قازاق حالقىندا «ۋايىم ءتۇبى جەز قايىق، باتاسىڭ دا كەتەسىڭ. تاۋەكەل ءتۇبى جەل قايىق، جۇزەسىڭ دە كەتەسىڭ» دەگەن ماقال بارىن ءبارىمىز بىلەمىز. ۋايىم-قايعى ادامدى وزەننىڭ، كولدىڭ، يا بولماسا تەڭىزدىڭ تەرەڭىنە باتىراتىن «جەز قايىق» بولعانىمەن، وعان ۇركە قاراپ، «جەز قايىقتان» «جەل قايىق» ارتىق دەپ ساناۋ دۇرىس بولماس. «جەل قايىقتىڭ» (ۋايىم-قايعىسىزدىق) دا ادامدى تەڭىزدىڭ تالاي بۋىرقانعان اساۋ تولقىنىنا سوعاتىنى بار.

ابايدىڭ «ۋايىم-قايعىسىزدىعىنا قايعىلان» دەگەن ءسوزىن قولدانا وتىرىپ ايتسام، قازىرگى زامانداستارىمنىڭ (قازاق جاستارىنىڭ) باسىم كوپشىلىگىنىڭ «ۋايىم-قايعىسىزدىعى» ماعان مۇلدەم ۇنامايدى. «ۋايىم-قايعىسىزدىعى» دەگەنىم ۇلتىنىڭ بولاشاعىنا سالعىرتتىعى، ۇلتتىق تىلىنە دەگەن «كۇل بولماسان، ءبۇل بول» پسيحولوگياسى، نەمقۇرايلىلىعى. ستۋدەنت جاستاردىڭ اراسىندا كوپ جۇرگەندىگىمنەن جاستاردىڭ بۇل «ۋايىم-قايعىسىزدىعىن» جاقسى بىلەمىن... مەنىڭ ۋايىم-قايعىمنىڭ ءمانى دە وسىندا.

قازاق حالقىندا «ۋايىم ءتۇبى جەز قايىق، باتاسىڭ دا كەتەسىڭ. تاۋەكەل ءتۇبى جەل قايىق، جۇزەسىڭ دە كەتەسىڭ» دەگەن ماقال بارىن ءبارىمىز بىلەمىز. ۋايىم-قايعى ادامدى وزەننىڭ، كولدىڭ، يا بولماسا تەڭىزدىڭ تەرەڭىنە باتىراتىن «جەز قايىق» بولعانىمەن، وعان ۇركە قاراپ، «جەز قايىقتان» «جەل قايىق» ارتىق دەپ ساناۋ دۇرىس بولماس. «جەل قايىقتىڭ» (ۋايىم-قايعىسىزدىق) دا ادامدى تەڭىزدىڭ تالاي بۋىرقانعان اساۋ تولقىنىنا سوعاتىنى بار.

ابايدىڭ «ۋايىم-قايعىسىزدىعىنا قايعىلان» دەگەن ءسوزىن قولدانا وتىرىپ ايتسام، قازىرگى زامانداستارىمنىڭ (قازاق جاستارىنىڭ) باسىم كوپشىلىگىنىڭ «ۋايىم-قايعىسىزدىعى» ماعان مۇلدەم ۇنامايدى. «ۋايىم-قايعىسىزدىعى» دەگەنىم ۇلتىنىڭ بولاشاعىنا سالعىرتتىعى، ۇلتتىق تىلىنە دەگەن «كۇل بولماسان، ءبۇل بول» پسيحولوگياسى، نەمقۇرايلىلىعى. ستۋدەنت جاستاردىڭ اراسىندا كوپ جۇرگەندىگىمنەن جاستاردىڭ بۇل «ۋايىم-قايعىسىزدىعىن» جاقسى بىلەمىن... مەنىڭ ۋايىم-قايعىمنىڭ ءمانى دە وسىندا.

