Abay tuyndylarynyng realistik jaqtaryn sóz etkende airyqsha toqtaludy qajet etetin negizgi bir mәsele - әielder turaly kózqarasy. Búl mәsele kenirek toqtap, keybir salystyrular jasaudy kerek qylady. Abaygha deyingi auyz әdebiyetin jәne keybir tarihy әdebiyet núsqalaryn alsaq, әiel turaly eki týrli kózqarastyng bolghandyghyn angharamyz. Birinshisi - halyqtyq, ekinshisi - feodaldyq. Halyqtyq kózqaras әieldi joghary baghalaydy. Kóp jayttarda erlerden artyq etip kórsetuge tyrysady. El bastar kósem de, sóz bastar sheshen de, top jarghan batyr, ayauly aru, ardaqty azamat ta anadan tuady. Sondyqtan ómirde ananyng roli erekshe degen qorytyndyny úsynady. Mysaly, «Alyp - anadan, at biyeden tuady», «Ayaghyn kórip asyn ish, anasyn kórip qyzyn al», «Erding atyn qatyn shygharady, qatynnyng atyn jatym shygharady», «Jaqsy әiel jaman erkekti adam etedi, jaqsy erkek jaman әieldi adam ete almaydy», «Jaqsy әiel - jigitke bitken baq, jaqsy jer, jayly qonys, altyn taq», «Alghany jaqsy jigitting әrqashan isin ondaydy, alghany jaman jigitting isining sәti bolmaydy», «Áyel jerden shyqqan joq, o da erkekting balasy, erler kókten týsken joq, әiel - onyng anasy», «Alqyzyl gýl - jerding sәuleti, asyl jar - erding sәuleti», «Anandy Mekkege ýsh arqalap barsang da, qaryzynnan qútyla almaysyn».

