Biraq tughan elmen saghynysh qúshaghynda kelip qauyshudy eshkimning mandayyna jazbaghan eken. Tútqyndardy sovet shekarasyna jetkizbey, orta jolda Praga qalasynda qarsy alyp, birden tergeu isi bastaldy. Kýtken ýmit, dәme – bәri әdire qaldy. Tútqyndardy 20 - 15 jylgha, eng kem degende, 10 jylgha sottady. Ýsh adamgha atu jazasyn beripti degen sybys tarady. Batyr Boris Ivanov degen atpen 10 jylgha kesildi. Soty 15-aq minutqa sozyldy. Neshe jylgha sottaytyndaryn kýni búryn kelisip qoyghan sekildi. Sottyng da, prokurordyng da búlardyng taghdyryna terenirek ýniluge qúlyqtary da, uaqyttary da joq synayly. Jinalystyng tezirek bitkenin tilep, ýilerine qaytugha asyghyp otyrghan adamdargha úqsaydy.

Keyin ózge tútqyndar Batyrgha «10-aq jyl alghan baghyng bar eken» dep, bastaryn shayqap, tanyrqap, múny joly bolghysh әldekimdey kórip jýrdi.

 Sóitip bayaghy tútqyndar sol kýiinde tútqyn bolyp qala berdi. Tek mekenderi ghana ózgerdi: búryn nemis jerinde bolsa, endi - óz elinde.

         Soghysta tógilgen qan, konslagerlerde shekken azap, kórgen qorlyq, ashtyq pen auru – osynyng bәri qúnsyzdanghan aqshaday mәnin joghaltyp, endi  bәrin de qaytadan basynan bastau kerek sekildi. Oghan adam balasynyn  ólsheuli ghúmyry men kýsh-jigeri jete me, jetpey me – ol jaghy tek bir qúdaygha ghana ayan. Biraq oghan mәn berip jatqan eshkim joq.

Biraq tughan elmen saghynysh qúshaghynda kelip qauyshudy eshkimning mandayyna jazbaghan eken. Tútqyndardy sovet shekarasyna jetkizbey, orta jolda Praga qalasynda qarsy alyp, birden tergeu isi bastaldy. Kýtken ýmit, dәme – bәri әdire qaldy. Tútqyndardy 20 - 15 jylgha, eng kem degende, 10 jylgha sottady. Ýsh adamgha atu jazasyn beripti degen sybys tarady. Batyr Boris Ivanov degen atpen 10 jylgha kesildi. Soty 15-aq minutqa sozyldy. Neshe jylgha sottaytyndaryn kýni búryn kelisip qoyghan sekildi. Sottyng da, prokurordyng da búlardyng taghdyryna terenirek ýniluge qúlyqtary da, uaqyttary da joq synayly. Jinalystyng tezirek bitkenin tilep, ýilerine qaytugha asyghyp otyrghan adamdargha úqsaydy.

Keyin ózge tútqyndar Batyrgha «10-aq jyl alghan baghyng bar eken» dep, bastaryn shayqap, tanyrqap, múny joly bolghysh әldekimdey kórip jýrdi.

 Sóitip bayaghy tútqyndar sol kýiinde tútqyn bolyp qala berdi. Tek mekenderi ghana ózgerdi: búryn nemis jerinde bolsa, endi - óz elinde.

         Soghysta tógilgen qan, konslagerlerde shekken azap, kórgen qorlyq, ashtyq pen auru – osynyng bәri qúnsyzdanghan aqshaday mәnin joghaltyp, endi  bәrin de qaytadan basynan bastau kerek sekildi. Oghan adam balasynyn  ólsheuli ghúmyry men kýsh-jigeri jete me, jetpey me – ol jaghy tek bir qúdaygha ghana ayan. Biraq oghan mәn berip jatqan eshkim joq.

         Bir kezde búlardy topyrlatyp batysqa aidasa, endi terezelerine temir tor salynghan, esigine kýzet qoyylghan, úzynnan úzaq shúbatylghan tauar poyyzymen shyghysqa qaray jóneltti. Qayda aparatynyny da belgisiz. Áyteuir bitpeytin bir úzaq jol. Novosibirsk, Krasnoyarsk artta qaldy. Bir tústa Baykal dep shulap jatty, odan keyin Habarovskige keldik dedi. SSSR-ding territoriyasy múnshalyqty ýlken ekenin júrt endi sezgendey bolyp keledi.

Tek dәriger Nikolay ghana ózimen-ózi ýnsiz oigha shomyp, terezege qarap, tapjylmay túrghany. Keyde әldenege quanghanday kózi kýlimdep, dóngelenip qalyp bara jatqan orman-toghaygha ýnile týsedi.