كەيىنگى كەزدەرى مەن جاستاردى ەكىگە ءبولىپ قارايتىن بولدىم. بىرىنشىلەرى شىرىلداۋىق «شەگىرتكەشە» «تىرشىلىك» ەتەتىندەر، ەكىنشىلەرى «قۇمىرسقاشا» «ءومىر» سۇرەتىندەر. شەگىرتكەلەردىڭ ءوزىن ەكىگە ءبولىپ قارايمىن: ءبىرى، ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ قامىن، مۇددەسىن ويلاماق تۇگىلى وزدەرىنىڭ دە بولاشاعىن ويلاپ باس قاتىرمايتىندار بولسا، ەكىنشىلەرى، «شولاق بەلسەندىلەر». بۇل بەلسەندى شەگىرتكەلەر «تج»-لىق («تج» - «تۋفلي جالاۋ»، مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءسوزى) ونەردى وتە جاقسى مەڭگەرىپ العاندىعىنىڭ جانە وزدەرىنىڭ كوپتىگىنىڭ ارقاسىندا «قۇمىرسقا»  جاستاردىڭ  كورىنۋىنە قاتتى كەدەرگى كەلتىرۋدە. ەل «اعالارىنا» كەرەگى دە وسى بەلسەندى پىسىقايلار. ولارعا ايتقاندارىن ەكى ەتپەي، ءتىپتى ارتىعىمەن ورىندايتىن، جاستاردىڭ اراسىندا قوعامدىق پىكىر تۋدىرۋعا ات سالىساتىن «ءوز شەگىرتكەلەرىنىڭ» بولعانى كەرەك. بۇگىنگى جاستار ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى ەكەنى بەلگىلى. «ات تۇياعىن تاي باسار» دەمەكشى ەگەر قازىرگى ەل «اعالارىنىڭ» ورنىن وسى بەلسەندىلەر باسسا، ەلىمىزدىڭ بولاشاعى نە بولماق؟!

ەلىمىزدە، وكىنىشكە وراي، «حالىققا ءبىر تيىن پايداسى جوق، اي سايىن باس قوسقان جيىندارى» (موڭكە بي) كوپ، «ەل اعالارىن» ماقتاۋ مەن قورعاۋدى باستى ماقساتىم دەپ بىلەتىن، انا ءتىلىنىڭ تاعدىرىنا پىسقىرىپ تا قاراماي، بوگدە تىلدە سويلەگەندە بوگدە ۇلتتىڭ ءوزىن جولدا قالدىراتىن شولاق بەلسەندىلەر ارقىلى بارلىق قازاق جاستارىنىڭ كوزقاراسىن، تالاپ-تىلەگىن، مۇڭ-مۇقتاجىڭ انىقتاۋ ورىن الۋدا. الايدا، بۇل پىسىقايلار قازاق جاستارىنىڭ بارشاسى ەمەس. «شەگىرتكەلىك» پەن «تج»-لىقتان امان قازاق جاستارى دا بار. رۋحى، ساناسى ازات، قىلىشتىڭ وتكىر جۇزىندەي نامىسى بار، ۇلتىنىڭ بولاشاعىنا بەي-جاي قارامايتىن قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى («قۇمىرسقا» جاستار) جوق ەمەس. بىراق بۇلار تىم از. ولار قوعامىمىزداعى ماڭگۇرتتىك پەن جاعىمپازدىقتىڭ باتپاعىنان اسىپ شىعا الماۋدا.

«مولاسىڭداي باقسىنىڭ، جالعىز قالدىم، تاپ شىنىم» (اباي). قاراعاندىنىڭ ورىس ءتىلدى ورتاسى اۋىلدىڭ قازاقي ورتاسىندا وسكەن مەن ءۇشىن جات. بۇل قالادا ەشتەڭە دە «مەنىكى» ەمەس. قۇددى جات جەردە، بوگدە ورتادا جۇرگەندەيمىن. تاۋەلسىز ءوز ەلىمدە ءجۇرىپ، تاۋەلدى ءومىر سۇرەمىن (پارادوكس)... ورىس تىلىنە تاۋەلدىمىن.

