ءازىمباي عالي، ساياساتتانۋشى. الدا ميگراتسيالىق قاقتىعىستار كەزەڭى تۇر...
- دۇنيە دۇبىرگە تولى. الەمنىڭ ءار قيىرىندا ءتۇرلى دەڭگەيدە ۇلتارالىق، مەملەكەتارالىق ءتۇرلى قاقتىعىستار بولىپ جاتىر. ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتا ازيا ەلدەرىنە دە ءار جاقتان تونەر قاۋىپ-قاتەر از ەمەس. وسى ورايدا ءسىز: «ءبىز ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن قاراستىرعاندا رەسەي، قىتاي، ورتالىق ازيا ميگراتسيالىق ەكسپانسياسى قاۋپىن اتايمىز، بىراق ءۇندىستاننىڭ، پاكستاننىڭ، بانگلادەشتىڭ اسا ۇلكەن دەموگرافيالىق دەڭگەيى بىزگە قوسىمشا قاۋىپ تۋدىرىپ كەلەدى. ونى ەسكەرمەيمىز» دەگەندى ايتاسىز. دەگەنمەن بۇل ەلدەر قازاقستانمەن شەكتەسپەيتىندىكتەن ول جاقتان قانشالىقتى قاۋىپ بولاتىنىن باعامداۋ قيىنداۋ سياقتى.
- دۇنيە دۇبىرگە تولى. الەمنىڭ ءار قيىرىندا ءتۇرلى دەڭگەيدە ۇلتارالىق، مەملەكەتارالىق ءتۇرلى قاقتىعىستار بولىپ جاتىر. ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتا ازيا ەلدەرىنە دە ءار جاقتان تونەر قاۋىپ-قاتەر از ەمەس. وسى ورايدا ءسىز: «ءبىز ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن قاراستىرعاندا رەسەي، قىتاي، ورتالىق ازيا ميگراتسيالىق ەكسپانسياسى قاۋپىن اتايمىز، بىراق ءۇندىستاننىڭ، پاكستاننىڭ، بانگلادەشتىڭ اسا ۇلكەن دەموگرافيالىق دەڭگەيى بىزگە قوسىمشا قاۋىپ تۋدىرىپ كەلەدى. ونى ەسكەرمەيمىز» دەگەندى ايتاسىز. دەگەنمەن بۇل ەلدەر قازاقستانمەن شەكتەسپەيتىندىكتەن ول جاقتان قانشالىقتى قاۋىپ بولاتىنىن باعامداۋ قيىنداۋ سياقتى.
- ەگەر ول ەلدەردەن قاۋىپ بولماسا مەن تىلگە تيەك ەتپەس ەدىم. دەمەك ءبىر قاتەر ول جاقتان دا بولىپ تۇر عوي. ناقتىلاپ ايتار بولسام، پاكستان -190 ميلليونداي حالقى بار ۇلكەن مەملەكەت. بىراق سولاي بولسا دا، مەملەكەتتىك ءتىل - ۇردۋ تىلىندە 23 ميلليون ادام عانا سويلەيدى. قالعان جۇرتتىڭ ءوز ءتىلى بار. ءدال وسىنداي جاعداي ءۇندىستاندا دا بار. ميللياردتان (1 ملرد 220 ملن) استام حالىق ءومىر سۇرۋدە. دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ قاتتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءبىر-ءبىرىنىڭ ءتىلىن ونشا بىلمەيتىن، نە اعىلشىنشا، نە حينديشە تۇسىنىسە المايتىندار كوپ. ءايتەۋىر اعىلشىن، حيندي، ۇردۋ تىلدەرىن ايتىپ تۇسىنىسكەن بولادى. بىراق ولاردىڭ ءبارىن اسىراۋعا، وقىتۋعا، ەمدەۋگە، جۇمىس تاۋىپ بەرۋگە، قالادا تۇرعىن ءۇي بەرۋگە ءمۇمكىندىك جەتپەيدى. مەملەكەت كەدەي. مۇنىڭ ۇستىنە 200 ميلليونداي وتباسى ساۋاتسىز. مالياريا سياقتى اۋرۋلاردان نارەستەلەر مەن بالالار ءولىمى كوپ. قوعامدىق تازالىقتىڭ تومەندىگى تۋريستەردى شوشىتادى. ونىڭ ۇستىنە جەمقورلىق ۇدەپ تۇر. ەڭبەك ءونىمدىلىگى بىزدەن كوپ تومەن. مىسالى، شاعىن ساۋدا دۇڭگىرشەگىندە ءتورت جىگىت ىستەيدى، ال بىزدە سونداي جۇمىستى ءبىر-اق قازاق قىزى اتقارادى. ءار مەملەكەتتە مۇسىلماندار وزىنشە، يندۋستار، حريستياندار وزىنشە تىرلىك ەتەدى. ولاردان باسقا زاروتۋسترا دىنىندە، تاعىسىن تاعى ءبىز ەستىمەگەن سەنىم-نانىمداردى ءپىر تۇتادى. ءبىر-بىرىنە كەيدە قىرعيقاباق، كەيدە بەيبىت بولا قالاتىن جۇرت، بىراق ءدىنارا قىز الىسپايدى. بانگلادەشتە (160 ملن) دە سونداي كورىنىس. ءوز حالقىنىڭ ناقتى سانىن وزدەرى دە بىلمەيدى. پاكستان مەن ءۇندىستان يادرولىق قارۋعا يە. اياقاستى ول سويقان قارۋ ءبىلىمسىز سەپاراتيستەر مەن بۇلىكشىلەردىڭ قولىنا تۇسسە، بۇكىل الەمگە ەڭ الدىمەن كورشى ەلدەرگە ۇلكەن قاۋىپ. بۇل ءوز الدىنا جەكە