Birde:

- Mening balalyq shaghym osy jerlerde ótti, - dedi qasynda túrghan Batyrgha jalt búrylyp. - Sodan bolar tabighatty ólerdey jaqsy kóremin. Orman ishinde jalghyz jýrgendi únatamyn. Janyndy tazartady, uayym-qayghyndy jenildetedi. Tәnirimen tildeskendey bolasyn.

Nikolay әr kóriniske, bolghan oqighagha filosofiyalyq mәn bere sóileytin oily jigit. Áldebir qisynsyz, kelensiz qylyqtardy kórse, ýn-týnsiz basyn shayqap salqyn jymiyar edi. Jәne sol jymiysynda filosofiyalyq kekesin jatqanday kórinetin Batyrgha. Búrynnan tanityn eski tanystan qalghany osy. Batyrdyng saha jigitine ainalghan qúpiyasyn da biletin, alghash aqyldasqanda týsinip qoldaghan da osy edi. 

Sostav aldymen Vladivostokqa toqtady, odan keyin tútqyndardy qaladan ary 70 shaqyrym jerdegi portpen qatarlas túrghan lagerge әkeldi.

Syrty balshyqpen sylanghan aghash baraqtardan túratyn lagerding ishine tútqyndardyng aldy topyrlap kire bastaghanda, Nikolay Batyrdy týrtip qaldy:

- Kórding be anany?- deydi lagerding qaqpasyn kórsetip. 

 Qaqpada: «Bostandyqqa barar jol – enbek» degen jazu túr eken.

- Esine eshtene týspey me?- deydi sybyrlap.

Týskende qanday! Bәri esinde. Nemis lagerining qaqpasynda da osynday jazu túrghan. Úmytpasa, onda: «Enbek adamdy bostan qylady» dep jazylghan bolatyn. Eshqanday aiyrmashylyq joq deuge bolady. Jandarynan ótip bara jatqan konvoyshydan saqtanyp Batyr ýndemedi.

Lagerdegi tútqyndardyng qúramy san-aluan. Ishinde soghysta qolgha týsken soldattar, Germaniyagha qara júmysqa aidalghan qarapayym túrghyndar, emigranttar, kezinde әigili bolghan ghalym, jazushy, óner qayratkerleri, sayasatkerler,  shet eldik azamattar, azamat soghysynyng ardagerleri, olardyng balalary, úry-qary, kisi óltirgen, tonaghan baskeserler, tipti nemis tútqyndaryna deyin bar.

  Bir ereksheligi sovet lagerilerinde negizgi qojayyndar - qylmysty toptar sekildi. Lageri basshylarynyng ózderi olardyng is-әreketterin elemeuge tyrysady. Júrttyng ýiinen kelgen jyly kiyim-keshegin, azyq-týligin tartyp alu, aghash kesu nemese aghash tieu kezderinde apatty jaghday boldy degen syltaumen adam óltiru olar ýshin týkke túrmaytyn sharua. Qylmysty toptar birnesheu, әri bir-birimen baqas. Árqaysysy lageride óz yqpaldaryn jýrgizuge tyrysady. Qaysy bir top tym kýsheyip ketken jaghdayda qalghan toptar birigip, qarsy kýreske shyghady. Qylmys әleminde basshy liyderge qúldyq úru qatty damyghan. Onyng búiryghynan artyq zang joq. Qojayynnyng tapsyrmasy dúrys bolsa da, búrys bolsa da, oryndalugha tiyisti. Lageride kópten kele jatqan bayyrghy túrghyndardyng aituynsha, múndaghy basshylyqtyng ózi olarmen tyghyz baylanysta kórinedi. Álde bir zansyz sauda-sattyq, ortaq paydalary bargha úqsaydy.

Lageridegi tirshilikti adamy orta dep aitu qiyn. Ýitkeni senimen adam dep eshkim eseptespeydi. Mal deytindey mal da emessin. Jәne mal emes ekenindi ózing de jaqsy bilesin. Biraq maldyng jaghdayynda ómir sýrip jatqanyng aqiqat. Eger sol maldyq jaghdaygha, dәlirek aitqanda, qúldyq jaghdaygha tózimdilik bildirip, ýn-týnsiz jýre bersen, onynmen basshylyqqa da, aldyndaghy tamaghyndy tartyp әketken banditke de únaytynyng anyq. Tek birazdan keyin ózine únaudan qalasyn. Barshanyng jemi - ezder men momyndar. Sol kezde ishindegi adamy sana oyanyp, әlde bir kelispeushilikke, narazylyqqa, býlikshilikke iytermeleydi. Bәlkim narazylyq sezimi júrttyng bәrinde bar shyghar, biraq ony syrtqa shygharugha dәtteri shydamaydy. Bir-aq ret beriletin ómir qymbat.

