Sәrsenbi kýni Almatydaghy Últtyq kitaphanada Jәkula Kýshikúlynyng tughanyna 150 jyl toluyna oray dayyndalghan eki birdey kitaptyng túsaukeseri ótti. Oghan Qazaqstannyng Halyq jazushysy Q.Júmadilov, tarihshy-professor M.Qoygeldiyev bastaghan bir top ziyaly qauym ókilderimen birge Jәkula Kýshikúlynyng úrpaqtary da qatysty. Osy rette onyng nemeresi Asqar Jakulinmen súhbat jasaghan edik.

- Qajyghúmar Shabdanúlynyng «Qyl­mys» romanyndaghy Álibek pen Aytol­qyn sizding әke-shesheniz degen ras sóz be, әlde solardyng ómirine úqsas epiy­zodtargha qarap, elding shygharghan әngi­mesi me?
- IYә, ras. Qajyghúmar aghamyzdyng «Qyl­mys» romanynyng altynshy tomynda әkem Ánuardyng (romanda Álibek) qa­za­synan son, Qajyghúmar aghamyzdyng shesheme kónil aityp keletini jazylghan. Sol ro­manda әkemning Qytay týrmesinde jatyp qaytys bolghan kezi de surettelgen. Biraq әkem mening esimde dep aita almaymyn, әkem­di ústaghanda men tәi-tәy basqan bala eken­min. Al qughyn-sýrgin zamanda әkemmen bir­ge bolghan uaqytym bir kýnge de tolmaydy eken! Bәrin keyin bildik qoy. Ákemdi Qy­tayda «mәdeniyet tónkerisi» kezinde ba­syna «qalpaq kiygizip» (jala jauyp degen maghynada), mәngibaqy týrmege qamap tas­taydy. Sheshem de «halyq jauynyn» әieli bolyp shygha keledi. Otbasymyz kadrlargha arnalghan túrghyn ýiden quylyp, kezinde Shyng Shysaydyng at qorasy bolghan la­shyq­qa kóshiriledi.

Sәrsenbi kýni Almatydaghy Últtyq kitaphanada Jәkula Kýshikúlynyng tughanyna 150 jyl toluyna oray dayyndalghan eki birdey kitaptyng túsaukeseri ótti. Oghan Qazaqstannyng Halyq jazushysy Q.Júmadilov, tarihshy-professor M.Qoygeldiyev bastaghan bir top ziyaly qauym ókilderimen birge Jәkula Kýshikúlynyng úrpaqtary da qatysty. Osy rette onyng nemeresi Asqar Jakulinmen súhbat jasaghan edik.

- Qajyghúmar Shabdanúlynyng «Qyl­mys» romanyndaghy Álibek pen Aytol­qyn sizding әke-shesheniz degen ras sóz be, әlde solardyng ómirine úqsas epiy­zodtargha qarap, elding shygharghan әngi­mesi me?
- IYә, ras. Qajyghúmar aghamyzdyng «Qyl­mys» romanynyng altynshy tomynda әkem Ánuardyng (romanda Álibek) qa­za­synan son, Qajyghúmar aghamyzdyng shesheme kónil aityp keletini jazylghan. Sol ro­manda әkemning Qytay týrmesinde jatyp qaytys bolghan kezi de surettelgen. Biraq әkem mening esimde dep aita almaymyn, әkem­di ústaghanda men tәi-tәy basqan bala eken­min. Al qughyn-sýrgin zamanda әkemmen bir­ge bolghan uaqytym bir kýnge de tolmaydy eken! Bәrin keyin bildik qoy. Ákemdi Qy­tayda «mәdeniyet tónkerisi» kezinde ba­syna «qalpaq kiygizip» (jala jauyp degen maghynada), mәngibaqy týrmege qamap tas­taydy. Sheshem de «halyq jauynyn» әieli bolyp shygha keledi. Otbasymyz kadrlargha arnalghan túrghyn ýiden quylyp, kezinde Shyng Shysaydyng at qorasy bolghan la­shyq­qa kóshiriledi.