اڭگىمە. مىسالى ءۇندىستاندا، بەنگالي (83 ملن),تەلۋگۋ (74 ملن), ماراتحي (72 ملن), مالە يالام (38 ملن) دەگەن حالىقتار بار. حيندي تىلدىلەر ۇلەسى 40 پايىزدان ارتىق دەپ ەسەپتەلەدى، ولاردىڭ باۋىرلاس حيندي ديالەكتىسىندە سويلەيدى دەسە دە، قىرىق قۇرامدى جۇرت. شىنى ءار ديالەكت جەكە ءتىل، باسقا ۇلتتىق يدەنتيفيكاتسيا، باسقا سانا، ءداستۇر، بولەك ەتنيكالىق اۋماق. مۇنداي سانى كوپ حالىقتار ءۇندىستاندا جەتكىلىكتى. ءبارى دە الدىمەن ءوز انا تىلىندە باسقالارمەن حيندي نەمەسە ۇردۋ، وقىعاندارى اعىلشىن تىلىندە سويلەۋگە بەيىم. ءتول مەكتەپتەرى، ءتول اكىمشىلىك ايماعى-شتات، ءداستۇرى، تاريحى، ۇلتتىق ساناسى ءجۇزدەگەن جىلدار بويى مىزعىماي كەلە جاتىر. حالقى ۇياڭ، جاعاجايدا سۋعا سىرت كيىممەن تۇسەدى، سونىمەن بىرگە قىز زورلاۋ وقيعاسى وتە كوپ، ءتىپتى اۆتوبۋستىڭ ىشىندە توپتىق قىز زورلاۋ وقيعالارى كەزدەسەدى. الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك تىم ورەسكەل دەڭگەيدە. شىنداپ ايتسا بۇل كەز كەلگەن مەملەكەت ءۇشىن وتە قاۋىپتى جاعداي. كەنەت وسى حالىقتار «ويانىپ» كەتسە نە بولماق؟
جالپى، ىشكى قايشىلىقتار الداعى ۋاقىتتا ءۇندىستان مەن پاكستاندا الەۋمەتتىك جارىلىستارعا الىپ كەلۋى مۇمكىن. ءوزارا قاقتىعىستارعا كەز كەلگەن سىلتاۋ سەپ بولماق. ءبىلىمدى يندۋستاردىڭ شاماسى كەلسە امەريكاعا، ەۋروپاعا كەتەرى انىق، مۇسىلماندارى اراب امىرلىكتەرىنە جۇمىس ىزدەپ كەتىپ، سول جەرلەرگە سىڭۋگە تىرىسادى. قازاقستانعا دا العاشقى توپتار ءۇندى، پاكستاندىق، بەنگالدىقتار قارا جۇمىسقا دا، باسقا جۇمىسقا دا كەلىپ جاتىر. ولار تۋرالى ءىىم اقپاراتى كۋا.
سوندا ءوز ەلىندە قالاتىندارى تەك ءتيىستى ءبىلىم الماعاندار. بۇل وڭتۇستىك ازيا حالىقتارىن دەگراداتسياعا الىپ كەلەدى. قارىن قامىمەن قارا حالىق شەكارادان لىقسىپ سىرتقا توگىلەدى. كۇنكورىسى ءبىرشاما جوعارى ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنا قۇيىلادى. ياعني بىزگە تونەرى - ميگراتسيالىق قاۋىپ. بۇل مىلتىق الىپ، قارسى شاپقان جاۋدان جامان. قىسقاسى، مىلتىقسىز مايدان دەۋگە كەلەدى. دەمەك بۇل جەردە ميگراتسيالىق ساياساتتى قاتاڭ رەتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ال ءبىز ازىرگە ار جاقتا قارا بۇلتتاي ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتى ەسكەرمەي، ءتاجىك، وزبەك تاراپىنان كەلەر قاتەردى عانا ءجيى ەسكە الامىز. بۇل - قاتەلىك. تاعى ءبىر ەسكە سالا كەتەر جايت، يادرولىق ەكى ەلدە الەۋمەتتىك جارىلىس سالدارىنان بيلىككە كەلگەندەر يادرولىق شوقپاردى قايتپەك؟ كىمنىڭ باسىنا اڭگىرتاياق ويناتپاق؟ مۇنى دا ەسكەرۋ قاجەت. ارينە، قازاقستان سول ەلدەرمەن بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرىپ سەپاراتيزمنەن، ءدىني ەكسترەميزمنەن اۋلاق بولعانىن قالايدى. سونىمەن بىرگە قازاقستاننىڭ گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق مۇددەلەرى بار. مىسالى، پاكستان ايلاقتارى ارقىلى جىلى مۇحيتتارعا شىعۋ رەسەي مەن قىتاي باعىتىنا بالاما. بىزگە مۇنايدى، باسقا ونىمدەردى، تاۋار تاسيتىن كۇرە جول - پاكستان. ولار ءبىزدىڭ پوتەنتسيالدىق تۇتىنۋشىلار. كەدەيلەۋ بولسا دا تۇتىنۋشى سانى كوپ. ءبىز ولاردىڭ كوڭىل كۇيىن، تاريحىن زەردەلەپ ءبىلۋىمىز كەرەك.ول ءۇشىن تەرەڭ ءبىلىمدى ارنايى ماماندىقتاردى جوعارى وقۋ ورىندارىندا اشۋىمىز كەرەك. سوندىقتان بىزگە پاكستان دا، ءۇندىستان دا، بانگلادەش تە وتە كەرەك، سەبەبى ول مەملەكەتتەردە ءبىزدىڭ ەڭ الدىمەن ەكونوميكالىق مۇددەلەرىمىز جاتىر.