Abay tuyndylarynyng realistik jaqtaryn sóz etkende airyqsha toqtaludy qajet etetin negizgi bir mәsele - әielder turaly kózqarasy. Búl mәsele kenirek toqtap, keybir salystyrular jasaudy kerek qylady. Abaygha deyingi auyz әdebiyetin jәne keybir tarihy әdebiyet núsqalaryn alsaq, әiel turaly eki týrli kózqarastyng bolghandyghyn angharamyz. Birinshisi - halyqtyq, ekinshisi - feodaldyq. Halyqtyq kózqaras әieldi joghary baghalaydy. Kóp jayttarda erlerden artyq etip kórsetuge tyrysady. El bastar kósem de, sóz bastar sheshen de, top jarghan batyr, ayauly aru, ardaqty azamat ta anadan tuady. Sondyqtan ómirde ananyng roli erekshe degen qorytyndyny úsynady. Mysaly, «Alyp - anadan, at biyeden tuady», «Ayaghyn kórip asyn ish, anasyn kórip qyzyn al», «Erding atyn qatyn shygharady, qatynnyng atyn jatym shygharady», «Jaqsy әiel jaman erkekti adam etedi, jaqsy erkek jaman әieldi adam ete almaydy», «Jaqsy әiel - jigitke bitken baq, jaqsy jer, jayly qonys, altyn taq», «Alghany jaqsy jigitting әrqashan isin ondaydy, alghany jaman jigitting isining sәti bolmaydy», «Áyel jerden shyqqan joq, o da erkekting balasy, erler kókten týsken joq, әiel - onyng anasy», «Alqyzyl gýl - jerding sәuleti, asyl jar - erding sәuleti», «Anandy Mekkege ýsh arqalap barsang da, qaryzynnan qútyla almaysyn».
            Qazaqtyng kóptegen maqal-mәtelderin alsaq, er adamnyng ómirindegi baqyt ta, baqytsyzdyq ta bәri әielining jaqsylyq, jamandyghyna tireledi. Keybir maqaldarda әiel men erlerding әleumettik roli birdey dep sanasa, ata men ana turaly balagha jýkteletin mindet pen óteytin qaryzy jayly oi-pikirlerinde halyq anany әrdayym birinshi oryngha qoyady.
Auyz әdebiyetindegi ólen, anyz, ertegi әngimelerden biz neshe týrli súlu, aqyldy, ailaly әielderding obrazdaryn kezdestiremiz. Ertegi, anyzdarda úshyraytyn anghal batyrlardyng әr aluan alyp dәu, mystan kempirler, jer astyndaghy jylan patshalarymen kezdeskende ózin sýigen súlu qyz, ailaly әielderding aqyl-kenesteri arqyly jaularyn jenip shyghyp, múrattaryna jetedi. Basqalaryn aitpaghanda, kópshilikke mәlim Jәnibek pen Jiyrenshe sheshen anyzy - búghan tolyq mysal.
Anyzda Jiyrenshe - әri sóz tapqysh, әri aqyldy, qanday qiyn-qystaudan bolsyn sýrinbey shyghatyn taypalmalynyng ózi. Biraq patshanyng óte qiyn ýsh tapsyrmasyn oryndaugha kelgende, onyng saly sugha ketip, ne qylaryn bilmeydi. Sonyng ýsheuinde de aqyl tauyp, Jiyrensheni ajaldan qútqaratyn - әieli Qarashash. Aqyry ol óz sýtinen qymyz ashytyp, hanmen birge Jiyrenshe joryqqa attanarda jantorsyqqa qúiyp, kýieuining qanjyghasyna baylap jiberedi. «Bir kezde han shóldep, saghan susyn tap, әitpese óltirem! - der, sol kezde sen osy qymyzdy hangha úsyn, iship bolyp, nening sýti dep súrar, sonda qymyzdyng syryn asharsyn», - deydi.
            Qarashashtyng aitqany joryqta dәl keledi. Han qymyzdy iship alyp, Qarashashtyng sýti ekendigin estigennen keyin, sanyn bir-aq soghady. Endi ony әieldikke ala almaytyn bolady da, Jiyrenshege jaulyghyn toqtatady.
            Sóitip, halyq hannan da, hannyng atyshuly shesheninen de aqyly artyq әielder bar ekendigin moyyndap qana qoymaydy, «Jiyrenshe, Qarashash» anyzy arqyly, sonday әielderding bolghandyghyn tarihy adamdardyng atymen baylanysty Qarashash syqyldy aqyl, ailasy mol únamdy әiel obrazyn jasaydy.
            Qarashashty búlay kórsetuding ózinde de әielge degen ýlken izet, zor qúrmet jatqan joq pa? Búl shyn mәnindegi halyqtyq kózqaras emes pe?
            Áyelge degen halyqtyq kózqarastyng bir aluan týrin biz epostyq, liro-epostyq poemalardan da kezdestiremiz. Epostardyng kópshiliginde-aq halyq eng ayauly aru, adal sýt emgen súlularyn batyrlardyng serigi etedi. Qúrtqa, Gýlbarshyn, Aqjýnis, Qyz Nazym - bәri de halyqtyng ardaqty úldary sanalghan batyrlaryn sýiip, solargha kómekke keledi. Keybireulerining el qorgharlyq batyr dәrejesine kóterilulerine әielderining kómegi, keybir jayttarda jenistikke ie bolu ýshin aqyl-kenesteri jәrdem etedi. Qobylandynyng Alshaghyr elin shabuy da, jenui de Qúrtqanyng aqyl-aylasymen baylanysty desek, noghaylylyqtardy qalmaq hany Qaraman kelip qamaghanda, olargha Qambardyng qol úshyn berui - týptep kelgende Nazymmen baylanysty.
            Búl qyzdardyng qaysysy bolsa da, qolyna nayza alyp soghysqa shyqpasa da, jaulargha qaru kórseterlik ózderining ne júbayy, ne sýigen batyrlaryna kómekshilik isteri arqyly el qorghau isine aralasady. Tipti súlulardyng batyrlargha ghashyq boluynyng negizinde el qorghau tilegi, óz halqynyng bir paydasyna jarau degen armany jatatyndyghyn kóremiz.     
Epostyq jyrlarda eldik mәselelerge әielderding qatysulary batyrlargha kórsetetin aqyl-kenesteri arqyly bolsa, liro-epostardyng keybireulerinde biz әleumettik mәselelerge әielderding tikeley qatysyp, el arasyndaghy dau-sharlardyng arqauy ózi bolugha jaraghan әiel obrazdaryn da kezdestiremiz. Sonday qyzdardyng biri - Ayman obrazy. Menmendik baqtalas iyesi Kótibar men Maman arasyndaghy egesting ayaghy eki rudyng jaulasuyna, shabynshylyqqa úlasqan jaghdayda, ózi tútqynda jýrse de, býkil mәselening týiinin sheshushi - Aymannyng aqyl-aylasy. Oqighanyng sheshuinde órkókirek Kótibar da, menmensigen Maman da mazaq bolyp qalady da, Ayman bastaghan top degenine jetedi.
            Keltirilgen mysaldardyng barlyghy da әiel mәselesine degen halyqtyq kózqarastardyng qanday ekendigin dәleldese, sonymen qatar foliklorda bolsyn, әdebiyet tarihynda bolsyn, әielge eski feodaldyq kózqarasty aiqyndaytyn da pikirler bar. «Altyn basty әielden, baqa basty erkek artyq», «Áyel - jeti dúshpannyng biri», «Astyndaghy atyna, qoynyndaghy qatynyna senbe», «Áyelding shashy úzyn, aqyly qysqa» degen tәrizdi mәtelder әieldi erlerden tómen sanaytyn feodaldyq kózqarasty kórsetedi. Búl tek auyz әdebiyetinde ghana kezdesip qoyghan joq, HIH ghasyrda Abaymen tústas ómir sýrgen aqyndarynyng da shygharmalarynda jyrlandy. Eski handyq-feodaldyq ómirdi ansaushy, sol taptyng jyrshysy bolghan Shortanbay, Áubәkirlerding ólenderin alyp, jalpy әielge, әielding bas bostandyghymen baylanysty mәselelerge qalay qaraghandyqtaryna sholular jasap, Abaydyng әiel turaly kózqarastarymen ony salystyrsaq, aralarynda jer men kóktey aiyrma barlyghyn angharamyz.
            Áubәkir ózining zaman turaly jazghan úzaq óleninde qazaq dalasyndaghy әr aluan ózgeristerdi surettey kelip, әiel mәselesine, olardyng bas bostandyghy jayly airyqsha toqtalady.
 