Ákem týrmede on jylday jatyp, qay­tys bolady. Biraq ókimet sýiegin bermey, týrmede jerlenedi. Tek keyinnen, 4 jyldan keyin әkemning ataghyn «qayta qalpyna keltirip», Ýrimji qalasyndaghy sol kezdegi Ha­lyq Sarayynda saltanatty qoshtasu rә­simin ótkizip, әkemning sýiegin týrme ma­nyndaghy zirattan Ýrimjidegi qúrbandar ziratyna kóshiretin boldy. Búl Shynjang kóleminde «mәdeniyet tónkerisinen» keyingi osy «tónkeristin» kesirinen ómirinen aiy­rylghan ólke dәrejeli basshygha arnalyp ótkizgen túnghysh azaly jiyn edi. Sol kezde maghan erekshe әser etkeni anamnyng joq­­tau aitqany boldy. Otbasymyz mar­qúm әkemning sýiegimen birge saraygha kir­genimizde, anam qytayy, úighyry, qazaghy aralas zalgha dauys shygharyp joqtau aityp kirdi. Anamnyng zarly ýni týsingen adam­­­nyng ghana emes, tipti qazaqshany mýl­de týsinbeytin basqa últ ókilderining de kó­zine jas ýiirdi. Sol tústa 14-15 jas sha­­ma­syndaghy men alghash ret qazaqtyng ólim-jitim saltynyng da osynday saltanatty bolatynyn bildim. Qajyghúmar aghamyz da osy joqtaudy estigen son, «Mynaday joqtalghan ólimnin, dәl qazirgi shaqta armany az shyghar» dep jazady ghoy romanynda.
- Siz de birazgha deyin «halyq jauy­nyn» balasy bolyp ósipsiz ghoy...
- Ákem Ánuar, aghasy Maghauiya men Mer­ghazy, әkemning nemere aghasy Ábil­mә­jin, atamyz Jәkula - barlyghy da impe­riya­nyng qughynyn kórgen adamdar. Naghashy ja­ghym da búl sýrginnen aman qalmapty.
- Qay imperiyanyn?
- Ýsh imperiyanyn. Atam Jәkula pat­sha­lyq Reseyding de, sovettik imperiyanyng da qughynyn kórdi. Ákem arghy betting «mә­de­niyet tónkerisinin» qúrbanyna ainaldy. Sonda bizding әuletting taghdyry eki impe­riya­nyng arasynda jatyp, ezgige týsken qa­zaq halqynyng shaghyn tarihyna úqsay-dy. Atamnyng inisi Ábilmәjindi 1937-jyly NKVD «Qytaygha aughan aq emigrant Jәku­lamen baylanysta» dep atsa, әkeme «syrtpen astasqan element» degen aiyp taghyl­ghan. Qazaq osylaysha eki ottyng ortasynda kýi­gen ghoy.
- Jәkula atanyzdyng tughanyna biyl 150 jyl tolady eken, tughan je­rin­de as bermek ekensizder. Ol kisi al­ghash­qy dәrigerlerding biri bolghan ba?
- Jәkula atamyz 1885 jyly Ombynyng fe­lidsherlik mektebin bitiripti. Ony pav­lodarlyq zertteushi aghamyz Mýsәiip Sy­dyqov degen kisi byltyr Ombynyng múra­ghatynan qújattaryn tapqanda bildik. Oghan deyin bala kýnimizde «atang orys elinde oqyghan adam eken, kósem bolghan eken, tipten ózining tauy bolghan eken, atang ókimetke qarsy shyghyp, «qúiyr­shyq» bolghan eken degen saryn­daghy әngimelerdi ghana estiytin­biz.
Omby ol kezde qylyshynan qan tamghan Kolpakovskiy bas­qaryp túrghan Dala general-gu­bernatorlyghynyng ortalyghy. Uniyversiytet, institut әli joq, qazaq balalary Ombydaghy ka­det korpusynda, uchiliyshe men mektepterde internatta jatyp oqidy. Resey patshalyghy ózine qyzmet etkizu maqsatynda olar­dy kóbine әskeri, zan­ger­lik, dәrigerlik mamandyqtargha dayyndapty. Jәkula atamyz da «dala dәrigeri - әskery felid­sher» mamandyghyn alypty. Ózimen bir synypta M.Tynyshbaevtyng qayyn atasy Baqy Shalymbekov, qatarlas M.Dulatovtyng jary Ghaynijamaldyng әkesi Baymúrat Dosymbekov, general M.Qalmataevtyng әkesi Dýisenbi Qalmataev, Sh.Aymanovtardyng nemere aghasy Abbas Aymanov siyaqty qazaqtyng alghashqy dә­ri­gerleri oqypty. Olardy sýzek, qo­rasan, she­shek, qyzylsha sekildi indetterding al­dyn-alugha, ekpe jasaugha, qajet bolsa so­qyrishekti alyp tastaugha ýiretken eken. Atamyz sonymen bolys bolghansha Jetisu ónirinde 25 jyl dәrigerlik qyzmet at­qa­rypty.
