Qazaq halqynda «Uayym týbi jez qayyq, batasyng da ketesin. Tәuekel týbi jel qayyq, jýzesing de ketesin» degen maqal baryn bәrimiz bilemiz. Uayym-qayghy adamdy ózennin, kóldin, ya bolmasa tenizding terenine batyratyn «jez qayyq» bolghanymen, oghan ýrke qarap, «jez qayyqtan» «jel qayyq» artyq dep sanau dúrys bolmas. «Jel qayyqtyn» (uayym-qayghysyzdyq) da adamdy tenizding talay buyrqanghan asau tolqynyna soghatyny bar.

Abaydyng «uayym-qayghysyzdyghyna qayghylan» degen sózin qoldana otyryp aitsam, qazirgi zamandastarymnyng (qazaq jastarynyn) basym kópshiligining «uayym-qayghysyzdyghy» maghan mýldem únamaydy. «Uayym-qayghysyzdyghy» degenim últynyng bolashaghyna salghyrttyghy, últtyq tiline degen «kýl bolmasan, býl bol» psihologiyasy, nemqúraylylyghy. Student jastardyng arasynda kóp jýrgendigimnen jastardyng búl «uayym-qayghysyzdyghyn» jaqsy bilemin... Mening uayym-qayghymnyng mәni de osynda.

Qazaq halqynda «Uayym týbi jez qayyq, batasyng da ketesin. Tәuekel týbi jel qayyq, jýzesing de ketesin» degen maqal baryn bәrimiz bilemiz. Uayym-qayghy adamdy ózennin, kóldin, ya bolmasa tenizding terenine batyratyn «jez qayyq» bolghanymen, oghan ýrke qarap, «jez qayyqtan» «jel qayyq» artyq dep sanau dúrys bolmas. «Jel qayyqtyn» (uayym-qayghysyzdyq) da adamdy tenizding talay buyrqanghan asau tolqynyna soghatyny bar.

Abaydyng «uayym-qayghysyzdyghyna qayghylan» degen sózin qoldana otyryp aitsam, qazirgi zamandastarymnyng (qazaq jastarynyn) basym kópshiligining «uayym-qayghysyzdyghy» maghan mýldem únamaydy. «Uayym-qayghysyzdyghy» degenim últynyng bolashaghyna salghyrttyghy, últtyq tiline degen «kýl bolmasan, býl bol» psihologiyasy, nemqúraylylyghy. Student jastardyng arasynda kóp jýrgendigimnen jastardyng búl «uayym-qayghysyzdyghyn» jaqsy bilemin... Mening uayym-qayghymnyng mәni de osynda.

Keyingi kezderi men jastardy ekige bólip qaraytyn boldym. Birinshileri shyryldauyq «shegirtkeshe» «tirshilik» etetinder, ekinshileri «qúmyrsqasha» «ómir» sýretinder. Shegirtkelerding ózin ekige bólip qaraymyn: biri, últtyn, halyqtyng qamyn, mýddesin oilamaq týgili ózderining de bolashaghyn oilap bas qatyrmaytyndar bolsa, ekinshileri, «sholaq belsendiler». Búl belsendi shegirtkeler «TJ»-lyq («TJ» - «Tufly jalau», Múhtar Shahanovtyng sózi) ónerdi óte jaqsy mengerip alghandyghynyng jәne ózderining kóptigining arqasynda «qúmyrsqa»  jastardyn  kórinuine qatty kedergi keltirude. El «aghalaryna» keregi de osy belsendi pysyqaylar. Olargha aitqandaryn eki etpey, tipti artyghymen oryndaytyn, jastardyng arasynda qoghamdyq pikir tudyrugha at salysatyn «óz shegirtkelerinin» bolghany kerek. Býgingi jastar elimizding erteni ekeni belgili. «At túyaghyn tay basar» demekshi eger qazirgi el «aghalarynyn» ornyn osy belsendiler bassa, elimizding bolashaghy ne bolmaq?!