 
Erining aitqan sózine
Qatyn moynyn búrmady.
Erge qyzmet qylmady
Jalynyp kýnin kórmese,
Qatty aitsa, qatyn túrmady.
Kitaptyng sózin tәrk etip,
Kóniline shaytan ornady, - deydi.
            HIH ghasyrdyng ekinshi jarymynda qazaq әielderining bas bostandyghy tap osy aitylghan tәrizdi bolghan emes. Búrynghy dәuirlermen salystyrghanda, qansha әlsiredi desek te, búl kezde de qazaq dalasynda ýstemdik etushiler әli bay-feodaldar boldy. Demek, «Jesir dauy, jer dauy» olardyng el biyleudegi kónil audararlyq negizgi mәselelerining biri boldy. Sondyqtan әielding bas bostandyghy, bata aiyryp, sýigenine tii tek bir semiyanyng óz ishinde sheshile salatyn mәselesi emes, rudyn, ne rubasylarynyng sarabyna týsip, sheshilse, zor qiynshylyqpen ghana sheshimin tabatyn mәsele edi. «Áyel erden ketse de, elden ketpeydi» deytin naghyz kertartpa, feodaldyq kózqaras ol kezde әli ózining tolyq kýshinde bolatyn. Sol kózqarastyng sәuegey jyrshysy bolghan Áubәkir ilude bireuding bas bostandyghyna qoly jetse, salt búzarlyq nәrse dep, júrtshylyqqa meylinshe qúbyjyq etip kórsetuge tyrysty. Óz kezine tәn emes ómir qúbylysyn eskishil aqyn asyra surettep, oqushylaryn teris baghytqa siltedi.
            Áyelderdi erkekterden kem sanaushylyq tәrizdi feodaldyq kózqarastargha toytara soqqy berip, búl mәsele jónindegi halyq kózqarasyn qoldaushy jәne mәdeny biyik satygha kóterushi - qazaqtyng birinshi aqyny Abay. Ol ózining úly adamdyghyn da, ýlken realistigin de әielding qoghamdaghy ornyn aiqyndau mәselesining ainalasynda kórsete bildi.
            «Bir súlu qyz túrypty han qolynda» degen óleninde súlu, jas qyzgha ýilenbek shaldyng «qalyndyghyna» tughyzghan barlyq jaghdayy men is-әreketterin, onyng óz basyndaghy quanyshtaryn surettey kelip, qyzdyng shalgha baryp tirlik etkennen de, sugha ketip óluin artyq sanaghandyghyn tamasha týrde surettep beredi:  
 
Degen sóz: búqa - bugha, azban - dugha,
Han qaryq bop týsip jýr aiqay-shugha.
Etimdi shal sipaghan qúrt jesin dep,
Jartastan qyz qúlapty tereng sugha...
 
            Abaydyng búl aitqany ol kezdegi, ya onan búrynghy jәne songhy kezdegi ómir shyndyghy bolatyn. Aqyn múny kóre de, synay da bildi. Áyel jónindegi әleumettik tensizdik Abaydyng janyn auyrtqan mәselening biri boldy. Abay búdan ózinshe qorytyndy jasap, búl mәseleni aita qalghanday joghary satygha kóterdi:
 
Eserler jas qatyndy tútady eken,
Jas qayghysyn bildirmey jútady eken.
Ortasynda búlardyng mahabbat joq... - dep, bir jaghynan әiel tensizdigin aityp, sony qoldap otyrghan ýstem tapqa, eski saltqa óltire soqqy berse, ekinshi jaghynan, әielding bas bostandyghyn, mahabbat mәselesin airyqsha mәsele etip kóterdi. Áyeldi malgha satu eng nadandyq, adamnyng adamdyq qasiyetin baghalamaghandyq degen qorytyndy shyghardy. Satu men sýiy kәrilik pen jastyq, týn men kýn, jaz ben qys syqyldy bir jerde túra almaytyn nәrse dep, oghan ýlken mәn berdi:
 