<!--pagebreak--><!--pagebreak-->
- قازاقستانعا يران جاعى دا قاۋىپتى دەگەندى العا تارتاتىندار بار. كاسپيدى بولۋدە دە قاراما-قايشىلىق بار دەگەندەي...
- كەزىندە يران قاۋپى تۋرالى ايتقانمىن. سوندا كەيبىرەۋلەر «ول مۇسىلمان مەملەكەتى، ءبىز ءبىر دىندەمىز. ول ەلدەن بىزگە كەلەر زيان جوق. سەن نە دەپ ءجۇرسىڭ؟» دەپ جەكىپ تاستاعان. دەگەنمەن مەن سول پىكىرىمدە قالعان اداممىن. ماسەلەن، كاسپيدىڭ مارتەبەسىن شەشۋدە يران بىزگە قارسى پىكىر ايتادى. تەڭىزدى «20 پايىزدان جاعالاۋداعى 5 ەلگە بولەيىك» دەيدى. ءبىز قايتپەكپىز؟ بىزگە تيەسىلى 27 پايىز عوي. تەڭىزدىڭ كومىرسۋتەگى قورىنا باي شەلف تاعى دا بىزدە. نەگە ءبىز ونى وزگەگە بەرە قويۋعا ءتيىسپىز. مۇسىلمان مەملەكەتى دەيدى، سول يراندىقتار وزدەرىمەن بىرگە وتىرعان ءازىربايجان، تۇرىكمەن، كۇردى ۇلتىن جانشىپ وتىر. «ارامىزدا ونداي ۇلت جوق، ءبارى يراندىقتار» دەپ پارسىلاندىرىپ جاتىر. ونىمەن قويماي ارمەنيامەن اۋىز جالاسادى. ەگەر يران دەمەۋ بەرمەگەندە ارمەنيا ءازىربايجاننىڭ باسىپ العان جەرىن باياعى دا قايتارىپ بەرەر ەدى. كوردىڭ بە، ءبىر مۇسىلمان ەلى، ەكىنشى مۇسىلمان ەلىنە ءالىمجەتتىك جاساپ جاتىر. سونداي-اق تەھران سيريانىڭ قاندى قولباسشىسى باشار اسادتى، ليۆانداعى شيت ەكسترەميستەرىن قولدايدى. ودان تىس سول اراب الەمىندەگى راديكالدى ەكسترەميستىك توپتارعا دا جاسىرىن كومەك بەرەدى. بۇل جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس. ەگەر يران كۇشەيىپ كەتسە، اينالاسىندا وتىرعان ەلدەرگە قىر كورسەتۋى دە ىقتيمال. سوندىقتان بىزگە «مىقتى يراننان گورى، قاۋقارسىز، جۋاس، بىزبەن بەيبىت قاتار ءومىر سۇرەتىن يران كەرەك». ەكىنشى ماسەلە، يران قازىر قۇرساۋدا وتىرعان ەل. «جامان ايتپاي جاقسى جوق» سوعىس بولا قالسا، ول جاقتان دا ون مىڭداعان بوسقىن بىزگە تاپ بەرەرى انىق. باتىستىڭ يرانعا اسكەري وپەراتسياسى بولا قالسا، اداسقان اسكەري راكەتالار مەن ۇشاقتاردان قالاي ساقتانامىز؟ بۇل قاۋىپ ەمەي نە؟ ارينە، باتىس اليانسىنىڭ اسكەري-تەحنيكالىق كومەگىنەن باس تارتپايمىز. ونداي كومەكتى باتىس ەلدەردەن ماسەلەنكي تۇركيا الىپ وتىر.
- دەسەك تە ەلىمىز ءۇشىن ۇلكەن قاۋىپ قىتاي دەيدى ساراپشىلار...