Nikolay bir aptadan keyin dәriger bolyp auruhanagha ornalasty. «Mening baghym – mamandyghym. Barlyq qaterden osy dәrigerlikting arqasynda aman qalyp jýrmin. Dýniyening qay týpkirine barsang da, dәrigerge qyzmet tabylady»,- dep jýretin.

Baraqta jalghyz qalghanday bolghan Batyr narda qatar jatatyn kózildirikti, taqyr bas Kozlov degen ýlken kisimen әngimelesip jýrdi. Kozlov júrttyng aituyna qaraghanda, әigili ghalym kórinedi. Biraq azdap jýike auruyna shaldyqqan, әri jady zaqymdanghan. Batyrdyng atyn úmytyp qalyp, qayta-qayta súraydy, qayta-qayta ózin tanystyrady. Aqyry Batyrdyng aty- jónin esinde saqtaghan kezde ózi turaly әngime aita bastaydy. Sodan keyin búghan jaqynday týsip, sybyrlay sóilep:

-         Boriys, osy sen neshe jylgha kesildin? - deydi.

-         On jylgha.

Kozlov on jyldyng úzaqtyghyn eseptegendey joghary qarap ýnsiz túrady da:

- On jyl degen nemene jas adamgha,- deydi birdeneni mensinbegendey múrnyn tyjyraytyp. – Amandyq bolsa, erten-aq óte shyghady. Sóz joq bostandyqqa shyghasyn. Al mening sýiegim osynda qalady. Maghan kóp te qalghan joq. Mandaygha jazylghan taghdyr osy bolsa, qúr kýirey bergennen ol jenildemeydi. Sondyqtan taghdyryndy qabyl alyp, onymen mәmilige kelu kerek. Al mening mazamdy alyp jýrgen mәsele búl emes, basqa...- Kozlov basqa mәseleni aitar aldynda jaqsylap oilanyp alghysy kelgendey taghy da ýnsiz qalady. - IYә, basqa,- deydi sosyn sózin jalghap. – Leningradta mening qyzym túrady. Aty - Olya, Oliga Aleksandrovna. Sen bosaghannan keyin soghan baryp, mening amanat-sәlemimdi jetkiz. Ayt, әkenning jazyghy joq dep ait. Jaray ma?

Batyr ózining Qazaqstannan ekenin, ol jaqtan Leningradqa arnayy bara almay qaluy mýmkin ekenin, sondyqtan uәde beruge batyly jetpey túrghanyn aitady. Kozlov: «A-a, solay ma»,- dep týsingen synay bildiredi de, kishkeneden keyin әlgi ótinishin qaytalap aita bastaydy. Aqyry Batyr: «Jaraydy, mindetti týrde aitamyn»,- dep әreng qútylady.

Minezi tym biyazy, intelliygent, mýlde qorghansyz Kozlovtyng kórmegen qorlyghy joq sekildi. Búzaqylar aldyndaghy tamaghyn tartyp alyp, ózin mazaq qylyp kýn kórsetpeydi. Batyr jasy kelgen ýlken adamgha әlgilerding kórsetken qiyanatyna shyday almay, ara týsem dep ózine bәle tilep alghanday boldy. Endi olar qayta-qayta tiyisip, Batyrdyng qyr sonyna týsip aldy.

Olar lageriden 10 shaqyrym jerde vagongha aghash tieu kezinde tóbeles úiymdastyrdy. Sol kýni sýiekten ótkendey ýskirik ayaz boldy. Batyr qúlaqshynynyng bauyn baylamay, syrtynan shalmamen orap tastaghan bolatyn. Kenet tәpeltek kelgen balalau jas jigit Batyrdyng bas kiyimin júlyp alyp, túra qashty. Batyr quyp jetip, jelkeden týiip jibergen kezde anau etpetinen jyghylyp, qolyndaghy qúlaqshyn ananday jerge úshyp ketti. Batyr  bas kiyimin basa kiyip, bauyn baylap, orynyna orala bergen bolatyn, artynan «Bizding adamdy sabap jatyr» degen aighay shyqty. Ózining orynyna kelip ýlgirgen Batyrdyng qasyna jalandaghan ýsh jigit jetip keldi. Bóreneni Batyrmen birge kóterisip jýrgen gruzin jigiti:

- Jigiter, jigitter, - dedi bәtua súraghanday eki qolyn joghary kóterip, - kelisimge shaqyrmyn. Ne bolsa da, beybit jolmen shesheyik. Jaray ma, jigitter?

