- Dýnie dýbirge toly. Álemning әr qiyrynda týrli dengeyde últaralyq, mem­leket­aralyq týrli qaqtyghystar bolyp ja­tyr. Biz ómir sýrip otyrghan Orta Aziya el­de­rine de әr jaqtan tóner qauip-qater az emes. Osy orayda siz: «Biz últtyq qauip­sizdik mәselelerin qarastyrghanda Resey, Qytay, Ortalyq Aziya migrasiyalyq eks­pansiyasy qaupin ataymyz, biraq Ýndis­tannyn, Pәks­tan­nyn, Bangladeshting asa ýlken demo­­grafiyalyq dengeyi bizge qosym­sha qauip tu­dy­ryp keledi. Ony eskermeymiz» degen­di aitasyz. Degenmen búl elder Qa­zaqs­tanmen shektes­peytin­dik­ten ol jaqtan qanshalyqty qauip bola­ty­nyn baghamdau qiyndau siyaq­ty.

- Dýnie dýbirge toly. Álemning әr qiyrynda týrli dengeyde últaralyq, mem­leket­aralyq týrli qaqtyghystar bolyp ja­tyr. Biz ómir sýrip otyrghan Orta Aziya el­de­rine de әr jaqtan tóner qauip-qater az emes. Osy orayda siz: «Biz últtyq qauip­sizdik mәselelerin qarastyrghanda Resey, Qytay, Ortalyq Aziya migrasiyalyq eks­pansiyasy qaupin ataymyz, biraq Ýndis­tannyn, Pәks­tan­nyn, Bangladeshting asa ýlken demo­­grafiyalyq dengeyi bizge qosym­sha qauip tu­dy­ryp keledi. Ony eskermeymiz» degen­di aitasyz. Degenmen búl elder Qa­zaqs­tanmen shektes­peytin­dik­ten ol jaqtan qanshalyqty qauip bola­ty­nyn baghamdau qiyndau siyaq­ty.
- Eger ol elderden qauip bolmasa men tilge tiyek etpes edim. Demek bir qater ol jaqtan da bolyp túr ghoy. Naqtylap aitar bolsam, Pәkstan -190 millionday halqy bar ýlken memleket. Biraq solay bolsa da, memlekettik til - úrdu tilinde 23 million adam ghana sóileydi. Qalghan júrttyng óz tili bar. Dәl osynday jaghday Ýndistanda da bar. Milliardtan (1 mlrd 220 mln) astam halyq ómir sýrude. Demografiyalyq dýmpu qatty. Bir sózben aitqanda bir-birining tilin onsha bilmey­tin, ne aghylshynsha, ne hiyn­­diyshe týsinise almaytyndar kóp. Áy­teuir aghylshyn, hindi, úrdu tilderin aityp týsinisken bolady. Biraq olardyng bәrin asyraugha, oqytugha, emdeuge, júmys tauyp beruge, qalada túrghyn ýy beruge mým­kindik jet­peydi. Memleket kedey. Múnyng ýstine 200 millionday otbasy sauatsyz. Malya­riya siyaqty aurulardan nәresteler men balalar ólimi kóp. Qogham­dyq tazalyqtyng tómendigi turisterdi shoshytady. Onyng ýstine jemqorlyq ýdep túr. Enbek ónim­diligi bizden kóp tómen. Mysaly, shaghyn sauda dýngirsheginde tórt jigit isteydi, al bizde sonday júmysty bir-aq qazaq qyzy atqa­rady. Ár memlekette músylmandar ózinshe, industar, hristian­dar ózinshe tirlik etedi. Olardan basqa zaro­tustra dininde, taghysyn taghy biz esti­megen se­nim-nanymdardy pir tútady. Bir-birine keyde qyrghiqabaq, keyde bey­bit  bola qa­la­­tyn júrt, biraq dinara qyz alys­paydy. Bangladeshte (160 mln) de sonday kórinis. Óz halqynyng naqty sanyn ózderi de bilmeydi. Pәkstan men Ýndistan yadrolyq qarugha iye. Ayaqasty ol soy­qan qaru bilimsiz separatister men býlik­shilerding qolyna týsse, býkil әlemge eng aldymen kórshi elderge ýlken qauip. Búl óz aldyna jeke әngime. Mysaly Ýndistanda, bengaly (83 mln),telugu (74 mln), marathy (72 mln), male yalam (38 