مەن ءوزىمدى نەگە جالعىز سەزىنەمىن؟ ماڭايىمدا تولىپ جاتقان ادامدار، ارالاساتىن جولداس-جورالار، ستۋدەنت جاستار جەتەرلىك. بىراق مەن جالعىزبىن (تاعى دا پارادوكس). بوگدە ء تىلدى ورتا. بوگدە ءتىلدى ادامدار. سولاردىڭ اراسىندا ءوزىمدى جاتسىنامىن. ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامىم بوگدە ءتىلدى بولعاندىعىنان مەن ونى قابىل الا المايمىن. وسىنداي جاعدايدا جاتسىنۋىم ورىندى ۇدەرىس. سەبەبى ءتىلدى ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس قۇرالى نەمەسە تالاپ-تىلەكتەرىن، مۇڭ-مۇقتاجدارىن جەتكىزۋشى قۇرال عانا ەمەس، ءتىلدى ادامنىڭ، حالىقتىڭ بولمىسىنىڭ كورىنىسى دەپ بىلەمىن. حالىقتىڭ ساناسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءتىلىنىڭ قوعامداعى مارتەبەسىنەن كورىنەتىنىن ەسكەرسەك، بوگدە ءتىلدى ماڭگۇرت «شەگىرتكەلەردىڭ» اراسىندا باقسىنىڭ مولاسىنداي نەگە جالعىز قالعاندىعىم تۇسىنىكتى بولا تۇسەدى.

 «كەۋدەڭدە شىبىن جانىن بولسا ەگەر، جوعالتپا جەر بەتىنەن قازاق اتىن» (قوجابەرگەن جىراۋ). قازاق حالقىنىڭ باسىنان وسى ۋاقىتقا دەيىن قيلى-قيلى كەزەڭدەر ءوتتى. جاۋ قولىنان قازا بولىپ جاتسا دا، باتىر ۇلدارى ساتقىندىقتىڭ، جاۋىزدىقتىڭ قۇربانى بولىپ جاتسا دا، اشارشىلىقتان جارتىسىنا جۋىعى قىرىلىپ جاتسا دا، ءتىرى قالعاندارى توز-توز بولىپ، ءبىرى شەكارا اسىپ جان ساۋعالاپ، ءبىرى ءوز جەرىندە تاعدىردىڭ تالقىسىندا يلەنىپ جاتسا دا قازاق ۇلتتىق بولمىسىن، ۇلتتىق نامىسىن، ۇلتتىق ساناسىن، ۇلتتىق رۋحىن ساقتاپ قالۋعا دەگەن ۇمتىلىسىن ەش ۋاقىتتا جويماعان. تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، قازاق جەرىندە ءومىر سۇرگەن ءبىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىز سانالاتىن حۇندار، ساقتار، ۇيسىندەر، قاڭلىلار ت.ب.، ودان بەرىدەگى كوك تۇركىلەر ەلدىگىن، بىرلىگىن ساقتاۋدى مۇرات قىلعان. قازاق حالىق بولىپ تاريح ساحناسىنا شىققاننان بەرگى كەزدە دە وسى مۇرات وزگەرمەستەن حالىقتىڭ بويىنان كورىنىس تاپتى. اسان ءسابيتۇلىنىڭ بولاشاقتا حالىقتىڭ باسىنا ورنايتىن «قيلى زاماندى» بولجاپ، حالىقتىڭ بولاشاعىنا قام جەپ «قايعى» اتانۋى، «جەر ۇيىق» يدەياسىن ەلدىك سانا دەڭگەيىنە كوتەرۋى، قازتۋعان، اقتامبەردى، دوسپامبەت، شالكيىز... بۇقار جىراۋلاردىڭ «ەل» مەن «جەر» ءۇشىن قام جەۋى، قازاق ساياسي تاۋەلسىزدىگىنەن ايرىلا باستاعان تۇستاعى «زار زامان» ويشىلدارىنىڭ زارى، قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن الاش ورداشىلاردىڭ ەلدىك مۇددە جولىنداعى ارپالىسى، م. اۋەزوۆ، ە. بەكماحانوۆ، ق. ساتپاەۆ سىندى تاعدىرى تاۋقىمەتكە تولى قازاق ۇلدارىنىڭ تاۋەلسىزدىككە دەگەن اڭسارى، قازاق حالقى تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىنگى كەزەڭدەگى قازاقتىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاتۋداعى قازاقشىل ازاماتتاردىڭ جان-ايقايلارى قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىككە دەگەن مۇراتىنىڭ ءبىر ساتكە دە ۇمىتىلماعانىن دالەلدەيدى، ءسوزىمنىڭ شىن ەكەندىگىن كورسەتەدى.