Kәri, jas dәureni ótken tatu emes,
Epke kóner et jýrek satu emes.
Kimde-kim ýlken bolsa eki mýshel,
Mal berip alghanymen qatyny emes! - dep, sýy mәselesin malgha satyp alugha bolmaytyndyghyn, shyn adamgershilikting kózimen qaraghanda, sýng saudagha salatyn nәrse emes ekendigin, sýng men sýiispenshilikting erikti boluy kerek ekendigin aitty. Abaydyng búl kózqarasy sol kezde qazaqtyng óz ishinen shyqqan aldynghy qatardaghy adamdardyng tilegimen, býkil halyq tilegimen, әielding bas bostandyghyn kóksegen dýniyejýzindegi adamgershilik kózqaraspen úshtasady. Abaydy әielding bas bostandyghyn jaqtaghan qazaqtyng birinshi aqyny dep tolyq aita alamyz. Múny «Masghút» dastanynan da aiqyn kóruge bolady. «Masghút» dastanynda Abay әielding semiyalyq jәne әleumet ómirindegi ornyn meylinshe joghary baghalaydy.
            Dastanda ózin ajaldan aiyryp alyp qalghan Masghútqa aq, sary, qyzyl ýsh týrli jemis úsynyp, shal:
 
Aghyn jesen, aqylyng jannan asar,
Saryny alsan, dәuleting suday tasar,
Egerde qyzyl jemisti alyp jesen,
Úrghashyda jan bolmas senen qashar, -
 
deydi.
            Masghút oilanyp túrady da, qyzyl jemisti jeuge bel bayladym deydi. Shal mәnisin súraghanda «enbeksiz mal dәmetu - qayyrshylyq» degen syqyldy pikirlerdi aita keledi de:
 
Qyzyldy jesem, meni әiel sýier,
Aramdyqqa jýrmese, ne jan kýier.
Úrghashy da kóp jan ghoy, dosym bolsa,
Dep edim bir paydasy maghan tiyer.
 
 
Erkekting erkek adam bolsa qasy,
Qatyn, sheshe, qyzy joq, kimning basy,
Han qahar, qara kisi qastyq qylsa,
Sonda úrghashy bolmay ma arashashy?
 
Teginde adam basy sau bola ma?
Ýiinde tekserilmes dau bola ma?
Eri ashu aitsa, әieli basu aityp
Otyrsa, búrynghyday jau bola ma? -
dep jauap qayyrady.
            Búl - tamasha aitylghan pikir. Abaydyng búl kózqarasy «әiel meni ghana únatsyn» degen órisi tar, ózimshil toghysharlyq kózqarastan aulaq. Ol әiel men erkekting teng dәrejedegi dostyghyn, ýy ishining birligi men әielding әleumet ómirindegi ornyn tereng týsinip, mәselege osy jaghynan qaraydy. Sondyqtan da onyng qaharmany Masghút qyzyl jemisti jemek bolady. Demek, qoghamnyng teng jartysy bolyp otyrghan әielderding әleumettik ómirinde ýlken orny barlyghyn jәne boluy kerek ekendigin aiqyndaydy. Aqyn óz pikirin Masghútqa aitqyzyp, «Qydyr» shalgha moyyndatyp jәne ózi de moyyndap, mynaday qorytyndy shygharady:
 
Sol zamanda-aq nadandar shyrysh búzghan,
Jalghannyng dәmin búzyp qauip qylghan.
Aqyl men mal ekeuin asyray almay,
Arashashy tilepti qatyn-qyzdan.
 
            Búl ýzindi - dastandaghy aitayyn degen oidyng qazyghy.
            Aqyn býgingi zaman ghana emes, ótken zamannyng ózinde de әielding әleumet ómirinde ýlken oryn alghandyghyn kóre bildi. Abay әielding tek әleumettik rolining zor ekendigin aityp qana qoyghan joq, mahabbat, dostyq jәne әdemilikke kózqarastaryn da ólenderinde aiqyn tanytty.
            Eng aldymen Abay mahabbat, dostyq mәselesin basqalardan anaghúrlym ken, anaghúrlym tereng týsindi. Ol jalpy adam balasynyng dostyghyn jyr etti. Abay - iri gumanist aqyn. Sondyqtan ol adam adamdy sýie bilui kerek degen iydeyany berik ústady. Onyng búl sapqa qospay, jek kórip, satira etkenderi adamdyq ar-namystan júrday, óz basy, óz qamynan basqa esh nәrse oilamaytyndar boldy. Osynday minez-qúlyqtan jiyrendiruding negizinde onyng dostyqty jyrlau motiyvi kelip tudy, әrkim tek óz qamy emes, júrt mýddesin oilauy kerek degen iydeya tudy. Abaydyng kóp ólenderinde adam balasy birine-biri jaulyq emes, dostyq izdesin degen pikir ózek bolyp tartylyp jatady. «Jigitter, oiyn - arzan, kýlki - qymbat» degen óleninde:
 
Kemdi kýn qyzyq dәuren tatu ótkiz,
Jetpese birindikin biring jetkiz.
 
Kýnshildiksiz tatu bop shyn kónilmen,
Qiyanatshyl bolmaqty esten ketkiz.
 