- ەگەر نازار اۋدارساڭىز، ءورىستىلدى باسپاسوزدە ەڭ ۇلكەن، ەڭ ۇلى تاقىرىپ - قىتاي جاقتان تونەتىن قاۋىپ. ايلاندىرىپ سونى جازادى. قازاقستان مۇنايىنىڭ تورتتەن ءبىرىن الىپ قويدى دەپ تە ۇركىتەدى. ال رەسەي جايلى جۇمعان اۋزىن اشپايدى. نەگە ولار رەسەي قازاقستاننىڭ ۋرانىن، يادرولىق وتىنىنىڭ كوپ بولىگىن يەمدەنىپ قويدى دەپ ماسەلە كوتەرمەيدى. نەگە؟ شىنداپ كەلگەندە ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن ۇلكەن قاۋىپ بەلدەۋى بەلگىسىز؟ ءالى دە ونى ساراپتاۋ، بەزبەننەن وتكىزۋ قاجەت.
راس، قىتايمەن كوشپەندى اتا-بابامىز تالاي مارتە ايقاسىپ قالدى. ەڭ سوڭعى قاقتىعىس 1969 جىلدىڭ 13 تامىزىندا قىتاي اسكەرلەرىنىڭ ءبىر لەگى ارانداتۋشىلىق ارەكەتىمەن جالاڭاشكول زاستاۆاسى بويىنداعى كامەننايا توبەسىنەن شەكاراشىلارعا قارسى قارۋلى ارەكەت كورسەتىپ، مەملەكەتتىك شەكاراعا 100 مەتردەي ەنىپ كەتكەن ەدى. ودان بەرى، قۇدايعا ءشۇكىر، قىتايمەن بەيبىت قاتىناستامىز. بىراق ول - وتكەن تاريح. قاجەت دەسەڭ، قازاقتار قىتايمەن بىرلەسىپ، ءوز ۇلى وتان سوعىسىندا جوڭعارلاردى جەڭدى. قىتاي ولاردى قىرىپ تاستاعان سوڭ، قازاقتار جەرىن كەڭەيتتى. قونىستاندى، حالىق سانىن ءوسىردى. ونى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ۇيعىر دا ءبىزدى شاپپايدى. ۇيعىر قاۋپى بار دەپ تە قورقىتاتىندار بار. تاعى ءبىر ماسەلە قىتايلار ءوز جەرىندە 94 پايىزدى قۇراپ وتىرسا دا كىشكەنتاي ۇيعىر مەن تيبەتتىكتەردى سىڭىرە الماي جاتىر. ءتىپتى جۇتىپ قويا الماۋى دا مۇمكىن. قاجەت دەسەڭ حان دەگەن جالپى اتى بولماسا، قىتايدىڭ ءوزى دە قىرىق قۇراۋ حالىق. ءتىلىن وزدەرى ارەڭ-ارەڭ تۇسىنەدى. ولاردىڭ ەڭ ۇلكەن پروبلەماسى باتىسقا، اقش-قا تاۋەلدى. ەگەر دە باتىس قاۋىمداستىعى كەدەندىك الىم-سالىقتى كۇرت كوتەرسە جانە تالاپتاردى قاتايتسا قىتايدىڭ جاعدايى مۇشكىل بولادى. ونداي جاعدايدا تاۋار وتپەيدى، كاسىپورىندار توقتايدى. قاپتاعان قىتاي كوشەگە شىعادى. مۇنىڭ ارتى تۇسىنىكتى. سول سەبەپتى قىتاي سىرت كوزگە جالىن كۇدىرەيتكەنىمەن ىشتەي اقش-تىڭ ايتقانىنا امالسىز ىمىراعا كەلۋدە. سوعان ساي باتىستا اجداھا ەلىنە دەگەن ساياساتىن جۇمسارتۋدا. ءبىر-بىرلەپ قىتايدىڭ اۋماعىن قايتارىپ بەرىپ جاتىر. گونكونگتى بەردى، بولاشاقتا تايۆاندى بەرمەك. وسىلايشا قىتايدى قولعا ۇيرەتىپ جاتىر دەۋگە بولادى. ۇلكەن ەسەپپەن العاندا بىزگە قىتايدان قاۋىپ جوق. تەك قىتايمەن شوشىتۋ بار. قىتايدىڭ جۇمىس قولىن كىرگىزبەۋ كەرەك. بار ءىس سونىمەن تامام بولادى. سول سەكىلدى قىتايدىڭ قازاقتارى قىتايلانىپ كەتەمىن دەپ قورىقپاعانى ءجون. ءدۇنيەجۇزىندە اعىلشىن تىلىنەن كەيىن ەكىنشى ءتىل - قىتاي ءتىلى. ماسەلەن، رەسەيدى تەڭىز دەپ، قىتايدى مۇحيت دەپ الاتىن بولساق. ءبىز نەگە ەكەنىن قايدام، مۇحيتتان گورى تەڭىزدى تاڭدادىق. رەسەيدىڭ قاس-قاباعىنا قارايمىز دەپ كەدەندىك باجدى كوتەرىپ جىبەرىپ، وزىمىزگە پروبلەما تاۋىپ الدىق. ينفلياتسيا كۇشەيدى. تاۋار قىمباتتاپ كەتتى. بىراق بۇل ساياسات الداعى ۋاقىتتا وزگەرەتىن شىعار. سەبەبى جامىشەۆتىڭ، يسەكەشەۆتىڭ ايتقاندارىنا نازار اۋدارساق، ولار «كەدەن وداعىنان اسا كوپ ۇتقان جوقپىز» دەگەندى ايتادى.
