Býgin Astanada týrki memleketteri basshylary bas qosyp jatyr. Olar Týrki memleketteri úiymynyng onynshy sammiytin ótkizuge jinalghan. Demek, biyl Týrki memleketteri úiymynyng qúrylghanyna 10 jyl tolyp otyr.

Atalmysh úiym basynda «Týrkitildes memleketterding yntymaqtastyq kenesi» dep atalghan bolatyn. Qúrylymgha mýshe elder basshylarynyng alghashqy sammiyti 2011 jyly Almatyda ótken. 2021 jyly Ystambúlda ótken sammitte úiym atauyn ózgertudi úighardy.

Ayta ketetin jayt, TMÚ búryn mәdeny baylanystar qúrylymy retinde baghalanyp kelgen jәne әlem sayasatkerleri tarapynan oghan kóp mәn berilmegen desekte bolady. Al qazir úiymnyng dýniyejýzindegi sayasy salmaghy artyp keledi. Oghan Qarabaq ýshin Ázirbayjan men Armeniya arasyndaghy teketiresting nәtiyjesi әser etti.

Biylghy Týrki memleketteri úiymy basshylarynyng mereytoylyq sammiytin Qazaqstan úiymdastyryp jatyr. Álem kóz tigip otyrghan sharagha úiymgha mýshe memleketter – Ázerbayjan, Qyrghyzstan, Týrkiya jәne Ózbekstan basshylary qatysuda. Sammit júmysyn eki el baqylaydy. Olar – Majarstan men Týrikmenstan.

(Suret Aqorda saytynan alyndy)

ORTAQ QÚNDYLYQTARYMYZDY TÓRTKÝL DÝNIYEGE TANYTTYQ!

Samitting әlqissasyn Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev aitty.

Memleket basshysy týrkitildes memleketter yntymaqtastyghy kenesi qazir tolyqqandy bedeldi halyqaralyq úiymgha ainalghanyna mәn berdi.

«Qazaqstannyng bastamasymen qúrylghan Týrkitildes memleketter yntymaqtastyghy kenesi qazir tolyqqandy bedeldi halyqaralyq úiymgha ainaldy. «Týrki әlemining keleshegi – 2040» atty qújat bekitildi. Eng bastysy, bauyrlas elderding birligin bekemdey týstik. Ortaq qúndylyqtarymyzdy tórtkýl dýniyege tanyttyq.

Biz babalar ósiyetin oryndap, týrki elderining yntymaghyn nyghaytyp kelemiz. Endigi maqsat – ózara senimge jәne bauyrlastyqqa negizdelgen birligimizdi saqtap, óskeleng úrpaqqa tabystau.

Týrki әlemi jahandyq yqpaly bar eldermen teng dәrejede qarym-qatynas jasap otyr. Basqa memleketter bizding úiymnyng ústanymdaryna basa mәn beretin boldy. Sondyqtan, týrki halyqtarynyng yqpaldastyghyn arttyra týsu – bәrimizge ortaq mindet», – dedi Preziydent.

Qasym-Jomart Toqaev kirispe-sózin tәmamdaghan song Ózbekstan Preziydenti Shavkat Mirziyyoev, Ázerbayjan Preziydenti Iliham Áliyev, Qyrghyz Respublikasynyng Preziydenti Sadyr Japarov, Týrkiya Preziydenti Rejep Tayip Erdoghan, Týrikmenstan Halk Maslahatynyng Tóraghasy Gurbanguly Berdimúhamedov, Majarstan Premier-ministri Viktor Orban sóz sóiledi.

Mәrtebeli meymandardan keyin Memleket basshysy bayandama jasady.

Qasym-Jomart Kemelúly bayandamasynda týrki júrtynyng Baykaldan Balqangha deyingi úlan-ghayyr aumaqty jaylap jatqanyn jәne Týrki әlemining órkeniyeti Úly daladan bastau alatynyn aita kele, Týrki memleketteri úiymyn osy ortaq qúndylyqtardyng múrageri dep atady.

«Qazaqstan Týrki memleketteri úiymyn odan әri damytugha mýddeli. Týrki yqpaldastyghyn terendetu – ortaq múrat. Biz «Týrki әlemi» atty jana brendti dәripteuimiz kerek. Sonda ghana týrki halyqtarynyng yntymaghy barynsha nyghayyp, әleueti arta týsedi.

