, Ol bas jazuy kerek!,, - dedi...

Taghy birde Qazaqstan Jazushylar odaghynyng jyl qorytyndysy ótip jatqanda, Ghabiyden agha kezeksiz jaryssózge shyghyp, qaltasynan mening ,,Ay-Núr,, degen kishkentay ghana pyshaq qyrynday kitabymdy suyryp alyp ,, Áy, bayandamashylar, sender nege myna aqyn turaly aitpaysyndar? Nege myna jas aqynnyng jyrlaryn oqymaysyndar?,, - dep nazyn aitady. Sol kezde zaldan ,, Ghabiyden-au, ol sening búl sózindi estise iship ketedi ghoy,, degen dauys shyghady. Sonda Ghabiyden agha: ,, Men oghan jana ghana myng tenge berdim, ol qazir onsyz da iship jatqan shyghar. Mynaday tauqymetti taghdyr keship, mynaday óleng jazghan aqyn ólip qalmauy ýshin iship túrghany dúrys,, - depti, jaryqtyq...

GhABIYDEN - 3

Ish qazanday qaynaydy. Ne júmys joq, ne baspana joq. Qatyn eki bastan joq. Bir qalypty ómir aghysymen qyzmet istep, otbasyn qúryp, kýn keship jatqan adamdar baqytty ghoy. Kýni boyghy tirligim odaqqa kirip-shyqqan qalamger aghalarmen әngime dýken qúryp, әngime ayaghy ,,jazylmaghan dәstýrmen,, ayaqtaluy әdetke ainalyp ketken. Sonday súrqay kýnderding birinde ishimdegi nalamdy shygharghym kep Jazushylar odaghynyng mәrmәr kolonnasyn bydym-bydym júdyryghymmen týigishtep jatqam. Qarasam, qasyma Ghabiyden agha kep qapty. ,,Áy, bokser, qorghan!,, - dedi. Sekundtyng bólshegindey mezette ýsh soqqy iyekten, qoltyq pen bauyrdan janyp ótti. Tәltirektep kettim. Biraq, abyroy bolghanda qúlagham joq. ,,Ústazyng kim?,, - dedi. Dauysynda mysqyl bar. Ásheyinde ,,Mústafa Óztýrik óz belindegi qara belbeuin óz qolymen belime baylaghan,, dep maqtanatyn ghaziz basym Mústafa aghanyng atyn ataugha arlandym. Ghabiyden agha búdan búryn sóz arasynda Mәskeudegi Gorikiy atyndaghy әdeby institutta oqyp jýrip shyghys jekpe-jek ónerimen shúghyldanghanyn jәne kikboksten de әjeptәuir jetistigi baryn aityp qalghany esimde. Myna shapshan, kóz ilespes әbjil qimylynan keyin sózi negizsiz emes ekenine ilandym. Áytpese biz de Ay qarap jýrgemiz joq! Mústafa Óztýrik Taraz qalasynda ashqan alghashqy taekvonda mektebine beker kirip-shyqpasaq kerek-ti. Keshegi kóshe kezgen eser shaqta kólemi Berik siyaqty ( Berik Jýsipov ) jigitterdi jalghyz soqqymen ,,algha qaray qúlatayyn ba, artqa qaray qúlatayyn ba?,, dep ermek ýshin terektey súlatyp ketetin doyyrlyq Ghabiyden aghagha kelgende jýrmey qaldy. Ghabiyden aghanyng búl әreketi maghan ,,Esindi ji, ensendi týsirme, jinaqy bol!,, degen eskertui dep qabyldadym.

Bir kýni odaqqa kelsem, býkil odaq meni izdep jatyr eken. Nýkesh Bәdighúlov aghay jedel týrde Qúlaxmetovke baruym kerek ekenin, meni kýtip otyrghanyn aitty. Kirip kelsem, Ghabiyden agha erekshe kónildi eken. Amandaspastan birden: ,,Ýiine baryp kiyinip kel, saghat ekide preziydent qabyldaydy. Býgin saghan preziydentting stiypendiyasy tapsyrylady,, - dedi. Men quana almadym. Mening auzymnan alghashqy shyqqan sóz ,, Agha, ýii joq adamda kiyim bola ma?!,, boldy. Ghabiyden aghanyng jýzi birden alaulap shygha keldi. ,,Svolysh!,, dedi zilsiz. Dausynda ayanysh pa, әiteuir bir dәrmensiz reng bayqaldy. Pidjagynyng qaltasyna qol saldy. Portmonesin alyp bir myndyqtan bes myng tenge úsyndy. Men bazargha tarttym. Ýsh myngha kostum-shalbar, bes jýz tengege tufli, saqal qyrghysh jәne bir bótelke sharapty janqaltagha sýngittim. «Kisi kórki shýberek» degen yp-ras. Ýsti-basym dúrystalyp-aq qaldy. Basty da ,,dúrystap,, algham. Kostum qytaylyq. Sәl qalyndau. Biraq maghan jarap túr. Ayaghymdaghy ýige kiyetin sýiretpe, tizesi shyghyp ketken triko men týsi onyp ketken tersindi futbolka bazardyng qoqys jәshiginde qaldy. Ájetxanagha kirip saqal-múrtty sypyryp tastadym. Janqaltamda auzy kәzitpen tyghyndalghan jarty shólmek sharabym bar, saghat ekide preziydentting reziydensiyasyna shauyp keldim. Kelsem, ishke qaray preziydentpen kezdesetin qúrmetti qonaqtardy tekserip ótkizip jatyr eken. Arnauly apparat ornatylghan aimaqtan ýsh mәrte qaytalap ótkizdi. Ýshinshi joly qaltanyzdaghy zatty shygharynyz dep ótinish bildirdi. Men qaltamdaghy auzy kәzitpen tyghyndalghan jarty bótelke sharapty suyryp alghanda, sol manayda túrghan ziyalylar kýtpegen kórniske ýrpiyisip qaldy. Aralarynda Altynbek agha da bar edi. (avt. Altynbek Sәrsenbaev) Altynbek agha eki qoly eki qaltasynda shalqayyp túryp qarqyldap kýldi. Kýlip túryp iyegimen ymdap ,,Áy, qaytaryp berinder!,, degendey boldy. Ministrding qoldauyna arqalanyp ketken men kinodaghy Bekejan qúsap qútydaghy sharaptyng tyghynyn tisimmen júlyp ap ,,ap,, dep atyp jiberdim de, shalqalap túryp sharap toly qútyny alqymyma aghyza-tamyza biraq sarqyp kýzetshi jigitterding qolyna ústata saldym...

Jalghasy bar...

Maraltay Rayymbekúly

Abai.kz