            Abaydyng týsiniginshe, eng qyzyq ómir - tatulyq, dostyq. Biraq aqynnyng búl tilegi óz kezinde oryndalmady. Ru men rudy, bir el men ekinshi eldi atystyryp, shabystyryp otyrudy negizgi sayasatynyng biri etip otyrghan feodaldyq, «adam - adamgha qasqyr» dep biletin kapitalistik qoghamda onyng iske asuy mýmkin emes bolatyn. Ony aqyn sezine de, týsine de bildi. Áytse de alghan baghyty men ansaghan armanynan ol tayghan joq. Kýn sayyn jaulyqtyng otyna may tamyzyp tútatushy qoghamnyng juan ortasynda otyrsa da, Abay óle-ólgenshe dostyqty jyrlaumen boldy.  
 
Mahabbatsyz - dýnie bos,
Ayuangha ony qosyndar.
Qyzyqtan ózge qalsang bos,
Qatynyn, balan, dosyng bar.
 
Jýregi júmsaq bilgen qúl,
Shyn dos tappay tynshymas.
Payda, maqtan - bәri túl
Dossyz auyz túshymas, -
 
dedi. Búl óleng - úly aqynnyng dostyqty jyr etken barlyq ólenderining kilti.
            Jazba әdebiyetimizding tarihyna kóz salsaq, sýiispenshilik, mahabbat mәselesin de biyikke kótere jyr etken birinshi aqyn Abay ekendigin kóremiz. Feodaldar ýstemdik etken qoghamdyq qúrylysta mahabbat-sýiispenshilik mәselesin jyr etu faktisining ózi kezinde ýlken progressivtik nәrse edi. Óitkeni múnyng negizi, týptep kelgende, әielding bas bostandyghymen baylanysty. Ekinshi, ýstemdik etushi feodaldyq qogham әielderding azamattyq pravosyn mýlde joyyp, belgili naryq qoyyp, satyp alugha bolatyn tiri mýlik dәrejesine jetkizgen dәuirde sanagha singen kertartpalyqqa tayynbay qarsy shyghyp, әielding әleumet ómirindegi rolin kórsetumen qatar, olardyng erlerden esh kem týspeytin sezimin erekshe jyr etip, sýiispendik, mahabbatty dәripteuding ózi eskishildikke dәl tiyer auyr soqqy edi.
            Qanday taqyrypty sóz etse de, jerine jetkize jyrlaytyn zor talant iyesi Abay mahabbat mәselesin de ýlken sheberlikpen jyr etti. Ómir shyndyghyna tabanyn nyq tirey otyryp, búl mәseleni keyde romantikalyq asqaqtyq dәrejesine sheyin kóterdi. Jazghy týn, jayly keshterde sarghaya saghynyp, sarqyla kýtken ghashyqtardyng sәtti kezdesu, sypayy syrlasu, tәtti sýiisterin tanghaldyra sheber surettey kelip, olardyng auzyna:
 
Sensing - jan lәzzaty!
Sensing - tәn shәrbaty!
 
***
Qayghyng - qys, jýzing - jaz,
Bolamyn kórsem mәz.
Kýlkiniz boydy alar,
Búlbúlday shyqsa әuez, - degen tәrizdi ghashyqtardyng ishki sezim dýniyesin dәl beyneleytin sózder salady. Búl taqyrypqa jazghan aqynnyng ólenderining qaysysyn alsaq ta oqushylarynyng estetikalyq sezimin oyatarlyq asqan ismerlikpen jazylghandyghy dausyz. Keybir joldarda anayylyq naturalizm elementterining kezdesetini ras. Biraq ol aqynnyng jalpy stiyline tәn nәrse emes jәne búl onyng әleumettik kózqarasyna eshbir núqsan keltire almaydy.
            Abaydyng mahabbat taqyrybyna jazghan ólenderining ishinde onyng estetikalyq iydealyn aiqyndaytyn ólender de jii kezdesedi. «Qaqtaghan aq kýmistey keng mandayly», «Bilektey arqasynda órgen búrym» tәrizdi Abay ólenderi tek qana súlu qyzdyng portretin jasau ýshin jazyla salynghan emes, sonymen qatar aqynnyng әdemilikke kózqarasyn da kórsetedi.
            Ádemilikti kim qalay tanidy, onyng әleumettik sebepteri qanday degen mәsele jóninde G.V.Plehanov ózining «Adressiz hat», «Qogham ómiri jәne iskusstvo» degen maqalalarynda tereng taldaular bere kelip, barlyq el, barlyq tap, barlyq dәuirge say júrttyng bәrin birdey moyyndatatyn absoluttik týrdegi әdemilik joqtyghyn, әdemilikke kózqaras әr elding tirshilik, kýnkóris jaghdaylarymen, ózining ósken ortasy, alghan tәrbiyesimen baylanysty bolatyndyghyn dәleldep, ol turaly әr halyqtyng tarihynan kóptegen faktiler keltiredi. Sayyp kelgende, adamnyng әdemilikke kózqarasyn aiqyndaytyn nәrse qogham ishindegi taptardyng ekonomikalyq jaghdaylary dep qorytty. Mysal ýshin ol orystyng aqsýiek-dvoryandar taby men orys sharualaryn alyp, kisi kýshin paydalanatyn tap ókilderining kózqarasynsha, súlu, әdemi sanaytyndary, ózderining iskusstvo men әdebiyetinde dәripteytini nәzik әielder bolsa, al qara sharualar óz enbegimen tirshilik etpeushilerdi tipti de dәriptemeydi, әdemi de sanamaydy.
            Abay kezindegi, ne ózinen búrynghy qazaqtyng әdemilikke kózqarastaryn tamasha týrde qoryta kelip, qanday әieldi әdemi deuge bolady degen súraqqa jauap izdeydi, onyng jauaby - «әdeptilik, arlylyq, adamgershilik» bolady. Abaysha, әdemi әiel osynday boluy kerek. Sayyp kelgende, Abaydyng estetikalyq iydealy - tek dene súlulyghy ghana emes jәne jan súlulyghy. Búl mәsele jónindegi Abaydyng tirelgen jeri osy deuge bolady.
            Jogharghy atalyp ótken eki óleninde Abay ózine deyingi qazaq jәne shyghys әdebiyetindegi әielge syrtqy mýsin súlulyghy jaghynan keletin kózqarastyng әseri barlyghyn key jerlerinde:
 