mln) degen halyqtar bar. Hindy tildiler ýlesi 40 payyzdan artyq dep esepteledi, olar­dyng bauyrlas hiyn­dy dialektisinde sóileydi dese de, qyryq qúramdy júrt. Shy­ny әr dialekt jeke til, basqa últtyq iydentifikasiya, basqa sana, dәstýr, bólek etnikalyq au­maq. Múnday sany kóp ha­lyq­tar Ýndistanda jetkilikti. Bәri de aldy­men óz ana tilinde basqalarmen hindy nemese úrdu, oqy­ghandary aghylshyn tilinde sóileuge beyim. Tól mektepteri, tól әkim­shilik aimaghy-shtat, dәstýri, tarihy, últ­tyq sanasy jýz­degen jyldar boyy myz­ghymay kele jatyr. Halqy úyan, jaghajayda sugha syrt kiyimmen týsedi, sonymen birge qyz zorlau oqighasy óte kóp, tipti avto­bus­ting ishinde toptyq qyz zorlau oqighalary kezdesedi. Áleumettik tensizdik tym óreskel dengeyde. Shyndap aitsa búl kez kelgen memleket ýshin óte qauipti jaghday. Kenet osy halyqtar «oyanyp» ketse ne bolmaq?
Jalpy, ishki qayshylyqtar aldaghy uaqyt­­ta Ýndistan men Pәkstanda әleumet­tik jarylystargha alyp kelui mýmkin. Ózara qaqtyghystargha kez kelgen syltau sep bol­maq. Bilimdi industardyng shamasy kelse Amerikagha, Europagha keteri anyq, músylmandary Arab Ámirlikterine júmys izdep ketip, sol jerlerge sinuge tyrysady. Qazaqstangha da alghashqy toptar ýndi, pәks­tandyq, bengaldyqtar qara júmysqa da, basqa júmysqa da kelip jatyr. Olar turaly IIM aqparaty kuә.
Sonda óz elinde qalatyndary tek tiyisti bilim almaghandar. Búl Ontýstik Aziya halyqtaryn degradasiyagha alyp keledi. Qaryn qamymen qara halyq shekaradan lyqsyp syrtqa tógiledi. Kýnkórisi bir­sha­ma joghary Orta Aziya respubliy­kalaryna qúiylady. Yaghny bizge tóneri - migra­siyalyq qauip. Búl myltyq alyp, qarsy shap­qan jaudan jaman. Qysqasy, myltyq­syz maydan deuge keledi. Demek búl jerde migrasiyalyq sayasatty qatang retteudi qajet etedi. Al biz әzirge ar jaqta qara búlt­­tay tónip túrghan qauipti eskermey, tә­jik, ózbek tarapynan keler qaterdi ghana jii eske alamyz. Búl - qatelik. Taghy bir eske sala keter jayt, yadrolyq eki elde әleumettik jarylys saldarynan biylikke kelgender yadrolyq shoqpardy qaytpek? Kimning basyna әngirtayaq oinatpaq? Múny da eskeru qajet. Áriyne, Qazaqstan sol eldermen beybit qatar ómir sýrip separa­tizmnen, diny ekstremizmnen aulaq bol­ghanyn qalaydy. Sonymen birge Qazaq­s­tan­nyng geosayasy jәne geoekonomikalyq mýddeleri bar. Mysaly, Pәkstan ailaq­tary arqyly jyly múhittargha shyghu Resey men Qytay baghytyna balama. Bizge múnay­dy, basqa ónimderdi, tauar tasityn kýre jol - Pәkstan. Olar bizding poten­sialdyq tútynushylar. Kedeyleu bolsa da tútynushy sany kóp. Biz olardyng kónil kýiin, tarihyn zerdelep biluimiz kerek.Ol ýshin tereng bilimdi arnayy mamandyqtardy joghary oqu oryndarynda ashuymyz kerek. Sondyqtan bizge Pәkstan da, Ýndistan da, Bangladesh te óte kerek, sebebi ol mem­le­ket­terde bizding eng aldymen ekono­mikalyq mýddelerimiz jatyr.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- Qazaqstangha Iran jaghy da qauipti degendi algha tartatyndar bar. Kaspiydi bólude de qarama-qayshylyq bar degen­dey...