«اي، زامان - اي، زامان - اي، ءتۇستى مىناۋ تۇمان – اي. ءىستىڭ ءبارى كۇمان –اي» (بۇقار جىراۋ). ءححى عاسىر قازاق ءۇشىن تاعى ءبىر سىنىن تاعايىندادى. بۇل سىن – قازاقتىڭ تىلىنەن ايىرىلۋ، قيساپسىز كوپ دىندەردىڭ ىشىنەن ءداستۇرلى ءدىنىن تاپپاي اداسۋ، باسقا حالىقتاردا كەزدەسە بەرمەيتىن تاربيە دانالىعىنان قول ءۇزۋ، تالاي عاسىرلار بويى اتادان ۇرپاققا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان ءومىر ءسۇرۋ سالتى – ءداستۇرىن ۇمىتۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنان بەزىنىپ، باتىستانۋ مەن ورىستانۋدىڭ «جالاڭاشتانعان» «ءتاني» قۇندىلىعىمەن ۋلانۋ، ياعني ۇلتسىزدانۋ سىنى. قازاقستاننىڭ «ۇلتتار» زەرتحاناسىندا كوپ ۇلتتاردىڭ قوسپاسىنان تۇراتىن جاڭا قازاقستاندىق ۇلتتىڭ  جاسالىپ جاتقاندىعى بۇل ۇلتسىزدانۋ ۇدەرىسىن جەدەلدەتىپ وتىر. بۇل ۇلتتىڭ جاسالۋىنا قازاقشىل ازاماتتار قارسىلىق بىلدىرۋدە جانە بارىنشا تەجەپ جاتىر. بىراق بولاشاقتا ولاردان كەيىن قازاقتىڭ ءحالى قالاي بولماق؟ تەك بۇگىنگىمەن ءومىر سۇرەتىن، ءوز قارا باسىنان باسقانى ويلامايتىن، بولاشاقتىڭ كەرەمەت بولاتىندىعىنا سەنىپ الىپ، ءان ايتىپ، بي بيلەپ، ۋايىم-قايعىسىز «تىرشىلىك» ەتەتىن، جاعىمپازدانۋ پەن ماقتاۋدان باسقانى بىلمەيتىن شەگىرتكەلەر زامانى بولعاندا قازاق زامانا سىنىنان قالاي وتپەك؟

«حارەكەتىڭ بار بولعانى ارەكەت...»(اتتار. بۇلبۇلناما. بۇلبۇلدىڭ بايعىزعا جاۋابى). ويىمدى گرەكتىڭ مىنا ءبىر اڭىزىمەن ساباقتاسام. گرەك دالاسى كوپ قۇدايلىق دۇنيەتانىمنىڭ شىرماۋىندا بولعان باعزى زاماندا كورينف ەلىندە سيزيف دەيتىن پاتشا ءومىر ءسۇرىپتى. ول ءوزىنىڭ ايلاكەرلىگىنىڭ، قۋلىعىنىڭ ارقاسىندا اسا مىقتى پاتشالىق قۇرادى. وتە باي، ءارى كۇش-قۋاتى مىعىم پاتشالىقتىڭ تىزگىنىن بەرىك ۇستاعان سيزيف پەندەشىلىككە بوي الدىرىپ، ماساتتانا باستايدى. ءوزىن قۇدايلاردىڭ قاتارىنا قويادى، ءتىپتى قۇدايلاردىڭ پاتشاسى زەۆسكە دە باعىنبايدى. وعان ارناپ قۇرباندىق شالۋدان، ءدىني راسىمدەردى ورىنداۋدان باس تارتادى. مۇنى ءبىلىپ قويعان زەۆس قاھارلانىپ، جان العىش قۇداي تاناتوسقا ايتىپ ءسيزيفتىڭ جانىن العىزادى. سودان اشۋعا بۋلىققان زەۆس ءسيزيفتى سوتتاپ، قاتال ۇكىم كەسەدى. ۇكىم بويىنشا سيزيف ۇلكەن بيىك تاۋدىڭ ۇشار باسىنا ءداۋ قارا تاستى دومالاتىپ شىعارۋى كەرەك ەكەن. بىراق سيزيف قانشا تىرىسقانىمەن، ول تاستى ەشقاشان تاۋدىڭ باسىنا شىعارا المايدى. سەبەبى تاستى دومالاتىپ شىڭىنا جەتە بەرگەندە، ول تومەن قاراي دومالاپ كەتىپ وتىرادى. بۇل وسىلايشا ماڭگى باقي جالعاسا بەرەدى.