Qighash qas, qypsha bel,
Solqyldar soqsa jel...
Búrang bel, boyy súlu, kishkene ayaq,
Bolady osynday qyz neken-sayaq.
 
Pisken alma sekildi tәtti qyzdy,
Bolamyn da túramyn kórgendey-aq, - dep, әielding nәziktigin dәripteytindigin tipti joqqa shygharmaydy. Biraq Abaydyng әdemilik turaly estetikalyq iydealyn aiqyndaytyn búl ólenderi emes. Búlar suretshining keybir ómir qúbylystaryna terendemey, keybir jaghdaylarmen baylanysty oinaqylyq týrde syza salghan eskizderine úqsaydy. Áytse de eskiz úly talant, ýlken suretshining kistisinen shyqqandyqtan, sol qalpynda da ol mýltiksiz keng oilap, tereng tolghanyp jasalghan suretterdey senim tughyzady. Bizshe, búl eki ólenning oqushylargha etetin әseri de eki týrli tәrizdi.
            Abaydyng estetikalyq iydealyn tolyq anghartatyn jәne onyng әielder turaly halyqtyq dúrys kózqarasty onyng jalghastyrushy ekendigin dәleldeytin shygharmalarynyng biri - «Jigitter, oiyn - arzan, kýlki - qymbat» atty óleni. Búl óleng aqynnyng әr aluan ómir qúbylystaryn, adamdar arasyndaghy qarym-qatynas, minez-qúlyqtardy baqylay kele, kóp oilanyp, tereng tolghanyp, ómir arqyly týigen qorytyndysy, keleshek ýshin aitylghan eng songhy sózi tәrizdi.
 
Bireudi kórki bar dep jaqsy kórme,
Lapyldap, kórseqyzar nәpsige erme!
Áyel jaqsy bolmaydy kórkimenen,
Minezine kóz jetpey, kónil bólme!..
 
Shýu degennen kóriner súlu artyq,
Kóbi kópshil keledi onday qanshyq.
«Betim barda betime kim shydar», - dep,
Kimi pandau keledi, kimi tantyq...
Joq bolsa qatynynnyng jat ósegi,
Bolmasa minezining esh kesegi.
Mayysqan beyne gýldey tolyqsyghan,
Kem emes altyn taqtan jar tósegi.
 
Jasauly dep, maldy dep baydan alma,
Kedey qyzy arzan dep qúmarlanba.
Ary bar, aqyly bar, úyaty bar,
Ata-ananyng qyzynan ghapyl qalma, - deydi. Demek, aqynnyng estetikalyq iealy - «Pisken alma syqyldy tәtti qyz» emes, ar-úyaty mol, jaqsy semiya qúratyn, tatu-tәtti ómir sýruge kómek eterlik, ómirde shyn serik bola alarlyq әiel.
            Qoryta kelgende, Abay ózining úly enbekterinde óz kezindegi әleumet ómirindegi tensizdikti, bay-feodaldardyng enbekshi kedeylerdi ezip, qanap otyrghandyghyn, әleumet ómirindegi alauyzdyq, kertartpalyq, mәdeniyetsizdik, enbek sýimeytin jalqaulyqtardy kóre bildi. Qazaqtyng feodaldyq ómirindegi әielderding tensizdikterin tereng surettep, sýiispenshilikti, bas bostandyghyn jyr ete otyryp, olardyng әleumet ómirinde shynynda ýlken oryn alatynyn, aluy kerektigin kórsetti. Sóitip, qazaqtyng úly aqyny әleumet ómirindegi óte manyzdy, ýlken mәselelerdi shygharmalarynyng taqyryby etip aldy da, olardy tereng týsinip, sol kezdegi ómir shyndyghymen janastyryp kórsete bildi. Jogharghy aitylghan kóp mәseleler jóninde óte manyzdy, asa qúndy pikirler aityp, dúrys kenes berdi.
 Qaranghyda qazaq elining ortasynan jaryp shyqqan jaryq júldyzday jalyndy pikir iyesi Abay óz halqyn ilgeri sýireuding qamyn oilady. Eldi mәdeniyetke, ghylymgha shaqyrady. Abay  da Shoqan, Altynsarin ústaghan baghytty óristetushi bolady.  Dýniyejýzilik mәdeniyetke qol sozghan danyshpan aqyn óz elin mәdeniyetke shaqyra otyryp, jastardyng aldyna oqu, óner, bilim mәselesin qoyady.
 