- 25 jyl qay jerde dәriger bol­ghan?
- Qazirgi Qyrghyzstandaghy Qaraqolda, ol kezde Prjevalisk qalasy Jetisu oblysyna qarap túrghan uezd ortalyghy bol­ghan. Tipti, sol ataqty sayahatshy qaladaghy felid­sherlik punktte qaytys bolyp, qa­lanyng aty Prjevalisk atalghan. Kim bi­ledi, mýmkin, atamyz sayahatshynyng aqyrghy minuttarynda janynda boldy ma? Óit­keni, ol zamanda býkil qyrghyz jerinde dә­rigerlik punktterdi sausaqpen sanaysyz. Ongha da jetpeydi. Jәne gubernator Taube ol jerde qazaq pen qyrghyzdan góri kazak әskerin birinshi kezekte emdeu kerek dep, qysym kórsete bastaghan. Osynyng bә­ri qazaq oqyghandaryna onay әser ete me? Últtyq qozghalys osynday namysqa tiyetin jaghdaylardan baryp tumay ma?
- Atanyz sosyn tughan jeri Semey óni­rine kelip, bolys bolghan...
- Qaltalyqúlaq qariyalar aitady: bo­­lys­tyqqa týsuge atalas aghayyndary ar­nayy shaqyrtypty deydi. Mýmkin, solay da shyghar. Biraq eki nәrseni eskeru qajet siyaqty. Birinshiden, ol zamanda qazaqtyng qoly jetken eng biyik mәnsaby - bolystyq. Atam 1911 jyldan bastap on jylday bo­lys bolghan. Handyq biylik, agha súltandyq taraghannan keyin qazaqty tipti «uezd na­chaliniygi» - oyaz qylyp ta qoymady. Ekinshi­den, bolystyng bәri shardyng tasyn satyp alyp bolmaghan. Almatynyng múraghatynan atamnyng óz qoly qoyylghan jer dauyna qatysty birneshe tom materialdy taptyq. Sonyng bәrinde ol kisining búra tartyp ketken jeri joq. Qaytkende әdiletti bolugha tyrysqany, «әdilettilik» degen kategoriyany tereng týsingeni kórinip túr. Óitkeni, «Re­­sey men Qytay soghysa qalghan jaghdayda, bar­lyq әdiletsiz orys sheneunikterin quyp shyghyp, qazaq halqy ózining ýkimetin qúra alatyn últtyq partiyanyng tóniregine toptasuy kerek!» depti. Jay ghana basshylardy demeydi, «әdiletsiz orys basshylaryn» deydi. 1913 jyly, ózi bolys - ózi aityp otyrghan orys imperiyasynyng jergilikti she­neunigi! Búl anyz emes, daqpyrt emes - Omby arhiyvinde saqtalghan tarihy qú­jat. Osy sózdi sharshy topta aitqany ýshin Zaysan men Semeyding rotmistrleri men pro­kurorlary Ombygha hat jazyp, Om­bynyng sot palatasy atama qylmystyq is qoz­ghapty. Taqqan aiyptary 130-bap: «mem­lekettik tónkeriske qarsy ashyq ýndeu» degen bap eken. Eger, kinәsi tolyq dәleldense, ómirbaqy itjekkenge aidalyp ketedi eken. Búl «Ayqap» pen «Qazaq­tyn» qatar shyqqan jyly, últ ziyaly­la­rynyng «Bas qosayyq» dep pikir talastyryp jatqan kezeni. Mýmkin, sol oqigha da әser etti me eken? Atamnyng patshalyq zamannyng qughynyn kórdi degenim osy.
- Keyin Alash qozghalysyna qosyldy ma?