- الايدا كەدەن وداعى جۇمىس ىستەپ تۇر. ەندىگى كەزەك ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ەمەس پە؟ ول 2015 جىلدان باستاۋ الماق. ءبىر قىزىعى، ەلباسى ءوز سوزىندە «ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق» دەسە، رەسەي باسشىسى پۋتين «ەۋرازيالىق وداق» دەپ قىسقا قايىرىپ، ساياسي باسىمدىلىق بەرۋگە تىرىسادى. مۇنىڭ ارتىندا «بارلىق ەلدىڭ پرولەتارلارى بىرىگىڭدەر، باياعىداي ءبىز اعا، سەندەر ءىنى بولىپ كۇن كەشەلىك» دەگەن استار جاتقان جوق پا؟
- ۇمىتپاساڭ، ءبىراز بۇرىن اقش «كەدەندىك وداققا ەنسەڭدەر جاقسىلىق بولمايدى» دەپ ەسكەرتتى. ءتىپتى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە الداعى ۋاقىتتا اق ءۇي بىزگە قارسى شارا قولدانۋى دا مۇمكىن. دەگەنمەن رەسەيدىڭ جىمىسقى ويىن استانادا تۇسىنە باستاعان سياقتى. اقىرىن-اقىرىن رەسەيگە تويتارىس بەرۋگە كىرىستى. بايقوڭىر ماسەلەسىندە، تاعى دا وزگە ماسەلەلەر توڭىرەگىندە. قاجەت دەسەڭ «ورتاق پارلامەنت، ورتاق قارجى قاجەت» دەگەن كرەمل شەنەۋنىكتەرىنە ورىسشىل ەرتىسباەۆ باستاعان كەيبىر بەلگىلى ازاماتتار نارازىلىعىن تانىتتى. «ءبىز تاۋەلسىزدىك تىزگىنىن سەندەرگە ۇستاتا المايمىز» دەگەن پىكىرىن اشىق ايتتى.
قىسقاسى، استانا مەملەكەت مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن دۇنيەلەردىڭ بارلىعىنا قارسىلىق تانىتا باستادى. بۇل قۋانتادى. ءتىپتى جاقىندا وتكەن XI ەۋرازيالىق مەديا فورۋمدا ەلباسى كەدەندىك وداق، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭىستىك تۋرالى ايتا كەلىپ: «شەتەلدەرگە شىققان كەزدە بىزگە «بۇل نە قىلعان وداق؟» دەگەن ساۋال قويادى. ءتىپتى رەسەي يمپەريانى قايتا جيناپ، جاڭا كەڭەس وداعىن قۇرعالى جاتىر دەگەن اڭگىمەلەردە ايتىلىپ جاتىر. بۇل - بارىپ تۇرعان ساندىراق. ...ءبىز تاۋەلسىزدىكتى ەشكىمگە بەرمەيمىز! ەگەر قانداي دا ءبىر وداق تاۋەلسىزدىككە، اتا زاڭعا تيتتەي دە كولەڭكە ءتۇسىرىپ، قاۋىپ توندىرەتىن بولسا، ءبىز ونداي وداقتاردى دەرەۋ، سول ساتتە-اق تاستاپ شىعامىز! » دەپ ءمالىم ەتتى ەمەس پە؟ سوندىقتان ۇركە بەرۋدىڭ قاجەتى شامالى سياقتى.
<!--pagebreak--><!--pagebreak-->
- بۇگىن ءبىز ءورىستىلدى الەمدە ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىز، ال كەرەگى اعىلشىنتىلدى الەم. تەك سوندا عانا ءبىز دۇنيەجۇزىلىك پروگرەستىڭ سوڭىنا ىلەسە الامىز دەيسىز...
- ورىس كەڭىستىگى تارىلىپ كەلەدى. ونى تەڭىزگە تەڭەسەم، اعىلشىن ءتىلىن مۇحيتقا بالايمىن. مەن مۇحيتقا بارعىم كەلەدى، ەركىن جۇزگىم كەلەدى دەگەندەي. اعىلشىن ءتىلى - الەمدىك ءتىل. دۇنيەنىڭ قاي پۇشپاعىنا بار ما اعىلشىن ءتىلى. بۇكىل دۇنيەنىڭ كىلتى وسى تىلدە تۇر.