-  Kezinde  Iran qaupi turaly aitqanmyn. Sonda keybireuler «ol músylman memleketi, biz bir dindemiz. Ol elden bizge keler ziyan joq. Sen ne dep jýrsin?» dep jekip tastaghan. Degenmen men sol pikirimde qalghan adammyn. Mәse­len, Kaspiyding mәrtebesin sheshude Iran bizge qarsy pikir aitady. Tenizdi «20 pa­yyzdan jaghalaudaghy 5 elge bóleyik» dey­di. Biz qaytpekpiz? Bizge tiyesili 27 payyz ghoy. Tenizding kómirsutegi qoryna bay shelif taghy da bizde. Nege biz ony ózgege bere qoygha tiyispiz. Músylman memleketi deydi, sol irandyqtar ózderimen birge otyrghan әzirbayjan, týrikmen, kýrdi últyn jan­shyp otyr. «Aramyzda onday últ joq, bәri irandyqtar» dep parsylandyryp ja­tyr. Onymen qoymay Armeniyamen auyz ja­la­sady. Eger Iran demeu bermegende Ar­meniya Ázirbayjannyng basyp alghan je­rin bayaghy da qaytaryp berer edi. Kórding be, bir músylman eli, ekinshi músylman eline әlim­­jettik jasap jatyr. Sonday-aq Teh­ran Siriyanyng qandy qolbasshysy Bashar Asadty, Livandaghy shiit ekstre­misterin qoldaydy. Odan tys sol arab әlemindegi radikaldy ekstremistik top­tar­gha da jasy­ryn kómek beredi. Búl jaqsylyqtyng nyshany emes. Eger Iran kýsheyip ketse, ainalasynda otyrghan elderge qyr kórsetui de yqtimal. Sondyq­tan bizge «myqty Irannan góri, qauqarsyz, juas, bizben beybit qatar ómir sýretin Iran kerek». Ekinshi mәsele, Iran qazir qúrsauda otyr­ghan el. «Jaman aitpay jaqsy joq» soghys bola qalsa, ol jaqtan da on myndaghan bos­qyn bizge tap bereri anyq. Batystyng Iran­gha әskery opera­siyasy bola qalsa, adasqan әskery raketalar men úshaqtardan qalay saqtanamyz? Búl qauip emey ne? Áriyne, Batys  aliyansynyng әskeriy-tehniy­kalyq kómeginen bas tart­pay­myz. Onday kómekti Batys elderden mәselenky Týrkiya alyp otyr.
- Desek te elimiz ýshin ýlken qauip Qy­tay deydi sarapshylar...
- Eger nazar audarsanyz, orystildi baspasózde eng ýlken, eng úly taqyryp - Qytay jaqtan tónetin qauip. Aylandyryp sony jazady. Qazaqstan múnayynyng tórtten birin alyp qoydy dep te ýrkitedi. Al Resey jayly júmghan auzyn ashpaydy. Nege olar Resey Qazaqstannyng uranyn, yadrolyq otynynyng kóp bóligin iyemdenip qoydy dep mәsele kótermeydi. Nege? Shyn­dap kelgende bizding el ýshin ýlken qauip beldeui belgisiz? Áli de ony saraptau, bezben­nen ótkizu qajet.