- Onysyn naqty aita almaymyn, biraq niyet­tes bolghany anyq. Óitkeni, NKVD «aq emigrant, alashordashy Jәkula Kýshikov» dep jazady. Búghan qosa, inisi Ábilmәjin «Qap­lanbek Alashordasynyn» kósemi re­tinde atylghan.
- Jana Sovettik qughyndy da kórdi de­diniz emes pe?
- Ol Stalin men Goloshekin zamanynda kәmpeskege úshyraghany. 1928 jyly Semeyde Qyzyltas (qazirgi Tarbaghatay auda­ny) degen audan qúrylyp, sol audannyng eng iri 7 bayy retinde mal-mýlki tәrkilenip, Áu­lieatagha jer audarylypty. Sosyn, ol jaqtan qashyp shyghyp, tughan jerine kelip, auyl-aymaghymen Qytaygha auady. Sonyng aldynda Semey gimnaziyasynda oqityn úly Merghazyny alugha barghanda, dosy Erejep Itbaevpen aqyl­dasypty. Ózining kó­terilis úiymdastyrmaq ekenin aitypty. Biraq, Erejep aghamyz toqtatypty. Al, shekarany óte bergende, úly Merghazy qy­zyldardyng qolyna týsip, ol Semey týr­mesinde qaytys bolady. Atamnyng ózi de kóp úzamay, 1933 jyly Shәueshekte oq tiyip dýniyeden qaytypty. Dýngen kóterilisi ke­zinde jaralanghan dýngendi emdep jat­qanda, qyzyldardyng oghynan saghaty toq­tapty.
- Inisi Ábilmәjin qalay «Qaplanbek Alashordasynyn» kósemi atanyp jýr? Sonday úiym bolyp pa edi?
- Ol endi NKVD oilap shygharghan úiym ghoy. Biraq tarihy negizi joq emes. Ábil­mә­jindi atamyz Jәkula osy Almatydaghy, ol kez­degi Vernyy gimnaziyasynda, keyinnen 1909 jyldan bastap Semey gimnaziyasynda oqytypty. Vernyida Sadyq Amanjolov, Áshirbek Shalymbekov, Oraz Jandosovtarmen qatarlas oqysa, Semeyde Álim­han Ermekov, Halel Ghabbasovtar oqyp jýrgende bilim alypty. Sosyn, bolys bolghan atamyz inisin Polishagha, Varshava institutyna oqugha jiberipti. Jәne aqshasyn ózi tólep túrghangha úqsaydy. Ghúmar Qarash «Qazaq» gazetine 1915 jyly jazghan maqalasynda «Varshavada 4 qazaq studenti bar. Ishinde Á.Shalymbekov, Sa­ghynaev pen Ábilmәjin Kýshikov óz qar­jy­symen oqidy, A.Túnghashin stiypendiya alady» dep jazypty. Ol zamanda Polishada 5 jyl boyy student oqytu onay emes. Sosyn, Ábilmәjin Alashordanyng astanasy bol­ghan Semeyge kelip, últ-azattyq kýreske ara­lasypty. Mirjaqyppen, Kәrim Toq­tybaevpen, Ydyrys Mústambaevpen jaq­sy qarym-qatynasta bolghan. Ózi ghylym­men, aghartushylyqpen ainalysqan. Biraq 1933 jyly Saryaghashtaghy Qaplanbek auyl sharuashylyghy institutynda dosent bo­lyp jýrgende ústalyp, Almatynyng týr­mesine qamalady. Sol jerde oghan Fay­zolla Ghalymjanov (II jalpyqazaq sezin úiym­dastyrushynyng biri), Mýslim Ermekov (Á.Ermekovting inisi), Múhtar Birimjanov­ter­men (A.Birimjanovtyng nemere inisi) «Qap­lanbek Alashordasyn» qúrghan degen aiyp taghylyp, 3 jylgha Qarlagqa aidaydy.
- Sonda ol úiymgha qanday kinә ta­gha­dy?