بۇل اڭىزدىڭ استارىندا ابسۋرد (دالباسا) ماسەلەسى جاتىر دەيدى ا.كاميۋ. قازاقتا دالباسا دەگەن ءسوز بار. دالباسا جاسالاتىن ءىستىڭ كۇتكەن ناتيجە بەرمەيتىنىن ءبىلىپ تۇرىپ، قايتا-قايتا سول ءىستى جاساي بەرۋشىلىك. سيزيف تاستى تاۋدىڭ ۇشار باسىنا شىعارا المايتىنىن بىلەدى، بىراق مۇنى بىلسە دە تاستى تاۋعا شىعارۋعا ۇمتىلادى. الايدا، مەن بۇل اڭىزدى باسقا ماندە قولدانعاندى ءجون كورەمىن.

سيزيف پەن قازاقتىڭ تاعدىرىنىڭ اراسىندا ۇقساستىق بار سياقتى كورىنەدى ماعان. ۇقساستىعى بىرىنشىدەن، ەكەۋىندە دە ۇمتىلىس بار. سيزيف تاستى تاۋعا شىعارۋ ءۇشىن ۇمتىلسا، قازاق حالقى شىنايى تاۋەلسىزدىككە جەتۋ ءۇشىن ۇمتىلادى. بىراق ەكەۋى دە ۇمتىلىستارىنان كۇتكەن ناتيجەلەرىن الا المايدى. بۇل ەشقانداي دا دالباسالىق ەمەس. بۇل – تاۋەلسىزدىككە دەگەن، ازاتتىققا دەگەن ۇمتىلىس. «قازاق حالقىنىڭ ازاتتىققا ۇمتىلىسىن دالباسا دەپ اتاۋعا ەشكىمنىڭ دە قاقى جوق».

ءسيزيفتىڭ تاعدىرى ازاپتى، ول ۇنەمى تاستى تاۋعا شىعارا الماي قينالادى. قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى دا ازاپتى. رەسەيدىڭ بودانى بولعان زاماننان باستاپ باسىنان باعى تايعان. ۇنەمى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ۇمتىلىس، ارپالىس، وكىنىشتىسى، قازاق سول زاماننان بەرى ەشقاشان تۇبەگەيلى تاۋەلسىزدىككە جەتكەن ەمەس. ءسيزيفتىڭ تاسپەن تاۋدىڭ باسىنا شىعا الماعانى سەكىلدى، قازاق ەكونوميكالىق تا، ساياسي دا، رۋحاني دا تاۋەلسىزدىككە جەتە الماي وتىر. بۇل قانشا اششى بولسا دا، ۋاقىتتىڭ شىندىعى.

ەكىنشىدەن، ءسيزيفتىڭ دە، قازاق حالقىنىڭ دا ازاپتى تاعدىرىنىڭ سەبەپشىسى ايقىن، بەلگىلى. ءسيزيفتىڭ ازاپتى تاعدىرىنىڭ سەبەپشىسى – وعان ۇكىم شىعارعان قۇدايلار. ال قازاقتىڭ تاعدىرىنا ۇكىم شىعارعان – رەسەي، دالىرەك ايتسام، ءالى كۇنگە جالعاسىپ كەلە جاتقان رەسەي وتارشىلىعى.

«جاماندىقتى كىم كورمەيدى؟ ءۇمىتىن ۇزبەك – قايراتسىزدىق. دۇنيەدە ەشنارسەدە بايان جوق ەكەنى راس، جاماندىق تا قايدان بايانداپ قالادى دەيسىڭ؟ قارى قالىڭ، قاتتى قىستىڭ ارتىنان كوگى مول جاقسى جاز كەلمەۋشى مە ەدى؟» (ابايدىڭ 37-قارا ءسوزى). بۇ دۇنيەدە ماڭگىلىك ەشتەڭە جوق. ۋاقىتتىڭ قازاقتى قاتال سىنعا سالا بەرۋى تىيىلار. ءۇمىتىم زور...