Qazaqstan úiymgha tóragha retinde ózara is-qimyldy jandandyrugha basa mәn berip otyr. Sonday-aq biz týrli saladaghy baylanysty ornyqtyrugha, halyqaralyq bedelimizdi kóteruge kýsh salamyz», – dedi Memleket basshysy.

Preziydent týrki birligin tanytu ýshin Qazaqstannyng tóraghalyghy «TÝRKI DÁUIRI!», yaghny «TURKTIME!» úranymen ótetinin jetkizdi.

«Osyghan oray, salt-dәstýr (Traditions), birizdendiru (Unification), reformalar (Reforms), ghylym (Knowledge), senim (Trust), investisiya (Investments), mediasiya (Mediation) jәne energiya (Energy)» atty segiz mәselege basymdyq beremiz. Búl basymdyqtar úiymnyng 20-shy sammiytine deyingi on jyldy qamtityn qysqa jәne orta merzimge arnalghan. Sonyng ayasynda mynaday sharalar atqarudy úsynamyn.

Birinshi basymdyq – salt-dәstýr (Traditions). Shyn mәninde, týrki birligin dәripteuding manyzy óte zor. Bizding tarihymyz, mәdeniyetimiz, tilimiz jәne dilimiz – ortaq. Osyghan baylanysty Týrki memleketteri úiymynyn, onyng qúrylymdarynyng tularyn jәne emblemalaryn bir ýlgige keltirgen jón. Býgin ózderinizge úsynylghan eskizderdi birge qarap, ortaq sheshim qabyldaymyz. Búl tarihy sәt bolmaq.

Tarihtan syr shertetin ortaq múraghatty zerttep, úrpaqqa aqiqatty jetkizu – bizding paryzymyz. Qúzyrly organdarymyzgha beymәlim derekterdi birlesip zerdeleudi tapsyrudy úsynamyz. Búl, shyn mәninde, manyzdy júmys bolmaq, sebebi ortaq tarihymyzda әli de tolyq zerttelmegen aqtandaqtar bar.

Sonday-aq elderimizding telehikayalaryn, ózara nasihattau manyzdy. Ásirese, balalargha arnalghan animasiyalyq filimderdi kóbirek taratqan jón. Búghan әleumettik jelini paydalanu, tanymal media túlghalardy júmyldyru kerek dep esepteymiz. Sol arqyly jastarymyzdy ruhany túrghydan jaqyndastyrugha mýmkindik tuary sózsiz», - dedi Toqaev.

PALESTINAGhA KÓMEK: 1 MLN DOLLAR...

Qasym-Jomart Toqaev:

«Ekinshi basymdyq – birizdendiru júmysy (Unification). Týrki memleketterining qatar damuy óte manyzdy. Biz memleketterimizding standarttary jәne terminologiyasyn jýielegen jón dep sanaymyz.

Osyghan baylanysty modelidik zang jobasyn qysqa merzim ishinde qarap, ony maqúldaugha shaqyramyn. Búl bastama tauarlarymyzdy ortaq naryqqa erkin shygharugha jol ashady. Al birynghay standarttar ishki jalpy ónimdi jyl sayyn shamamen 1 payyzgha arttyrugha mýmkindik beredi.

Qazir elderimizding ishki jalpy ónimi 1,4 trillion dollargha juyqtady. Biyl úiym mýsheleri arasyndaghy tauar ainalymy 22 milliard dollardan asty. Ortaq talaptar bekitilse, búl kórsetkishti 1,5 ese úlghaytugha bolady.

Búdan bólek, Týrki memleketteri úiymynyng Referenttik ortalyghyn qúrghan jón dep sanaymyn. Búl ortalyq ónimdi synau nәtiyjelerin ózara tanugha, sonday-aq himiya jәne tamaq ónerkәsibi salalarynda jana zertteulerdi jýrgizuge mýmkindik beredi.

Ýshinshi basymdyq – reformalar (Reforms). Úiym qyzmetin ontaylandyru sharalaryn jalghastyru kerek.

Osyghan oray Týrki memleketteri úiymy janyndaghy Túraqty ókilderimizdi taghayyndau mәselesin tezirek sheshuge shaqyramyn. Sonday-aq hatshylyq qyzmetkerlerining sanyn kóbeytu turaly úsynysty qoldaymyz.

Týrki memleketterining saylau salasyndaghy yntymaqtastyghyn nyghaytu qajet. Ortalyq saylau organdarynyng konsulitativtik kenesin qúrugha bolady. Songhy kezde bizding úiymgha halyqaralyq jәne aimaqtyq qúrylymdardyng qyzyghushylyghy arta týsti.