Ras, Qytaymen kóshpendi ata-babamyz talay mәrte aiqasyp qaldy. Eng songhy qaqtyghys 1969 jyldyng 13 tamyzynda Qy­t­ay әskerlerining bir legi aranda­tushylyq әreketimen Jalanashkól zastavasy boyyn­daghy Kamennaya tóbesinen shekara­shylargha qarsy qaruly әreket kórsetip, memlekettik shekaragha 100 metr­dey enip ketken edi. Odan beri, qúdaygha shý­kir, Qytaymen beybit qatynastamyz. Biraq ol - ótken tariyh. Qajet desen, qazaq­tar Qytaymen birlesip, óz Úly Otan soghy­synda jongharlardy jendi. Qytay olardy qyryp tastaghan son, qazaqtar jerin keneyt­ti. Qonystandy, halyq sanyn ósirdi. Ony úmytpauymyz kerek. Úighyr da bizdi shappaydy. Úighyr qaupi bar dep te qorqytatyndar bar. Taghy bir mәsele qytaylar óz jerinde 94 payyzdy qúrap otyrsa da kishkentay úighyr men tiybet­tikterdi sinire almay jatyr. Tipti jútyp qoya almauy da mýmkin. Qajet deseng han degen jalpy aty bolmasa, qytaydyng ózi de qyryq qúrau halyq. Tilin ózderi әren-әreng týsinedi. Olardyng eng ýlken prob­l­e­masy Batysqa, AQSh-qa tәueldi. Eger de Batys qauymdastyghy kedendik alym-sa­lyq­ty kýrt kóterse jәne talap­tardy qataytsa Qytaydyng jaghdayy mýshkil bolady. Onday jaghdayda tauar ótpeydi, kәsiporyndar toqtaydy. Qaptaghan qytay kóshege shyghady. Múnyng arty týsinikti. Sol sebepti Qytay syrt kózge jalyn kýdi­reytkenimen ishtey AQSh-tyng ait­qanyna amalsyz ymyragha kelude. Soghan say Ba­tys­ta ajdaha eline degen sayasatyn júm­sar­tuda. Bir-birlep Qytaydyng aumaghyn qaytaryp berip jatyr. Gonkong­ty berdi, bolashaqta Tayvandy bermek. Osylaysha Qytaydy qolgha ýiretip jatyr deuge bo­lady. Ýlken eseppen alghanda bizge Qy­taydan qauip joq. Tek Qytaymen shoshytu bar. Qytaydyng júmys qolyn kirgizbeu kerek. Bar is sonymen tamam bolady. Sol sekildi qytaydyng qazaqtary qytaylanyp ketemin dep qoryqpaghany jón. Dý­niyejýzinde aghylshyn tilinen keyin ekin­shi til - qytay tili. Mәselen, Reseydi teniz dep, Qytaydy múhit dep alatyn bolsaq. Biz nege ekenin qaydam, múhittan góri tenizdi tandadyq. Reseyding qas-qabaghyna qaraymyz dep kedendik bajdy kóterip jiberip, ózimizge problema tauyp aldyq. Inflyasiya kýsheydi. Tauar qymbattap ketti. Biraq búl sayasat aldaghy uaqytta ózgeretin shyghar. Sebebi Jәmishevtin, IYsekeshevting aitqandaryna nazar audarsaq, olar «Keden odaghynan asa kóp útqan joqpyz» degendi aitady.
- Alayda Keden odaghy júmys istep túr. Endigi kezek Euraziyalyq ekonomikalyq odaq emes pe? Ol 2015 jyldan bastau al­maq. Bir qyzyghy, Elbasy óz sózinde «Eura­ziyalyq ekonomikalyq odaq» dese, Resey basshysy Putin «Euraziyalyq odaq» dep qysqa qayy­ryp, sayasy basymdylyq beruge tyrysady. Múnyng artynda «barlyq elding proletarlary biriginder, bayaghyday biz agha, sender ini bolyp kýn keshelik» degen astar jatqan joq pa?
- Úmytpasan, biraz búryn AQSh «Keden­­dik odaqqa ensender jaqsylyq bolmaydy» dep eskertti. Tipti belgili bir dengeyde aldaghy uaqytta Aq ýy bizge qarsy shara qoldanuy da mýmkin. Degenmen Reseyding jymysqy oiyn Astanada týsine bastaghan siyaqty. Aqyryn-aqyryn Reseyge toytarys beruge kiristi. Bayqonyr mәse­lesinde, taghy da ózge mәseleler tónire­ginde. Qajet deseng «Ortaq parla­ment, ortaq qarjy  qajet» degen Kremli sheneu­nik­terine orysshyl Ertisbaev bastaghan keybir belgili azamattar narazylyghyn tanytty. «Biz tәuelsizdik tizginin senderge ústata almay­myz» degen pikirin ashyq ait­ty.