Elimizde, ókinishke oray, «halyqqa bir tiyn paydasy joq, ay sayyn bas qosqan jiyndary» (Mónke bi) kóp, «el aghalaryn» maqtau men qorghaudy basty maqsatym dep biletin, ana tilining taghdyryna pysqyryp ta qaramay, bógde tilde sóilegende bógde últtyng ózin jolda qaldyratyn sholaq belsendiler arqyly barlyq qazaq jastarynyng kózqarasyn, talap-tilegin, mún-múqtajyng anyqtau oryn aluda. Alayda, búl pysyqaylar qazaq jastarynyng barshasy emes. «Shegirtkelik» pen «TJ»-lyqtan aman qazaq jastary da bar. Ruhy, sanasy azat, qylyshtyng ótkir jýzindey namysy bar, últynyng bolashaghyna bey-jay qaramaytyn qazaqtyng úl-qyzdary («qúmyrsqa» jastar) joq emes. Biraq búlar tym az. Olar qoghamymyzdaghy mәngýrttik pen jaghympazdyqtyng batpaghynan asyp shygha almauda.

«Molasynday baqsynyn, jalghyz qaldym, tap shynym» (Abay). Qaraghandynyng orys tildi ortasy auyldyng qazaqy ortasynda ósken men ýshin jat. Búl qalada eshtene de «meniki» emes. Qúddy jat jerde, bógde ortada jýrgendeymin. Tәuelsiz óz elimde jýrip, tәueldi ómir sýremin (Paradoks)... Orys tiline tәueldimin.

Men ózimdi nege jalghyz sezinemin? Manayymda tolyp jatqan adamdar, aralasatyn joldas-joralar, student jastar jeterlik. Biraq men jalghyzbyn (Taghy da paradoks). Bógde  tildi orta. Bógde tildi adamdar. Solardyng arasynda ózimdi jatsynamyn. Ómir sýrip jatqan qoghamym bógde tildi bolghandyghynan men ony qabyl ala almaymyn. Osynday jaghdayda jatsynuym oryndy ýderis. Sebebi tildi adamdar arasyndaghy qarym-qatynas qúraly nemese talap-tilekterin, mún-múqtajdaryn jetkizushi qúral ghana emes, tildi adamnyn, halyqtyng bolmysynyng kórinisi dep bilemin. Halyqtyng sanasynyng tәuelsizdigi tilining qoghamdaghy mәrtebesinen kórinetinin eskersek, bógde tildi mәngýrt «shegirtkelerdin» arasynda baqsynyng molasynday nege jalghyz qalghandyghym týsinikti bola týsedi.

 «Keudende shybyn janyn bolsa eger, Joghaltpa jer betinen qazaq atyn» (Qojabergen jyrau). Qazaq halqynyng basynan osy uaqytqa deyin qily-qily kezender ótti. Jau qolynan qaza bolyp jatsa da, batyr úldary satqyndyqtyn, jauyzdyqtyng qúrbany bolyp jatsa da, asharshylyqtan jartysyna juyghy qyrylyp jatsa da, tiri qalghandary toz-toz bolyp, biri shekara asyp jan saughalap, biri óz jerinde taghdyrdyng talqysynda iylenip jatsa da qazaq últtyq bolmysyn, últtyq namysyn, últtyq sanasyn, últtyq ruhyn saqtap qalugha degen úmtylysyn esh uaqytta joymaghan. Tariyhqa kóz jýgirtsek, qazaq jerinde ómir sýrgen bizding arghy ata-babalarymyz sanalatyn húndar, saqtar, ýisinder, qanlylar t.b., odan beridegi kók týrkiler eldigin, birligin saqtaudy múrat qylghan. Qazaq halyq bolyp tarih sahnasyna shyqqannan bergi kezde de osy múrat ózgermesten halyqtyng boyynan kórinis tapty. Asan Sәbiytúlynyng bolashaqta halyqtyng basyna ornaytyn «Qily zamandy» boljap, halyqtyng bolashaghyna qam jep «Qayghy» atanuy, «Jer Úiyq» iydeyasyn eldik sana dengeyine kóterui, Qaztughan, Aqtamberdi, Dospambet, Shalkiyiz... Búqar jyraulardyng «El» men «Jer» ýshin qam jeui, qazaq sayasy tәuelsizdiginen airyla bastaghan tústaghy «Zar zaman» oishyldarynyng zary, qazaqtyng tәuelsizdigi ýshin kýresken Alash Ordashylardyng eldik mýdde jolyndaghy arpalysy, M. Áuezov, E. Bekmahanov, Q. Sәtpaev syndy taghdyry tauqymetke toly qazaq úldarynyng tәuelsizdikke degen ansary, qazaq halqy tәuelsizdigin alghannan keyingi kezendegi qazaqtyng tilin, dinin, últtyq bolmysyn saqtatudaghy qazaqshyl azamattardyng jan-ayqaylary qazaq halqynyng tәuelsizdikke degen múratynyng bir sәtke de úmytylmaghanyn dәleldeydi, sózimning shyn ekendigin kórsetedi.