- ازەكە، ەلىمىزدە قازىر لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسى تالقىعا ءتۇسىپ جاتىر. ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قانداي؟
- مۇنى قولدامايمىن. ول قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىن توقتاتادى. مىنا ءبىر مىسالداردى ايتا كەتەيىن، يرلانديا ەگەمەندىك الا تۇرىپ، انا تىلىنەن باس تارتتى. شوتلاندىقتار ەند-ەندى تاۋەلسىزدىك ءدامىن تاتۋعا دايارلانۋدا. بىراق ءتول ءتىلى جوق. سول سەكىلدى گوللانديا اعىلشىن تىلىنە بەت بۇرىپ، ءوز تىلىنەن جەرۋدىڭ ۇستىندە. سوندىقتان سىناق جاسايمىز دەپ ءبىز انا تىلىمىزگە نۇقسان كەلتىرمەۋىمىز قاجەت. كونسەرۆاتيۆتى بولۋ كەرەك. ورىستىڭ كيريلليتساسىن جاقسى كورىپ، قورعاپ تۇرعان جوقپىن.
- سوندا قالاي، ءسىز اعىلشىن ءتىلى كەرەك ول مۇحيت دەيسىز دە، ورىستىڭ كيريلليتساسىنا جابىساسىز.
- بىزگە ەڭ باستىسى، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءوز تۇعىرىنا قوندىرىپ، ورنىقتىرىپ الۋ كەرەك. ويتكەنى قازاقستانداعى وزگە جۇرتتى قازاقتاندىرۋ ءۇشىن ورىس قارىپى كەرەك. ول باستى قۇرال قىزمەتىن اتقارادى. سەبەبى ۇيعىر دا، وزبەك تە، كارىس تە ءبارى-ءبارى ءتۇسىنەدى. تاعى ءبىر جايت، قازىر قازاقتاردىڭ 57 پايىزى قالادا تۇرادى. كىم بىلەدى، ولار جانىمىزعا بۇرىننان جاقىن دەپ ورىس تىلىنە اۋىپ كەتۋى دە مۇمكىن. سوندىقتان لاتىن الىپبيىنە اسىقپاۋ كەرەك. ۋاقىتى كەلەر سول كەزدە كورە جاتارمىز.
- بەلگىلى ساياساتتانۋشى، قازىر مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇرگەن بەرىك ابدىعاليەۆ: «قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى قاراجاتقا، وقۋلىققا، ادىستەمەگە، مامانعا ەمەس، ساياساتقا تىرەلىپ تۇر» دەپ ەدى. ءسىز نە دەيسىز؟
- شىندىق. كوپ نارسە بيلەۋشى ەليتانىڭ ساياسي جىگەرىنە بايلانىستى دەپ ويلايمىن. قاراپ تۇرساڭ، قازىر تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جيىرما جىلدان اسىپ كەتسە دە، وكىنىشكە قاراي، ورىس ۇلتى تۇرمايتىن جەرلەردىڭ وزىندە ءىس-قاعازدارى، سوت ءىسى ت.ب. ءالى سول «اعا» ۇلتتىڭ تىلىندە جۇرەدى. بۇل ماسقارا عوي. بيلىك جالتاقتىقتىڭ تونىن سىپىرىپ تاستاپ، تىكەسىنەن تىرلىك ەتەتىن كەزگە كەلدى. بىلايشا ايتقاندا «ءتىلىم، ەلىم» دەيتىن كەز تۋدى.
- تىلگە بايلانىستى تاعى ءبىر ماسەلە، قازاق ءتىلىن ۇرانداتىپ نان تابۋ (ساۋداعا اينالدىرۋ) مەن ساياسي ۇپاي جيناۋدى كەيبىر توپتار كاسىپكە اينالدىرىپ الدى دەگەن ەل ىشىندە اڭگىمە كوپ...
- مۇمكىن سولاي دا شىعار. وعان داۋىم جوق. ءتىلىم دەيتىن شىن پاتريوتتار جوق ەمەس. سول سەكىلدى ارزان ۇپاي جينايتىندار دا تابىلىپ قالار. مەنىڭ ايتپاعىم، ول ەمەس. باسقا. مەنىڭشە، وتارسىزداندىرۋدى مودەرنيزاتسيانىڭ ءبىر سالاسىنا اينالدىرۋىمىز قاجەت. قىسقاسى ۇلتتىق مودەرنيزاتسيا جاساۋدىڭ كەزى كەلدى. ۇلتتىق مودەرنيزاتسيا - جاڭا ۇلت جاساۋ. ءماڭگۇرتتەنگەن قازاقتى ايىقتىرۋ، قازاقتان قازاق جاساۋ جانە باسقا ۇلتتان قازاق جاساۋ. بۇگىنگى كۇنى، ەرتەڭگى زاماننىڭ قازاعىن جاساۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. ول بۇگىنگى قازاقتان باسقاشا. بىراق كونسەرۆاتيۆتى نەگىزدە بولۋى كەرەك. ەلدەگى حالىقتى تۇتاس قازاق دەپ جازىپ جىبەرمەي، تەك قازاق ءتىلىن ءبىلەتىندەردى عانا قازاق دەپ جازۋ كەرەك. بۇل ۇلتتىق مودەرنيزاتسيا جاڭا يدەنتيفيكاتسيا اكەلۋگە ءتيىس. ول ءۇشىن مەملەكەت تىڭعىلىقتى جۇمىسپەن اينالىسۋى قاجەت. وكىنىشتىسى، كەيدە ۇكىمەت ونبەيتىن باعدارلامالار جاساپ، سونىمەن اينالىسىپ جاتادى. كەرىسىنشە ۇلتتىق مۇددەگە كەلگەندە باسىنا سويىل تيگەن اتتاي كەگجيىپ شىعا كەلەدى. ونى دوعارۋ كەرەك.