«ۇرا بەرسەڭ شايتان دا ولەدى». ەگەر قۇدايلاردىڭ ۇكىمىن وزگەرتسە، ءسيزيفتىڭ تاعدىرى دا وزگەرەدى. ويىمدى وسىدان وربىتسەم، قازاقتىڭ تاعدىرىنا دا وزگەرىس اكەلۋگە بولادى. ول ءۇشىن رەسەيدىڭ وتارشىل ىقپالىنان بوسانۋ كەرەك. وسى جەردە ماسەلە بيلىككە كەلىپ تىرەلەدى. ەگەر بيلىك قالاسا، رەسەيدىڭ ىقپالىنان بوسانۋ حارەكەتىن جاساۋعا بولادى. وكىنىشكە وراي، قازىرگى بيلىك وكىلدەرى تۇرعاندا بۇل ويىم ۋتوپيا بولىپ قالاتىن سياقتى.

بيلىك – كۇش. بيلىكتە كۇش بار. بار كۇشتى جەكە باستىڭ مۇددەسى ءۇشىن ەمەس، قازاق حالقىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن جۇمساسا، ءبىراز ءىس تىندىرۋعا بولار ەدى.

«جاقسىدان ۇيرەن...». قازىبەك بي بىردە انەت بابادان «دۇنيەدەگى جاماندىق اتاۋلى نەدەن بولادى؟» دەپ سۇراعان ەكەن. سوندا انەت بابا: «ارابشا «حاكىم»، قازاقشا «اكىم» دەگەن ءسوز بار. بۇل ءسوز ءۇش ارىپتەن قۇرالادى. ا، ك، م. سول ءبىر اۋىز ءسوزدى ەكى رەت ايتساق اكم-اكم بولىپ، التى ءارىپ بولادى. ەكى «ا»، ەكى «ك»، ەكى «م». وسى التى ءارىپ التى اۋىز ءسوزدىڭ باس ارىپتەرى. مىنە، وسى التى اۋىز ءسوز بار جاماندىقتىڭ شىعاتىن كوزدەرى. ادام بالاسىن اردان كەتىرىپ، قيانات-زورلىق، مانساپ-ماقتان، تالاس تۋعىزاتىن دا، دۇنيەنى بۇزىپ، تىنشىتپايتىندار دا وسىلار. باسقى ەكى «ا»-نىڭ ءبىرى – التىن. التىن، پۇل بايلىققا كورسە قىزىقپايتىن، وعان ار-يمانىن ساتپايتىن ادام از. ەكىنشى «ا» – «ايەل». ايەلگە قىزىعۋ، قىرقىسۋ، تالاسۋ، ايەل تۋرالى تەڭسىزدىك ءبارى وسىدان شىعادى. ەكى «ك»-ءنىڭ ءبىرى – كەك. كەك قۋعان ادام وڭبايدى. بىرەۋ شىقسا كەگىمدى الامىن دەپ قۋاسىڭ، سەن قۋساڭ ول كەك قۋادى. وسى كەك قۋ دۇنيەنى تىنشىتپايدى. كەك قۋعان، كەك ساقتاعان وڭباس دەگەن وسى. ەكىنشى «ك» – كەجىر-قيسىقتىق. كەجىرلىك – ادامنىڭ قاسيەتسىز مىنەزىنىڭ ءبىرى. كەجىر-قيسىق ادام ءوزى بىلمەيدى، بىرەۋدىڭ تازا اقىل كەڭەسىن المايدى. ءوز دەگەنىمدى ىستەيمىن دەپ تالاسادى، جاعالاسادى. ەكى «م»-نىڭ ءبىرى – ماقتان. ماقتانبايتىن، ماقتانعا ماستانبايتىن ادام از. ماقتاندا تازالىق، ادىلدىك بولمايدى. ماقتانشاق – بايىسام، باسقادان اسسام دەگىزىپ، ارسىزدىققا شەيىن اپارادى. ەكىنشى «م» – مانساپ. مانساپقورلىق، اكىم بولسام، بارلىعىنا ءوزىم قوجا بولسام، بار ادامدى ءبىر شىبىقپەن ايداسام دەگەن ەڭ ايۋاندىق پيعىلعا اپاراتىن، دۇنيەنى بۇزاتىن كەسەلدەردىڭ ءبىرى. بۇلار ادام بالاسىنىڭ باسىن دا قوسپايدى، ادالدىقتى، ادامگەرشىلىكتى ىستەتپەيدى. سۇراعاننىڭ ءتۇبى «اكىم» دەگەن سوزدە بولدى عوي. ءالىڭ كەلسە «اكىمدى» دۇرىس ۇستاپ، ساقتانىپ جۇرگەيسىڭ» – دەپتى.