Jasymda ghylym bar dep eskermedim,
Paydasyn kóre túra teksermedim.
Erjetkesin týspedi uysyma,
Qolymdy mezgilinen kesh sermedim, - dep, ózining jas kezinde oqy almay qalghanyn arman etedi. «Jastar, mening múnymnan ýlgi alma, jastyq shaqty bos ótkizbey, oqugha, ghylym alugha júmsa» degendi aitady. Ol kezde baylardyng balalaryn oqytqandaghy maqsaty - shen alu, patsha ýkimetine qyzmet etu, eldegi óz qojalyghyn berik ústau bolsa, Abay ghylym aludy, ghylymdy el keregine júmsaudy maqsat etedi. Abaydyng búl maqsaty, әsirese «Internatta oqyp jýr» degen óleninen aiqyn kórinedi. Oqytqan әkenning de, oqyghan balanyng da oi-óristerining tarlyghyn, orys tilin biludegi maqsat «prosheniye» jazudan әri asa almay jýrgenin synay kelip:
 
«Nan tappaymyz» demeydi,
Býlinse elding arasy.
Ijdahatsyz, mehnatsyz,
Tabylmas ghylym sarasy.
Az bilgenin kópsinse,
Kóp qazaqqa epsinse,
Kimge tiyer panasy? - dep, ghylymnyng onaylyqpen qolgha týspeytinin, adam óz bilimin esh uaqytta kópsinbey, ózine-ózi syn kózimen qarau kerektigin eskertedi. Sóitip, oqu-bilim alu - elge eptilik jasau ýshin emes, birlikke, el bolugha, mәdeniyetti bolugha júmsalsa, sonda ghana odan nәtiyje shyghady degen qorytyndygha keledi. Abay oqyghan jastardyng teris tәrbiyelenuine olardyng ósken ortasy, qazaqtyng nadandyghy, alauyzdyghy kinәli dep biledi.
 
Oyynda joq olardyn,
Saltykov pen Tolstoy,
«Ya advokat, ya tilmash
Bolsam» degen bәrinde oi, - dep, órisi tar, kýndelikti ghana oilaushylyqty sheney otyryp, adamnyng minez-qúlqyn týzetuge әreket isteydi. Eldi túnshyqtyryp otyrghan pomeshikter qoghamynyng negizin jonggha kýsh salghan Saltykov-Shedrindi madaqtaydy. Oqushylargha sender de Tolstoy, Saltykov-Shedrindey bolyndar deydi. Olardy ýlgi etui - qazaqtan solarday el qamyn oilaytyn adamdar shyghuyn ansaghandyq edi. Sondyqtan da oqyp, bilimdi bola túryp, patsha ýkimetine qyzmet etudi aqyn qorlyq dep sanaydy.
 
Voennyy qyzmet izdeme,
Oqaly kiyim kiige.
Bos maqtangha salynyp,
Beker kókirek keruge,
Qyzmet qylma oyazgha,
Janbay jatyp sónuge.
 
            Abay jastardyng aldynda túrghan zor mindet - ghylym, qaytken kýnde de ghylymgha qol sozu kerek dep, kóp ólenderine-aq ghylymdy jyr etedi:
 
Ghylym tappay maqtanba!
Oryn tappay baptanba!
Oynap bosqa kýluge...
 
