Bassyzdar eger kóp bolsa

Basyna qauip tónedi...

Býgin Er Mahambet aqynnyng qaskóy qanisherler qolynan qapyda qaza tapqan kýni.

Osydan 177 jyl búryn, 1846 jylghy 20 qazan -  qazaqtyng úly aqyny, Azattyq jyrshysy, Isatay batyr bastaghan patshagha qarsy kóterilisting ruhany kósemi, batyr Mahambetting qaraly qazagha úshyraghan kýni.

Resey patshasynan shen dәmetken Orynbor qazaqtarynyng Batys bóligin biylegen  Baymaghambet Ayshuaqov súltannyng júmsaghan baskeserleri Qaraoyda Mahambetke qastandyq jasaydy.

Mahambetting tuysy Yqylas bastaghan qanisherler aqynnyng aq dastarhany basynda otyryp, qapyda tu syrtynan qylysh siltep, bәri jabylyp óltiredi.

Qaskóiler Mahambetting basyn kesip, Baymaghambet súltangha aparyp tartu etken. Baymaghanbet súltan osy qylmysy ýshin Sank-Peterburgke baryp, patshadan general-mayor shenin alady.

Biraq, qaytyp kele jatqanda Mahambetting dosy Asaubay bastaghan kek alushylar qolynan qaza tabady.

Solay, el biyleushi Baymaghambet súltan el aqyny Mahambetting basyn alamyn dep, óz basyn jútqan…

Tarih tarazysyna qarap otyrsaq, shen men shekpen ýshin-aq shetimizden bir-birimizdi, óz asyldarymyzdy ózimiz qyra bergen ekenbiz.

Tәuelsizdik ýshin kýresken songhy hanymyz Kenesary qazasynda da óz qazaghymyzdyng ýlesi bar. Elge, erge jasaghan opasyzdyqtardan opyq jep, tarihtyng sýiekke qara tanba qaraly betterinen qay kezde sabaq alar ekenbiz?!.

Men býgin Er Mahambet qaza tapqan kýni aqynnyng suretterin  jariyalap otyrmyn. Birinshisi, biz bala kezimizde mektep oqulyqtarynda jariyalanghan әigili suret. Onyng avtory kim ekeni maghan belgisiz. Byltyr, belgili әdebiyetshi-ghalym Bauyrjan Omarúly dosymyz men turaly jazghan “Sóz ben suret” atty maqalasynda Mahambetting osy belgili suretine arnayy toqtalghan.

“Jalpy, bizding dәuirimizde qylqalamgha qúmartqan bala týrlishe minez tanytatyn. Biri qaryndashty qolgha alyp, barshagha belgili «Nu, pogodiy!» mulitfilimindegi qasqyr men qoyannyng beynesinen bastaydy. Ekinshisi auylynda mýlde joq, biraq, ózi әldebir suretten kórgen tau-tasty, ózen-kóldi, say-salany akvarelimen keyipteydi. Al, ýshinshisi ayaq astynan sayasy sezimi oyanyp, proletariat kósemi Leninning portretin oqushy dәpterine tushipen tanbalaydy. Múnday talpynystar bolashaq qylqalam sheberining ónerdegi taqyryptyq baghyt-baghdarynan habar berui de mýmkin...

Al, bizding keyipkerimiz búl ýsh joldyng eshqaysysyna da týsken joq. Ol bir kýni tolghanyp otyryp, Mahambetting suretin saldy. Kәdimgi Jәngirge qasqaya qarap túryp: «Han emessin, qasqyrsyn, Qas albasty basqyrsyn» dep tepsinip tolghap, aqyryp tendik súraytyn Mahambet Ótemisúlynyng ózi. Áriyne, búl Mahandy búrynnan oqulyqta bar suretinen kóshirdi. Áytpese, aqynnyng týpbeynesin qapelimde qaydan almaq?! Bәribir onyng Mahambetti tandauynda belgili bir zandylyq bar sekildi kórinedi. Kózsiz batyrlyghyna, órshil ótkirligine, oghan qosa asqaq aqyndyghyna tәnti bolghan shyghar. Keyin ózining de el Parlamentining minberine shyghatyn kezde:

«Mandayyn kýnge kýidirgen,

Tabanyn jerge tildirgen.

Qayran el, qazaq aqysyn,

Qaytaru ýshin jýrmin men...» dep órshelene úmtylyp, datyn aityp, sóz súraytynyna kóringen de...