- Ol kez Ahandar bastaghan 34 adamgha ýkim shyqqan kez ghoy. Búl kisiler «ekinshi tol­qyn» retinde tazalau nauqanynyng qúr­bany bolghan. Barlyghy kózi ashyq, kókiregi oyau azamattar emes pe? Barlyghy últshyl. Goloshekindik sayasatty, ashtyqtyng qoldan úiymdastyrylyp otyrghanyn aitypty. Baytúrsynov, Dulatov bastaghan últ kó­sem­derin qúrtqan ýkimet qazaq halqyn da qúrtady depti. Sonyng bәrin jansyzdar jazyp alyp, sybyrlap otyrghan. Búghan qo­sa, Ábilmәjin aghamyzgha «tuystary Qy­tay­gha qashqan, aq emigrant Jәkulamen, Rayym­jan Mәrsekovpen baylanysta bol­ghan» degen de aiyptar taghylghan. Impe­riya­nyng qolynda túr emes pe, qanday kinә ta­­gha­myn dese de. Sóitip, Ábilmәjin Ký­shi­kovti 1937 jyly Semey týrmesinde atu ja­zasyna kesedi. NKVD ýkimdi ke­shik­tir­meydi ghoy, sol kýni týngi saghat ekide ýkim oryn­­dalghan eken.
Qazir búl kisilerding barlyghy sayasy ja­­ghynan aqtaldy. Biraq osy qughyn-sýrgin biz­­ding әuletke orny tolmastay jara salyp ketti. Óziniz oilanyz: atam Jәkula, ini­si Ábilmәjin oqtan qaytty. Sol Ábilmә­jin aghamyzdyn, inisi Merghazynyn, mening әkem­ning ghúmyry týrmede ýzildi. Maghauiya agha­myzdy qosqanda, әuletimizding bes bir­dey arysy sayasy qughyn-sýrginning qúrbany bol­dy. Olardyng tughan-tuystarynyng ýrkin­shilikten bastap ómirleri azappen, qorqy­nysh­pen ótti. Sonda ne ýshin? Kim ýshin? Ne­­ge? Otbasymyzdyng taghdyry qazaq ta­riy­hynyng qiyn-qystau kezenine úqsas dep otyrghanym osy. Barlyghynyng armany, ansary - azattyq edi.
- Óziniz endi atajúrtynyzgha kelip, tәube dep otyrsyz ghoy...
- «Beybarys súltan» filiminde Beyba­rys bir týp jusannyng iyisin saghynady ghoy. Bireuler búl tym jattandy beyne deui mým­kin. Biraq ol ras, sonday dýniye. Atam­nyng tughan jeri Tarbaghatay tauynda Jәku­lanyng Qyzyltasy degen tau bar. Qystaq-júr­ty­nyng orny ghoy. Bizding tú­qym-júraghatymyz ar­ghy betke ketse de, sol jerding aty saq­talypty.
Álem qazir alaqanday ghana bolyp qal­dy ghoy. Ontýstik Afrikanyng Ýmit mýiisine ba­ram deseng de, bir-aq kýnde jetip barasyz. Biraq men sol atajúrtqa barar jol­dy túp-tura on jyl jýrip óttim. Al, atam men әkem tughan jerinen qol ýzgennen ke­yin, bizding әulet búl joldy túp-tura seksen jyl jýrdi. Qasymda eki joldasym bar, Al­lanyng atymen bastayyq dep dúgha jasap, jolgha shyqtyq. Baratyn jaqqa bet aluymyz sol eken, kóz jasym kókiregimdi juyp ketti. Qymsynghan, iymenisimdi jasyr­ghanyma da, ishtegi ashu-yzanyng búlqyny­syna da boy bermey tógilip ketken kózding ja­sy mening ózimdiki me, joq әlde, kýl tók­ken qara qystauyn ansap ótken atamnyng kóz jasy ma, joq әlde, sol topyraqty sa­ghynumen kýnderin ótkizgen әkelerimning kóz jasy ma, oghan da jip taghyp jete almay qaldym. Alys joldy artqa tastap, atam­nyng izi qalghan sol qara jolmen Jәku­la tauynyng baurayyna kelgende men ar­ma­nymnyng oryndalghandyghyn, ansaumen ót­ken atamnyn, saghynysh ózegin órtegen әkem­ning armany oryndalyp, aruaqtary bir aunap týskendigin jan-dýniyem sezin­gendey boldy. Mine, osy sәtten bastap mening de ata mekenim bar, ol myna túrghan «Jәkulanyng Qyzyltasy» dep jaltaq­tamay aita alatyn boldym!
- Ángimenizge rahmet.

Súhbattasqan Jansaya Kenjebek

«Qazaq әdebiyeti» gazeti