Qysqasy, Astana memleket mýddesine qayshy keletin dýniyelerding barlyghyna qarsylyq tanyta bastady. Búl quantady. Tipti jaqynda ótken XI Euraziyalyq media forumda Elbasy Kedendik odaq, Eura­ziya­lyq ekonomikalyq kenistik turaly aita kel­ip: «Shetelderge shyqqan kezde bizge «Búl ne qylghan odaq?» degen saual qoyady. Tip­ti Resey imperiyany qayta jinap, ja­na kenes odaghyn qúrghaly jatyr degen әng­i­melerde aitylyp jatyr. Búl - baryp túrghan sandyraq. ...Biz tәuelsizdikti esh­kimge bermeymiz! Eger qanday da bir odaq tәuelsizdikke, Ata zangha tittey de kólenke týsirip, qauip tóndiretin bolsa, biz onday odaqtardy dereu, sol sәtte-aq tastap shy­gha­myz! » dep mәlim etti emes pe? Sondyqtan ýrke beruding qajeti shamaly siyaqty.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- Býgin biz orystildi әlemde ómir sýrip jýrmiz, al keregi aghylshyntildi әlem. Tek son­da ghana biz dýniyejýzilik progresting sonyna ilese alamyz deysiz...
- Orys kenistigi tarylyp keledi. Ony tenizge tenesem, aghylshyn tilin múhiytqa balaymyn. Men múhiytqa barghym keledi, erkin jýzgim keledi degendey. Aghylshyn tili - әlemdik til. Dýniyening qay púshpaghyna bar ma aghylshyn tili. Býkil dýniyening kilti osy tilde túr.
- Ázeke, elimizde qazir latyn әlipbiyine kóshu mәselesi talqygha týsip jatyr. Sizding kózqarasynyz qanday?
- Múny qoldamaymyn. Ol qazaq tilining damuyn toqtatady. Myna bir my­sal­dardy aita keteyin, Irlandiya egemen­dik ala túryp, ana tilinen bas tartty. Shot­lan­dyqtar end-endi tәuelsizdik dә­min tatugha dayarlanuda. Biraq tól tili joq. Sol sekildi Gollandiya aghylshyn tiline bet búryp, óz tilinen jeruding ýstinde. Sondyq­tan synaq jasaymyz dep biz ana tilimizge núqsan keltirmeuimiz qa­jet. Konservativti bolu kerek. Orystyng kirillisasyn jaqsy kórip, qorghap túrghan joqpyn.
- Sonda qalay, siz aghylshyn tili kerek ol múhit deysiz de, orystyng kirillisasyna jabysasyz.
- Bizge eng bastysy, memlekettik tildi óz túghyryna qondyryp, ornyqtyryp alu kerek. Óitkeni Qazaqstandaghy ózge júrtty qazaqtandyru ýshin orys qaripi kerek. Ol basty qúral qyzmetin atqarady. Sebebi úighyr da, ózbek te, kәris te bәri-bәri týsi­ne­di. Taghy bir jayt, qazir qazaqtardyng 57 payy­zy qalada túrady. Kim biledi, olar jan­ymyzgha búrynnan jaqyn dep orys tiline auyp ketui de mýmkin. Sondyqtan la­tyn әlipbiyine asyqpau kerek. Uaqyty keler sol kezde kóre jatarmyz.
- Belgili sayasattanushy, qazir meml­e­ket­tik qyzmette jýrgen Berik Ábdigha­liyev: «Qazaq tilining mәselesi qarajatqa, oqulyq­qa, әdistemege, mamangha emes, sayasatqa tire­lip túr» dep edi. Siz ne deysiz?
- Shyndyq. Kóp nәrse biyleushi eliy­ta­nyng sayasy jigerine baylanysty dep oi­lay­myn. Qarap túrsan, qazir tәuelsizdik alghanymyzgha jiyrma jyldan asyp ketse de, ókinishke qaray, orys últy túrmaytyn jerlerding ózinde is-qaghazdary, sot isi t.b. әli sol «agha» últtyng tilinde jýredi. Búl masqara ghoy. Biylik jaltaqtyqtyng tonyn sypyryp tastap, tikesinen tirlik etetin kezge keldi. Bylaysha aitqanda «tilim, elim» deytin kez tudy.
- Tilge baylanysty taghy bir mәsele, qazaq tilin úrandatyp nan tabu (saudagha ainaldyru) men sayasy úpay jinaudy keybir toptar kәsipke ainaldyryp aldy degen el ishinde әngime kóp...