Biz Ekonomikalyq yntymaqtastyq úiymyna bayqaushy mәrtebesin beru turaly bastamany qoldaymyz. Sonymen qatar Azyq-týlik qauipsizdigi jónindegi Islam úiymymen yntymaqtastyq ornatudy úsynamyz.

Tórtinshi, ghylymy әriptestik (Knowledge) arqyly bilim jәne ghylym salasyndaghy yntymaqtastyqty nyghaytu asa manyzdy.

Osy orayda elderimizde әlemdegi ýzdik uniyversiytetterding filialyn ashudy úsynamyn. Birlesken ghylymy sharalar ótkizip, tәjiriybe almasu kerek. Til ýiretetin bólimderdi ashugha qatysty júmysty retteu qajet. Jasandy intellektini, sifrlyq jәne aerogharysh ónerkәsibin damytugha erekshe nazar audarghan jón.

Besinshi basymdyq – senim (Trust). Qazir aumaly-tókpeli zaman bolyp túr. Halyqaralyq ahual da túraqsyz. Osynday almaghayyp kezende týrki júrtynyng birligin bekemdey týsu asa manyzdy. Búl – ortaq qauipsizdigimizding senimdi kepili.

Qaru-jaraq jәne Esirtki saudasyna, terrorizm men ekstremizmge, kóshi-qongha qatysty syn-qaterler kóbeydi. Múnday qauipterding aldyn alu ýshin qauipsizdik salasyndaghy yntymaqtastyqty nyghaytuymyz kerek.

Osy orayda men kelesi jyly Astanada memleketterimizding Qauipsizdik kenesi hatshylarynyng 3-shi otyrysyn ótkizudi úsynamyn. Týrki memleketterining qarjylyq tergeu organdary arasynda qylmyspen birge kýresu jәne aqparat almasu turaly kelisim jasau manyzdy.

Altynshy baghyt – investisiya (Investments). Aymaqtar arasynda sauda-sattyqty keneytip, ekonomikagha qarjy qúigha basa mәn bergen jón. Búl iste Týrki investisiyalyq qory erekshe ról atqarady.

Túraqty ekonomikalyq baylanystardy nyghaytu ýshin jasyl qarjy naryghyn damytu qajet. Qazaqstan «Týrki jasyl qarjy kenesin» qúrudy úsynghanyn bilesizder. Osy úsynysty jýzege asyru ýshin auqymdy júmys atqaryldy. Býgin tiyisti qújatqa qol qoyylmaq.

Astana qalasyna Týrki әlemining Qarjy ortalyghy mәrtebesin beru turaly bastama qoldaugha ie boldy. Sizderge shynayy alghysymdy aitamyn.

Jetinshi. Mediasiyanyng (Mediation) rólin arttyru – ózekti mәsele. Qazir ainalamyzda kýrdeli ahual qalyptasyp otyr.

Soltýstikte Resey men Ukraina, Tayau Shyghysta Izraili men Palestina arasynda qandy qaqtyghys bolyp jatyr. Aughanstannyng jaghdayy da túraqsyz. Batysta zansyz kóshi-qon mәselesi ushyghyp túr. Býginde Gaza Sektoryndaghy beybit túrghyndar, әsirese, balalar jәne qarttar janjal azabyn shegude. Olardyng qauipsizdigin qamtamasyz etu – basty mindet. Osy orayda, Qazaqstannan Palestina halqyna 1 million dollar kóleminde gumanitarlyq kómek beru turaly sheshim qabyldadym.

Ondaghan jyl boyy sheshimin tappaghan ózekti mәselelerdi zorlyq-zombylyq kórsetu jәne lankestik әdister arqyly sheshu mýldem dúrys emes. Qazaqstan múnday tәsilderdi qatang aiyptaydy. Ahual ushyghyp ketse, onyng saldary tipti auyr boluy mýmkin. Búl rette kez-kelgen janjaldy beybit kelissóz jәne diplomatiyalyq dialog arqyly ghana sheshuge shaqyramyz. Biz ýshin әr elding aumaqtyq tútastyghyn saqtau jәne onyng ishki isine qol súqpau – basty basymdyq. Halyqaralyq qúqyq normalaryn saqtay otyryp, Birikken Últtar Úiymy Qauipsizdik Kenesining qararlaryn mýltiksiz oryndau manyzdy. 