Áyteuir Mahambet obrazy oghan salghannan qatty únady. Arqaly aqyn. Qaytpas kýresker. Qaysar qayratker. Bayraqty batyr. Adal dos. «Jelp-jelp etken ala tu, Jiyryp alar kýn qayda?» dep shamyrqanyp, shabuylgha shyghatyn jalyndy joryq jyrshysy. Aqiyq aqynnyng osy qasiyetterining bәri bala Qazybekti alang kýige týsirdi. Ony Mahambetting ishki әlemine tereng boylatty. Eger býgin ol: «Ústaghan nayza ýkili, Últymnyng qayda bitimi?» – dep oy tolghasa, búl baylamnyng týp-negizi qayda jatqanyn angharu әste qiyn emes.”-dep tolghaydy qara sózden qaymaq aiyrghan qalamger Bauken.

IYә, sol bala kezde jata qalyp, beynesin salatyn Mahambetting osy kózimizge erekshe ystyq suretin jariyaladym.

Ekinshi suret qazaqtyng kórnekti suretshisi Maqúm Qissamedinovtyng Mahambetke arnalghan әigili linografuralyq seriyalarynan. Maqúm Mahambettin, el azattyghy ýshin aiqasqan jalyndy aqyn, erjýrek batyrdyn  beynesin kýshti beynelegen.

45 jasynda ómirden ótip ketken, Reseyde tughan Maqúmnyng Mahambetinde qazaqy azattyq ruh bar! Soghan riza bolasyn!

Maqúm osy Mahambetke arnalghan grafikalyq tuyndylary ýshin 1973 jyly boluy kerek, ol kezde dýrildep túrghan Qazaqstan Lenin komsomoly syilyghyna ie bolghan.

Sózimning sonynda, býgin osydan 19 jyl búryn, 2004 jyly Mahambet Ótemisúlynyng tughanyna 200 jyl tolghanda jazylghan jyrdy oqyrmandargha úsynyp otyrmyn!

El ýshin qúrban bolghan Er Mahambetting peyishte ruhy shalqy bergey!

Alla Alashqa jar bolsyn!

QARAYGhAN QANMEN QARAOYYM

Mahambetke

Jebesi jerge týspegen,

Nayzasy bosqa qaytpaghan.

Qylyshtan ótkir kýshti ólen

Jelge bir sózin aitpaghan...

Namysy nayza úshynda,

Dabysy asqan daladan.

Múndasy Qyzghysh qúsyn da,

Janyna jamau sanaghan...

Adyra qalghan adyrda,

Aryghan edi qabyrgha.

Aynalmay ashu sabyrgha

Aynalyp ketken saghymgha...

Súsymen danqyn asyrghan,

Súltandar súrqyn qashyrghan.

Artyq bir tuyp asyldan,

Aqiqat ýshin bas úrghan.

Dýbirli eldi oyatqan –

Tynaysa tyndap júrt ólen,

Aghayyn shalyp ayaqtan,

Basyna qylysh siltegen...

Tuysty bóten sanay ma,

Ayla ghoy alghan aqyndy...

Qara oimen kelip Qaraoygha,

Qapyda basqan batyrdy...

Aldyna hannyng jyghylyp,

Ayarlar istep bar oiyn.

Qúm Naryn qaldy qúmyghyp,

Jamylyp qangha Qaraoyym...

Shyndyqty aqyn jalau qyp,

Shanghytqan hannyng sarayyn.

Qaraytyp qandy qaraulyq,

Qarayyp ketken Qaraoyym.

Tiline jetpey shamasy,

Bassyzdar aldy basyndy.

Jyryndy jattap balasy

Jauyzdyng qútyn qashyrdy.

Tas atar kóp qoy tasadan,

Kiyseng de kóbe sauytty.

Ózgening oiyn jasaghan –

Ózinning qolyng qauipti!..

Opasyz neme oqtalsa,

Opyghy netken zor edi.

Bassyzdar eger kóp bolsa

Basyna qauip tónedi...

Aqbozdy aimen taghalap,

Jýrseng de tartyp týrli azap.

Qasyndy jetik baghalap,

Basyndy saqtay bil, Qazaq!

Ózgeler jerge ie kil,

Toldy ghoy sherge tostaghan.

Tikenek ótpes týie til –

Tóziming boldy tóstaban.

Aqyry jetti kýn býgin,

Aqyryp Tendik súraghan.

Týnekting týrip týndigin,

At minding súlu qúladan...

Paryzyng býgin ótelgen,

Ár izing jatyr janghyryp.

Azattyq tuyn kótergen

Aqynnyng jyry mәngilik!

2004 jyl.

Qazybek Isa

Abai.kz