- Mýmkin solay da shyghar. Oghan dauym joq. Tilim deytin shyn patriottar joq emes. Sol sekildi arzan úpay jinaytyndar da tabylyp qalar. Mening aitpaghym, ol emes. Basqa. Meninshe, otarsyzdandyrudy modernizasiyanyng bir salasyna ainal­dyruymyz qajet. Qysqasy últtyq moder­niza­siya jasaudyng kezi keldi. Últtyq modernizasiya - jana últ jasau. Mәn­gýrt­tengen qazaqty aiyqtyru, qazaqtan qazaq jasau jәne basqa últtan qazaq jasau. Býgin­gi kýni, ertengi zamannyng qazaghyn ja­sau­­dy talap etip otyr. Ol býgingi qazaq­tan basqasha. Biraq konservativti negizde boluy kerek. Eldegi halyqty tútas qazaq dep jazyp jibermey, tek qazaq tilin bi­le­t­in­derdi ghana qazaq dep jazu kerek. Búl últ­tyq modernizasiya jana iydentiy­fiy­ka­siya әkeluge tiyis. Ol ýshin memleket tyn­ghy­lyqty júmyspen ainalysuy qa­jet. Ókin­ish­­tisi, keyde Ýkimet ónbeytin bagh­dar­lamalar jasap, sonymen ainalysyp jatady. Kerisinshe últtyq mýddege kel­gen­de basyna soyyl tiygen attay keg­jiyip shygha keledi. Ony dogharu kerek.
- Elimizding manyzdy prioriyteti últtyq iydeya qolgha alynbady deysiz. Shyndyghy sol, eldi úiy­tatyn dýnie ol - últtyq iydeologiya. Óki­nish­ke qaray, qazaq halqy әzirge sonday Temirqazyqty tappay jatqan syndy.
- Bizding ziyaly qauym qazir dúrys ba­ghyt­ta dep aita alamyn. Áytpese «Bir últ, bir din, bir memleket» dep aitpasa kerek-ti. Qa­zir biylikte qazaq tilining inte­gra­v­tiyv­tik funksiyasy turaly aityp jatyr. Eger osy eki tújyrymdy birikti­retin bolsa, sonda «Bir til, bir din, bir últ» degen óz-ózinen shy­ghyp túr...
- Ángime auanyn sәl ózgertsek. Qaghazgha týsken Qazaqstan tarihynyng jal­py jagh­dayy syn kótermeytini belgili. Búl jóninde sizde әr jerde aityp jýr­siz...
- Memleket jana tarihty janasha kóz­qaraspen jazu ýshin az qarjy bólip jatqan joq. Osy salamen ainalysatyn eki ins­tituty ústap otyr. Qazaqstangha bay­la­nys­ty qújattardy syrttan әkelip jatyr. Qarasang qyruar júmys jasalyp jatqan siyaqty. Biraq osy ózge elderding múraghat­tarynan attay qalap, ya bolmasa qarjygha satyp alynghan dýniyeler shang basyp bir búryshta jatpauy kerek qoy. Solardy elep-ekshep, elimizding jana tarihnamasyn dýniyege әkelu kerek emes pe? Tipti resey­likter «tarihty qayta jazyp qajeti joq. Biz senderdi otarlaghan joqpyz. Kerisinshe bilim berdik, qala saldyq, kózderindi ash­tyq» degen siyaqty әngime aitady. Olardyng aitqanyna maldanugha bolmaydy. Jana tarihta iyisi qazaqtyng jýrip ótken soqtyq­paly, soqpaqty, tar jol tayghaq keshui tolyq týskeni jón. Qytay anau eken, orys mynau eken dep jaltaqtaytyn zaman emes. Ashy da bolsa әdil tarih tasqa basylghany jón. Últtyq iydeya dep jatamyz, sol últtyq iydeya - últtyq tarihsyz bolmaydy.
- Býgingi qazaqtyng boyyndaghy qanday kemshilik (ony qalay jenuge bolady) pen artyqshylyqty atap ótseniz?