«Ay, zaman - ai, zaman - ai, Týsti mynau túman – ai. Isting bәri kýmәn –ay» (Búqar jyrau). HHI ghasyr qazaq ýshin taghy bir synyn taghayyndady. Búl syn – qazaqtyng tilinen aiyrylu, qisapsyz kóp dinderding ishinen dәstýrli dinin tappay adasu, basqa halyqtarda kezdese bermeytin tәrbie danalyghynan qol ýzu, talay ghasyrlar boyy atadan úrpaqqa múra bolyp kele jatqan ómir sýru salty – dәstýrin úmytu, últtyq qúndylyqtarynan bezinip, batystanu men orystanudyng «jalanashtanghan» «tәni» qúndylyghymen ulanu, yaghny últsyzdanu syny. Qazaqstannyng «últtar» zerthanasynda kóp últtardyng qospasynan túratyn jana qazaqstandyq últtyng  jasalyp jatqandyghy búl últsyzdanu ýderisin jedeldetip otyr. Búl últtyng jasaluyna qazaqshyl azamattar qarsylyq bildirude jәne barynsha tejep jatyr. Biraq bolashaqta olardan keyin qazaqtyng hali qalay bolmaq? Tek býgingimen ómir sýretin, óz qara basynan basqany oilamaytyn, bolashaqtyng keremet bolatyndyghyna senip alyp, әn aityp, by biylep, uayym-qayghysyz «tirshilik» etetin, jaghympazdanu pen maqtaudan basqany bilmeytin shegirtkeler zamany bolghanda qazaq zamana synynan qalay ótpek?

«Hareketing bar bolghany әreket...»(Attar. Búlbúlnama. Búlbúldyng bayghyzgha jauaby). Oiymdy grekting myna bir anyzymen sabaqtasam. Grek dalasy kóp qúdaylyq dýniyetanymnyng shyrmauynda bolghan baghzy zamanda Korinf elinde Sizif deytin patsha ómir sýripti. Ol ózining ailakerliginin, qulyghynyng arqasynda asa myqty patshalyq qúrady. Óte bay, әri kýsh-quaty myghym patshalyqtyng tizginin berik ústaghan Sizif pendeshilikke boy aldyryp, masattana bastaydy. Ózin Qúdaylardyng qataryna qoyady, tipti Qúdaylardyng patshasy Zevske de baghynbaydy. Oghan arnap qúrbandyq shaludan, diny rәsimderdi oryndaudan bas tartady. Múny bilip qoyghan Zevs qaharlanyp, jan alghysh qúday Tanatosqa aityp Sizifting janyn alghyzady. Sodan ashugha bulyqqan Zevs Sizifti sottap, qatal ýkim kesedi. Ýkim boyynsha Sizif ýlken biyik taudyng úshar basyna dәu qara tasty domalatyp shygharuy kerek eken. Biraq Sizif qansha tyrysqanymen, ol tasty eshqashan taudyng basyna shyghara almaydy. Sebebi tasty domalatyp shynyna jete bergende, ol tómen qaray domalap ketip otyrady. Búl osylaysha mәngi baqy jalghasa beredi.

Búl anyzdyng astarynda absurd (dalbasa) mәselesi jatyr deydi A.Kamu. Qazaqta dalbasa degen sóz bar. Dalbasa jasalatyn isting kýtken nәtiyje bermeytinin bilip túryp, qayta-qayta sol isti jasay berushilik. Sizif tasty taudyng úshar basyna shyghara almaytynyn biledi, biraq múny bilse de tasty taugha shygharugha úmtylady. Alayda, men búl anyzdy basqa mәnde qoldanghandy jón kóremin.