- ەلىمىزدىڭ ماڭىزدى پريوريتەتى ۇلتتىق يدەيا قولعا الىنبادى دەيسىز. شىندىعى سول، ەلدى ۇيىتاتىن دۇنيە ول - ۇلتتىق يدەولوگيا. وكىنىشكە قاراي، قازاق حالقى ازىرگە سونداي تەمىرقازىقتى تاپپاي جاتقان سىندى.
- ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم قازىر دۇرىس باعىتتا دەپ ايتا الامىن. ايتپەسە «ءبىر ۇلت، ءبىر ءدىن، ءبىر مەملەكەت» دەپ ايتپاسا كەرەك-ءتى. قازىر بيلىكتە قازاق ءتىلىنىڭ ينتەگراۆتيۆتىك فۋنكتسياسى تۋرالى ايتىپ جاتىر. ەگەر وسى ەكى تۇجىرىمدى بىرىكتىرەتىن بولسا، سوندا «ءبىر ءتىل، ءبىر ءدىن، ءبىر ۇلت» دەگەن ءوز-وزىنەن شىعىپ تۇر...
- اڭگىمە اۋانىن ءسال وزگەرتسەك. قاعازعا تۇسكەن قازاقستان تاريحىنىڭ جالپى جاعدايى سىن كوتەرمەيتىنى بەلگىلى. بۇل جونىندە سىزدە ءار جەردە ايتىپ ءجۇرسىز...
- مەملەكەت جاڭا تاريحتى جاڭاشا كوزقاراسپەن جازۋ ءۇشىن از قارجى ءبولىپ جاتقان جوق. وسى سالامەن اينالىساتىن ەكى ينستيتۋتى ۇستاپ وتىر. قازاقستانعا بايلانىستى قۇجاتتاردى سىرتتان اكەلىپ جاتىر. قاراساڭ قىرۋار جۇمىس جاسالىپ جاتقان سياقتى. بىراق وسى وزگە ەلدەردىڭ مۇراعاتتارىنان اتتاي قالاپ، يا بولماسا قارجىعا ساتىپ الىنعان دۇنيەلەر شاڭ باسىپ ءبىر بۇرىشتا جاتپاۋى كەرەك قوي. سولاردى ەلەپ-ەكشەپ، ەلىمىزدىڭ جاڭا تاريحناماسىن دۇنيەگە اكەلۋ كەرەك ەمەس پە؟ ءتىپتى رەسەيلىكتەر «تاريحتى قايتا جازىپ قاجەتى جوق. ءبىز سەندەردى وتارلاعان جوقپىز. كەرىسىنشە ءبىلىم بەردىك، قالا سالدىق، كوزدەرىڭدى اشتىق» دەگەن سياقتى اڭگىمە ايتادى. ولاردىڭ ايتقانىنا مالدانۋعا بولمايدى. جاڭا تاريحتا ءيىسى قازاقتىڭ ءجۇرىپ وتكەن سوقتىقپالى، سوقپاقتى، تار جول تايعاق كەشۋى تولىق تۇسكەنى ءجون. قىتاي اناۋ ەكەن، ورىس مىناۋ ەكەن دەپ جالتاقتايتىن زامان ەمەس. اششى دا بولسا ءادىل تاريح تاسقا باسىلعانى ءجون. ۇلتتىق يدەيا دەپ جاتامىز، سول ۇلتتىق يدەيا - ۇلتتىق تاريحسىز بولمايدى.
- بۇگىنگى قازاقتىڭ بويىنداعى قانداي كەمشىلىك (ونى قالاي جەڭۋگە بولادى) پەن ارتىقشىلىقتى اتاپ وتسەڭىز؟
<!--pagebreak--><!--pagebreak-->
- مەن اباي ەمەسپىن. قازاقتىڭ قانداي ەكەنىن ول قارا شالدان ارتىق ايتقان ەشكىم جوق. ابايداي ۇلى تۇلعاعا ولاي ايتۋ جاراسادى. مەن كىممىن ونىڭ جانىندا، سەن كىمسىڭ، ول كىم، «قازاق اناۋ، قازاق مىناۋ» دەيتىن.
- دەگەنمەن..