Qazir Birikken Últtar Úiymy Qauipsizdik Kenesining qyzmeti toqyraugha týskeni jasyryn emes. Osynday kezde Bas Assambleyanyng rólin kýsheytu kerek. Búl rette Qauipsizdik Kenesin reformalau isinde meylinshe syndarly bolu qajet. Bizding oiymyzsha, búl manyzdy organ әlemning barlyq aimaghyn qamtityn memlekettermen tolyghugha tiyis. Ásirese, jahandyq Ontýstik elderi tys qalmauy kerek.

Álemdegi kýrdeli ýderisterge qatysty týrki elderining is-qimyldary barynsha bayypty bolghany jón. Búl túrghyda týrki integrasiyasyn bekemdey týsuge basa mәn bergenimiz abzal.

Segizinshi basymdyq – energiya (Energy). Energiya qoryn ýnemdeu – manyzdy mindetting biri.

Qazaqstan jana quat kózderin damytugha, janghyrtugha jәne ony tasymaldau jolyn әrtaraptandyrugha basa mәn berip otyr. Biz geologiyalyq barlau, quat óndiru isterine ozyq tәjiriybeni jәne tehnologiyany engizuge airyqsha kónil bólemiz. Múnay-himiya ónerkәsibin damytugha erekshe nazar audaramyz. Sonymen qatar «jasyl energetika» salasynda birlesip júmys istegimiz keledi.

Men biyl Qazaqstanda Halyqaralyq energetika forumyn ótkizudi úsyndym. Kóterilgen mәselelerdi forum kezinde keninen talqylaugha bolar edi. Qazaqstan klimattyng ózgeruine jәne túraqty damu qaghidattaryna basa mәn beredi.

2026 jyly Qazaqstannyng bastamasymen klimat mәselesine arnalghan aimaqtyq sammit ótkizu josparlanyp otyr. Týrki bauyrlarymyz búl bastamalardy qoldaydy dep senemin.

Týrki memleketterining qauip-qaterlerge qarsy birigui, ózara kómek kórsetip, tiyimdi is-әreket jasauy óte manyzdy.

Babalarymyz «Tirlik basqa bolsa da – tilek bir, barmaq basqa bolsa da – bilek bir» degen. Bizding Týrki yqpaldastyghyn nyghaytu jolyndaghy ortaq tabysymyz – sonyng aiqyn kórinisi. Sammitting qorytyndysy boyynsha birqatar sheshim qabyldanady, qújattargha qol qoyylady. Onyng bәri Týrki әlemin órkendetuge, elderimizding yntymaghyn arttyrugha yqpal etedi. Sonday-aq aimaqtaghy yqpaldastyqty damytugha jәne úiymnyng bedelin kýsheytuge zor ýles qosady dep senemin.

Birligimiz nyghaya bersin!» – dedi Memleket basshysy bayandamasynda.

(Suret Aqorda saytynan alyndy)

Majarstan «B» josparyn qoldaydy!

Viktor Orban:

Majarstan premier-ministri Viktor Orban EO-nyng Ukrainany odan әri qarjylandyru josparyn sәtsiz dep atady. Orban múny Astanada ótip jatqan Týrki memleketteri úiymynyng sammiytinde sóilegen sózinde aitty.

Ol Europanyng Ukrainany qaru-jaraqpen qamtamasyz etu taktikasy endi iske aspaytynyn jәne búl taktikanyng Putindi toqtata almaytynyn jetkizdi.

«Áriyne, búl sәtsiz jospar. Ambisiyasy myqty, biraq sәtsiz. Búl jospar jýzege aspaydy jәne osy uaqytqa deyin nәtiyjesin kórgen emespiz. Europalyq sayasatkerlerding kemshiligi osynda: biz shyndyqqa betpe-bet kelip, «B» josparyn jasaymyz ba, joq pa? Keybir elder qazir istep jatqanymyzdy jalghastyrayyq dese, basqa elder «B» josparyn úsynyp jatyr. Qazir Ukrainagha 50 milliard euro bólu iydeyasy bar. Búl aldynghy strategiyanyng sәtsiz bolghanyn, ony jalghastyru kerektigining jәne odan da kóp aqsha bólu qajet ekendigining belgisi. Endi búl pikirtalas Europalyq Odaq ishinde ýlken dau tudyryp otyr. Jәne osy dau taghy bir-eki ay jalghasady. Biraq, myrzalar, preziydentter, men Majarstannyng «B josparyn» qoldaytynyn aitqym keledi.Biz beybitshilikke, Ukrainagha da, Reseyge de qolayly qauipsizdikting jana infraqúrylymyn jasaugha shaqyramyz», – dedi Orban.

Abai.kz