Sizif pen qazaqtyng taghdyrynyng arasynda úqsastyq bar siyaqty kórinedi maghan. Úqsastyghy birinshiden, ekeuinde de úmtylys bar. Sizif tasty taugha shygharu ýshin úmtylsa, qazaq halqy shynayy tәuelsizdikke jetu ýshin úmtylady. Biraq ekeui de úmtylystarynan kýtken nәtiyjelerin ala almaydy. Búl eshqanday da dalbasalyq emes. Búl – tәuelsizdikke degen, azattyqqa degen úmtylys. «Qazaq halqynyng azattyqqa úmtylysyn dalbasa dep ataugha eshkimning de qaqy joq».

Sizifting taghdyry azapty, ol ýnemi tasty taugha shyghara almay qinalady. Qazaq halqynyng taghdyry da azapty. Reseyding bodany bolghan zamannan bastap basynan baghy tayghan. Ýnemi tәuelsizdik ýshin úmtylys, arpalys, ókinishtisi, qazaq sol zamannan beri eshqashan týbegeyli tәuelsizdikke jetken emes. Sizifting taspen taudyng basyna shygha almaghany sekildi, qazaq ekonomikalyq ta, sayasy da, ruhany da tәuelsizdikke jete almay otyr. Búl qansha ashy bolsa da, uaqyttyng shyndyghy.

Ekinshiden, Sizifting de, qazaq halqynyng da azapty taghdyrynyng sebepshisi aiqyn, belgili. Sizifting azapty taghdyrynyng sebepshisi – oghan ýkim shygharghan Qúdaylar. Al Qazaqtyng taghdyryna ýkim shygharghan – Resey, dәlirek aitsam, әli kýnge jalghasyp kele jatqan Resey otarshylyghy.

«Jamandyqty kim kórmeydi? Ýmitin ýzbek – qayratsyzdyq. Dýniyede eshnәrsede bayan joq ekeni ras, jamandyq ta qaydan bayandap qalady deysin? Qary qalyn, qatty qystyng artynan kógi mol jaqsy jaz kelmeushi me edi?» (Abaydyng 37-qara sózi). Bú dýniyede mәngilik eshtene joq. Uaqyttyng qazaqty qatal syngha sala berui tyiylar. Ýmitim zor...

«Úra berseng shaytan da óledi». Eger Qúdaylardyng ýkimin ózgertse, Sizifting taghdyry da ózgeredi. Oiymdy osydan órbitsem, qazaqtyng taghdyryna da ózgeris әkeluge bolady. Ol ýshin Reseyding otarshyl yqpalynan bosanu kerek. Osy jerde mәsele biylikke kelip tireledi. Eger biylik qalasa, Reseyding yqpalynan bosanu hareketin jasaugha bolady. Ókinishke oray, qazirgi biylik ókilderi túrghanda búl oiym utopiya bolyp qalatyn siyaqty.

Biylik – kýsh. Biylikte kýsh bar. Bar kýshti jeke bastyng mýddesi ýshin emes, qazaq halqynyng mýddesi ýshin júmsasa, biraz is tyndyrugha bolar edi.