«ادامدىق بورىشىڭ، حالقىنا قىزمەت قىل» (شاكارىم). «اكىمدى» بيلىك مانىندە تۇسىنسەك، اكىمدىكتى حالىقتىڭ قامى ءۇشىن، حالىقتىڭ مۇقتاجدىعى ءۇشىن جۇمساي ءبىلۋ ادامنىڭ بويىنداعى ەڭ اسىل قاسيەت دەپ بىلەمىن. بيلىك – جەكە باستىڭ قامى ءۇشىن ەمەس، حالىق ءۇشىن پايدالى ءىس جاساۋ تەتىگى بولعانى لازىم. بيلىكسىز-اق، حالىققا قىزمەت ەتۋگە بولادى، ارينە. بىراق بيلىكسىز قازاق ءۇشىن ۇلكەن ءىس جاساۋ ءسيزيفتىڭ ءداۋ قارا تاستى تاۋدىڭ باسىنا شىعارۋ ۇمتىلىسىمەن بىردەي. سوندىقتان قازاقشىل، حالىقشىل ازاماتتارعا بيلىك كەرەك دەپ سانايمىن. ماسەلەن، ەگەر قازاقشىل ادام بيلىكتە بولسا، اتا زاڭداعى تىلگە قاتىستى «بىلىقتاردان» تازارتار ەدى، مەكتەپتە باستاۋىش سىنىپتان باستاپ ءۇش تىلدە وقىتۋدى دوعارتار ەدى، تاعى دا باسقا قازاق ءۇشىن كوپتەگەن پايدالى ىرگەلى ىستەردى اتقارار ەدى... حالىقشىل ازاماتتارعا بيلىك اۋاداي قاجەت-اق.

«توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى». سىزدەرگە قويار ساۋالدارىم:

1) «ۋايىم-قايعىسىزدىعىڭا ۋايىم-قايعى قىل داعى، سول ۋايىم-قايعىسىزدىقتان قۇتىلارلىق ورىندى حارەكەت تابۋ كەرەك ءھام قىلۋ كەرەك. ءاربىر ورىندى حارەكەت ءوزى دە ۋايىم-قايعىنى ازايتادى، ورىنسىز كۇلكىمەنەن ازايتپا، ورىندى حارەكەتپەن ازايت!» – دەپ اباي ايتپاقشى، ۋايىم-قايعىمدى ازايتارلىق ورىندى حارەكەتىم نە بولماق؟

2) بيلىككە جەتۋ ءۇشىن نە ىستەۋىم كەرەك؟

P.S.

كەز كەلگەن ادام ويلانادى. ويلانبايتىن ادام جوق. ءتىپتى، ءبىزدىڭ باسقا تىرشىلىك يەلەرىنەن ەرەكشەلىگىمىز ويلانا الاتىندىعىمىزدا جانە سول ويىمىزدى شامامىزشا جەتكىزە الۋىمىزدا. «كوڭىلدەگى كورىكتى وي اۋىزدان شىققاندا ءوڭى قاشادى»(اباي). اقىن دا ەمەسپىن، جازۋشى دا ەمەسپىن، قازاق ەلى «ماڭگىلىك ەل» بولسىن دەپ تىلەۋشى «از» قازاقتىڭ ءبىرىمىن. ويىمدى شاما-شارقىمشا جەتكىزۋگە تىرىستىم. اعالار، كورگەنىنەن كورمەگەنى كوپ، ومىردەن تۇيگەنىنەن تۇيمەگەنى كوپ جاس ىنىلەرىڭىزدى ورىنسىز ايتقان سوزدەرى بولسا، كەشىرىڭىزدەر.

قاراعاندى قالاسى

Abai.kz