- مەن - قوعامتانۋشىمىن. قىرىق جىلدان بەرى قازاقتى زەرتتەپ كەلە جاتىرمىن. سالىستىرايىق، كارىستەر مىقتى حالىق، ەكونوميكالىق داۋى تىم جەدەل، ءبىراق جارتىسى شوقىنىپ كەتكەن. ول مەملەكەتتە بولدىم. سوندا: «وركەنيەتكە ىلەسكەن ەلسىڭدەر نەگە ءوز دىندەرىڭنەن جەرىپ جاتىرسىڭدار؟» دەگەن سۇراعىما ءبىر موناح جىلادى. كەيبىرى «حاقىڭ بولماسىن» دەگەندەي تەپسىنە سويلەدى. بىراق ءبىر بايقاعانىم، كارىستەر دىنگە سەلقوس قاراعانىمەن، ءتىلىن قاتتى قۇرمەتتەيتىن ۇلت. ال ءبىزدىڭ ۇلت مەنىڭشە دىنگە مىقتى، تىلگە ولاق قارايدى.
- وسىدان 20 جىلدان كەيىنگى قازاقستاندى قالاي ەلەستەتە الاسىز؟
- كەزىندە شەتەلدىك ءبىر باسپاسوزگە بەرگەن سۇحباتىمدا «ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ۇيىتقىسى - ءدىن، يدەولوگيا - ءتىل بولادى» دەپ ايتقان ەدىم. ودان بەرى ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. قازىر تورتكۇل الەمدە بولىپ جاتقان دۇرمەكتەردى تارازىلاي كەلە، بۇرىنعى ايتقاندارىمدى قايتىپ الامىن. ونىڭ ورنىنا «ميگراتسيالىق قاقتىعىستار ورىن الادى» دەپ ايتقىم كەلەدى. ويتكەنى ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ءبىر ەلدىڭ شەكاراسىنان اسىپ توگىلگەن حالىق وزگە جۇرتتىڭ مەكەنىنە قۇيىلاتىنى بەلگىلى. سول جەردە ءوسىپ-ونۋگە تىرىسادى. ۋاقىت وتە كەلە «جەر بىزدىكى» دەگەن سياقتى اڭگىمە دە ايتىلىپ قالادى. مۇنىڭ ارتى قاندى قاقتىعىسقا الىپ كەلەرى انىق. سوندىقتان بىزگە وسى باستان ميگراتسياعا بايلانىستى ساياساتتى قايتا قاراۋ كەرەك. اناۋ ەۋروپاعا قاراڭىز، كەزىندە يسپانيا، فرانتسيادان ارابتاردى قۋعان. بىراق قازىر ولار سول ەلدەرگە قايتا تولىپ الدى. سول سەكىلدى ەۋروپادان تۇرىكتەردى دە قۋعان. قازىر كارى قۇرلىقتا تۇرىكتەر ونداعان ميلليون بولىپ سانالادى. مۇنىڭ ءبارى نەنى كورسەتەدى؟ ميگراتسيالىق ساياساتتىڭ سولقىلداق بولعانىنىڭ دالەلى. كىم بىلەدى، كىم كورىنگەنگە ازاماتتىق بەرىپ، ەسىكتەن اتتاتا بەرسەك، بىزدە سولاردىڭ كەبىن كيىپ جۇرمەسىمىزگە؟ بەتى اۋلاق. دەگەنمەن 20 جىلدان كەيىن قازاقستان قانداي بولادى دەپ كورىپكەلدىك جاسايتىن بولسام، ەلىمىز ەتەك-جەڭىن ءالى دە جيناڭقىراي تۇسەدى. گەوساياساتتا ءوز ورنى بار، الەۋەتتى مەملەكەتكە اينالادى. قازاق بالاسى «الەم بالاسى» بولادى. بۇلاي دەيتىنىم، قازاق بالاسى مىقتى ءبىلىمدى سىرتتان وقىپ، الىپ جاتىر. ول ۆاشينگتوندا جۇمىس ىستەر، لوندوندا وتىرار، پاريجدە بولار، ءبارىبىر جۇرەگى ەلىم دەپ، قازاقستانىم دەپ سوعادى. ءبىر مىسال، شەت-ەلگە شىعىپ تۇرامىن، سوندا ءبىر بايقاعانىم، قىرعىز بالالارى ءالى كۇنگە شەتكە شىعىپ، اربا سۇيرەپ، شابادان كوتەرىپ جۇك تاسىپ ءجۇر. ال ءوزىمىزدىڭ قارادومالاقتار كەرىسىنشە ءبىلىم الىپ، بولاشاقتىڭ قامىمەن ءجۇر. بۇل قۋانتا ما، جوق پا؟ ارينە، سۇيسىنتەدى. الەمنىڭ مىقتى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم العان جاستارىمىز كۇنى ەرتەڭ-اق، ەلىمىزدىڭ دامۋىنا، كوركەيۋىنە اتسالىسارى انىق. تەك تىنىشتىق بولعاي دەيىك. وزگەنىڭ ايتاعىنا ەرمەي ءاۋىزبىرلىكتە بولايىق. سوندا قازاقتىڭ «تورتەۋ ءتۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى» دەگەنى اقيقاتقا اينالماق.
-اڭگىمەڭىزگە راقمەت
سۇحباتتاسقان
سەيسەن امىربەكۇلى
"Aيقىن" گازەتى