Nemese:
 
Ghalym bolmay nemene
Balalyqty qisanyz?
Bolmasang da úqsap baq
Bir ghalymdy kórseniz.
«Onday bolmaq qayda?» - dep
Aytpa, ghylym sýiseniz! - dep, aqyn adamnyng eng qymbatty kezinin, jastyq shaqtyn, oqu, ghylymgha júmsaluyn talap etedi. Oiyn-sauyqty keyin qoya túryp, aldymen ghylym jolynda enbek et, izden, ghalymdardan ýlgi al, solarday bolugha tyrys dep aita keledi de:
 
Dýnie de ózi, mal da ózi,
Ghylymgha kónil bólseniz, - dep qorytyndy shygharady. Búl - sol kezdegi janalyqty ansaushy aldynghy qatardaghylardyng iydeyasy. Sol iydeya Abay óleninen oryn aldy. Abaydyng búl pikiri ghylymgha jol bermey kele jatqan eski nadandyqqa ayausyz soqqy bolyp, janalyqqa jol ashty. Halyqtyng bilimge talpynuyna basshylyq kórsetken pikir boldy.
            Abay halyqty tek jalang ghylymgha ghana ýndep qoyghan joq, jastardyng bolashaghyna ýlgi bolarlyq aqyldar aitty, qanday nәrseden qashyp, qanday nәrseni ózine joldas etu kerektigin kórsetti:
 
Bes nәrseden qashyq bol,
Bes nәrsege asyq bol,
Adam bolam deseniz.
Tileuin, ómiring aldynda,
Oghan qayghy jeseniz.
Ósek, ótirik, maqtanshaq,
Erinshek, beker mal shashpaq,
Bes dúshpanyng bilseniz.
Talap, enbek, tereng oi,
Qanaghat, raqym oilap qoy,
Bes asyl is kónseniz.
 
            Abaydyng búl sózderining mәni kýni býginge deyin zor. Kýni býgin aitylyp otyrghan sóz syqyldy. Aqyn aitqan «ósek, ótirik, maqtanshaqtyq, erinshektik, orynsyz mal shashu» siyaqty teris әdetterge biz kýni býginning ózinde de ayausyz kýres ashyp kelemiz, biz de jastardy osy aitylghandargha qarsy tәrbiyeleymiz. Al onyng aityp otyrghan «talap, enbek, ghylym, qanaghat, rahymy» da qazirgi tәrbiyege dәl keledi. Talap et, enbek et, oily bol, bir nәrseni óz betinmen izdeuge tyrys, dosqa qayyrymdy bol dep biz de aitamyz. Abay aitqan búl pikirlerding bәri de býgingi tilekpen týgel qabysady.
            Áriyne Abaydyng tәrbie jóninde aitqandary jalghyz búl emes. Basqa ólenderin bylay qoyghanda, osy «Ghylym tappay maqtanba» degen ólenining ózi de tәrbiyelik mәni zor ýlken-ýlken mәselelerdi jastardyng aldyna qoyady. Baygha, aqsaqalgha bas iymeu, shynnan ótirikti aiyra bilu, ne bolsa da aqylgha salyp aitu siyaqty aqyldar aityp, jastardy adamgershilikke ýiretip, olardyng minez-qúlqyn, kózqarasyn dúrys jolgha salatyn kenes beredi.
            Abay ghylym men enbekti esh uaqytta bólip qaramaydy.
 
Qyzmet qylyp, mal tappay,
Ghylym oqyp, oy tappay -
Qúr ýiinde jatady, - degeni tәrizdi, enbek pen ghylym mәselesin qatar kóterdi. Talap, enbek, oi, rahym degen sózder Abayda әr jerde әrtýrli aitylghanmen, qúyatyn arnasy bireu. Talap pen enbek bir jerde qayrat bolyp, oy ghylym bolyp, rahym jýrek bolyp aitylsa da, aqyl, enbek, jýrek, ghylym - osy tórt sózding manynan alys ketpeydi. Onyng kóp ólenderinde osy tórt sózding mәnin keninen sholyp, terenirek týsingendigi bayqalady.
 
Áuelden bir suyq múz - aqyl zerek,
Jylytqan túla boydy ystyq jýrek.
Toqtaulylyq, talapty, shydamdylyq
Búl qayrattan shyghady, bilseng kerek.
Aqyl, qayrat, jýrekti birdey ústa,
Sonda tolyq bolasyng elden bólek.
Jeke-jeke bireui jarytpaydy,
Jolda joq jarym esti jaqsy demek.
Aqyl da, ashu da joq, kýlki de joq,
Tulap, qaynap, bir jýrek qylady әlek.
Bireuining kýni joq bireuinsiz,
Ghylym sol ýsheuining jónin bilmek, - degen tәrizdi ózining filosofiyalyq ólenderinde búl tórt sózdi arqau ete sóileydi. Sóitip, qazaq dalasynda da ol ózining tamasha kórkem asyl sózderimen әdilettiliktin, ghylymnyn, enbektin, adamgershilikting tuyn kóteredi. Ol - tek óz zamanynyng adamdary ghana emes, kelesi úrpaqqa da osyny aityp ótken aqyn.
 
Ásempaz bolma әrnege,
Ónerpaz bolsang arqalan.
Sen de bir kirpish dýniyege,
Ketigin tap ta, bar, qalan! - dep, kemenger aqyn óz kezining de, kelesi úrpaqtardyng da aldyna ýlken bir iygilikti mindet qoydy.
(Jalghasy bar)
kazakhadebieti.kz sayty