«Jaqsydan ýiren...». Qazybek by birde Ánet babadan «Dýniyedegi jamandyq atauly neden bolady?» dep súraghan eken. Sonda Ánet baba: «Arabsha «Hakim», qazaqsha «Ákim» degen sóz bar. Búl sóz ýsh әripten qúralady. A, k, m. Sol bir auyz sózdi eki ret aitsaq akm-akm bolyp, alty әrip bolady. Eki «a», eki «k», eki «m». Osy alty әrip alty auyz sózding bas әripteri. Mine, osy alty auyz sóz bar jamandyqtyng shyghatyn kózderi. Adam balasyn ardan ketirip, qiyanat-zorlyq, mansap-maqtan, talas tughyzatyn da, dýniyeni búzyp, tynshytpaytyndar da osylar. Basqy eki «a»-nyng biri – altyn. Altyn, púl baylyqqa kórse qyzyqpaytyn, oghan ar-imanyn satpaytyn adam az. Ekinshi «a» – «ayel». Ayelge qyzyghu, qyrqysu, talasu, әiel turaly tensizdik bәri osydan shyghady. Eki «k»-ning biri – kek. Kek qughan adam onbaydy. Bireu shyqsa kegimdi alamyn dep quasyn, sen qusang ol kek quady. Osy kek quu dýniyeni tynshytpaydy. Kek qughan, kek saqtaghan onbas degen osy. Ekinshi «k» – kejir-qisyqtyq. Kejirlik – adamnyng qasiyetsiz minezining biri. Kejir-qisyq adam ózi bilmeydi, bireuding taza aqyl kenesin almaydy. óz degenimdi isteymin dep talasady, jaghalasady. Eki «m»-nyng biri – maqtan. Maqtanbaytyn, maqtangha mastanbaytyn adam az. Maqtanda tazalyq, әdildik bolmaydy. Maqtanshaq – bayysam, basqadan assam degizip, arsyzdyqqa sheyin aparady. Ekinshi «m» – mansap. Mansapqorlyq, әkim bolsam, barlyghyna ózim qoja bolsam, bar adamdy bir shybyqpen aidasam degen eng aiuandyq pighylgha aparatyn, dýniyeni búzatyn keselderding biri. Búlar adam balasynyng basyn da qospaydy, adaldyqty, adamgershilikti istetpeydi. Súraghannyng týbi «әkim» degen sózde boldy ghoy. Áling kelse «әkimdi» dúrys ústap, saqtanyp jýrgeysin» – depti.

«Adamdyq boryshyn, halqyna qyzmet qyl» (Shәkәrim). «Ákimdi» biylik mәninde týsinsek, әkimdikti halyqtyng qamy ýshin, halyqtyng múqtajdyghy ýshin júmsay bilu adamnyng boyyndaghy eng asyl qasiyet dep bilemin. Biylik – jeke bastyng qamy ýshin emes, halyq ýshin paydaly is jasau tetigi bolghany lazym. Biyliksiz-aq, halyqqa qyzmet etuge bolady, әriyne. Biraq biyliksiz qazaq ýshin ýlken is jasau Sizifting dәu qara tasty taudyng basyna shygharu úmtylysymen birdey. Sondyqtan qazaqshyl, halyqshyl azamattargha biylik kerek dep sanaymyn. Mәselen, eger qazaqshyl adam biylikte bolsa, Ata zandaghy tilge qatysty «bylyqtardan» tazartar edi, mektepte bastauysh synyptan bastap ýsh tilde oqytudy doghartar edi, taghy da basqa qazaq ýshin kóptegen paydaly irgeli isterdi atqarar edi... Halyqshyl azamattargha biylik auaday qajet-aq.

«Toqsan auyz sózding tobyqtay týiini». Sizderge qoyar saualdarym:

1) «Uayym-qayghysyzdyghyna uayym-qayghy qyl daghy, sol uayym-qayghysyzdyqtan qútylarlyq oryndy hareket tabu kerek hәm qylu kerek. Árbir oryndy hareket ózi de uayym-qayghyny azaytady, orynsyz kýlkimenen azaytpa, oryndy hareketpen azayt!» – dep Abay aitpaqshy, uayym-qayghymdy azaytarlyq oryndy hareketim ne bolmaq?

2) Biylikke jetu ýshin ne isteuim kerek?

P.S.

Kez kelgen adam oilanady. Oilanbaytyn adam joq. Tipti, bizding basqa tirshilik iyelerinen ereksheligimiz oilana alatyndyghymyzda jәne sol oiymyzdy shamamyzsha jetkize aluymyzda. «Kónildegi kórikti oy auyzdan shyqqanda óni qashady»(Abay). Aqyn da emespin, jazushy da emespin, Qazaq Eli «Mәngilik El» bolsyn dep tileushi «az» qazaqtyng birimin. Oiymdy shama-sharqymsha jetkizuge tyrystym. Aghalar, kórgeninen kórmegeni kóp, ómirden týigeninen týimegeni kóp jas inilerinizdi orynsyz aitqan sózderi bolsa, keshirinizder.

Qaraghandy qalasy

Abai.kz