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- Men Abay emespin. Qazaqtyng qanday ekenin ol qara shaldan artyq aitqan eshkim joq. Abayday úly túlghagha olay aitu jara­sa­dy. Men kimmin onyng janynda, sen kim­sin, ol kim, «qazaq anau, qazaq mynau» dey­tin.
- Degenmen..
- Men - qoghamtanushymyn. Qyryq jyl­dan beri qazaqty zerttep kele jatyr­myn. Salystyrayyq, kәrister myqty halyq, ekonomikalyq dauy tym jedel, bi­raq jartysy shoqynyp ketken. Ol mem­lekette boldym. Sonda: «órkeniyetke iles­ken elsinder nege óz dinderinnen jerip jatyr­syndar?» degen súraghyma bir monah jylady. Keybiri «haqyng bolmasyn» degendey tepsine sóiledi. Biraq bir bay­qagha­nym, kәrister dinge selqos qara­ghan­y­men, tilin qatty qúrmetteytin últ. Al biz­ding últ meninshe dinge myqty, tilge olaq qa­ray­­­dy.
- Osydan 20 jyldan keyingi  Qazaqstandy qalay elestete alasyz?
-  Kezinde sheteldik bir baspasózge bergen súhbatymda «Ýshinshi dýniyejýzilik soghystyng úiytqysy - din, iydeologiya - til bolady» dep aitqan edim. Odan beri biraz uaqyt ótti. Qazir tórtkýl әlemde bo­lyp jat­­qan dýrmekterdi tarazylay kele, bú­ryn­ghy aitqandarymdy qaytyp alamyn. Onyng ornyna «migrasiyalyq qaqtyghystar oryn alady» dep aitqym keledi. Óitkeni týrli sebeptermen bir elding shekarasynan asyp tógilgen halyq ózge júrttyng mekenine qúiylatyny belgili. Sol jerde ósip-ónuge tyrysady. Uaqyt óte kele «jer bizdiki» degen siyaqty әngime de aitylyp qalady. Múnyng arty qandy qaqtyghysqa alyp keleri anyq. Sondyqtan bizge osy bastan migrasiyagha baylanysty sayasatty qayta qarau kerek. Anau Europagha qaranyz, kezinde Ispaniya, Fransiyadan arabtardy qughan. Biraq qazir olar sol elderge qayta tolyp aldy. Sol sekildi Europadan týrik­terdi de qughan. Qazir kәri qúrlyqta týrikter ondaghan million bolyp sana­lady. Múnyng bәri neni kórsetedi? Miyg­rasiyalyq sayasat­tyng solqyldaq bol­ghanynyng dәleli. Kim bile­di, kim kóringenge azamattyq berip, esik­t­en attata bersek, bizde solardyng kebin kiyip jýrmesimizge? Beti aulaq. Degenmen 20 jyldan keyin Qazaqstan qanday bolady dep kóripkeldik jasaytyn bolsam, elimiz etek-jenin әli de jinanqyray týsedi. Geosayasatta óz orny bar, әleuetti memleket­ke ainalady. Qazaq balasy «әlem balasy» bolady. Búlay deytinim, qazaq balasy myq­ty bilimdi syrttan oqyp, alyp jatyr. Ol Vashing­ton­da júmys ister, Londonda otyrar, Parijde bolar, bәribir jýregi elim dep, Qazaqstanym dep soghady. Bir mysal, shet-elge shyghyp túramyn, sonda bir bay­qa­ghanym, qyrghyz balalary әli kýnge shetke shyghyp, arba sýirep, shabadan kóterip jýk tasyp jýr. Al ózimizding qara­do­malaqtar kerisinshe bilim alyp, bola­shaqtyng qamy­men jýr. Búl quanta ma, joq pa? Áriyne, sýisintedi. Álemning myqty oqu oryn­darynda bilim alghan jastarymyz kýni erten-aq, elimizding damuyna, kór­kengine atsalysary anyq. Tek tynyshtyq bolghay deyik. Ózgening aitaghyna ermey auyzbir­lik­te bolayyq. Sonda qazaqtyng «tórteu tý­gel bolsa, tóbedegi keledi» degeni aqiqat­qa ainalmaq.
-Ángimenizge raqmet
Súhbattasqan
Seysen ÁMIRBEKÚLY

"Ayqyn" gazeti