- Joq, sen aralaspa, - dedi oghan týlki qúlaqshyn kiygen qyzyl bet jigit. Ótken joly Kozlovtyng tamaghyn tartyp alatyn búzaqy ekenin Batyr tanyp túr. – Biz saghan tiyisip túrghan joqpyz. Bizding óz esebimiz bar. Túrma jolymyzda.

Qyzyl bet jigit jep qoyatyn adamday ókirendep jaqyn kelip, sabaytyn adam tabylghanyna quanghanday, kózi arsyz kýlimdep, Batyrdyng jýzine barlay qarady.

Batyr búlardyng bitimge kelmeytinin birden anghardy. Soghysty kórgen, nemis lagerlerining tozaghynan ótken, ajalman talay ret betpe bet kelgen qaruly jigit syn saghatta batyl sheshim qabyldau qajet ekenin biletin. Taghy  bir sóz aitugha oqtala bergen búzaqyny auzyn ashugha ýlgirtpesten, shyqshyttan sart etkizip bir-aq úrdy. Anau kesken terektey qúlap týsti de, ólip qalghan adamday qimylsyz qaldy. Qalghan ekeui Batyrdan dәl múny kýtpegen bolu kerek, bir-birine qarap bir sәt abdyraghanday boldy da, qaltalarynan pyshaqtaryn suyryp aldy. Batyr jerden kespeltekteu bir tayaqty kóterip, analardyng shabuylyn kýtpesten túra úmtyldy. Eki búzaqy bóline  qashyp, qayta oralyp, endi Batyrgha eki jaqtan jaqynday týsti. Batyr qasha jýrip, tayaqpen jasqap jolatar emes. Bir ret soqqysy múrtty bireuining dәl basynan tiydi. Olar da jerden tayaq aldy. Ne bir boqtyq sózderdi birinen song birin toghytyp, ekeui eki jaqtap qysa bastady. Batyr shyr kóbelek ainalyp qorghanyp jýr. Ózin ústamaq bolyp túra úmytylghan múrttynyng qolynan úryp, pyshaghyn týsirdi. Osy sәtte tu syrtynan entikken dybys pen qargha shaqyrlaghan ayaq dybysynyng tym jaqynnan estilgenin sezip, qolymen qorghana jalt búrylghanda, qaryna qadalghan pyshaqtan sol qoly jan ketkendey úiyp, shatqayaqtay berip shalqasynan qúlady. Kózining qiyghymen bayqaghany – múrtty ainalshyqtap jerge ýnilip birdeneni izdep jýrgen sekildi. Batyr jan dәrmen sau qolymen jer tirep, túrmaq bolghan kezde qolyna әlde birdene ilikkendey boldy; pyshaq eken. Múrttynyng izdep jýrgen pyshaghynyng ýstine qúlapty. Batyr pyshaqty kezenip orynynan túrghan kezde jaghday ayaq astynan ózgerdi. Eki búzaqy tóbelesting osymen ayaqtalghanyn bildirip, Batyrdan kózderin aiyrmay, sheginshektep, әli esengirep otyrghan qyzyl bet jigitti orynynan túrghyzyp, keri qaytty. Ketip bara jatyp qoldaryn alqymdaryna tirep, Batyrgha ses kórsetti. Onysy «sen endi óliksin» degendi bildirushi edi. 

Kiyimining syrtyna shyqqan qandy kórip, gruzin jigiti Batyrgha qamqorlyq kórsetip, tez týimesin aghytyp, sol qolyn jeninen shygharyp, qarynyng jogharghy túsynan oramalmen buyp baylap tastady. «Eshkimge de aryz aitpa, odan eshtene shyqpaydy» dep aqyl aitty. 

Lagerige kelgen son, Batyr dәriger Nikolaygha bardy. Bórene qúlap, qaryna ýlken shegesi kirip ketken. Nikolay bastyghynan rúqsat alyp, Batyrdy auruhanagha jatqyzdy.

         Biraq lageri bastyghy tóbelesting bolghanyn bilip qoyypty. Kýzetshiler kórgen eken. Tek, nege ekeni belgisiz, búzaqylardy emes, Batyrdy ghana jazagha tartty. Auruhanadan shyghysymen, aldymen shtrafzona bolyp esepteletin aralyq lagarige aparyp qamady. Odan keyin songhy etappen Kolymagha aidamaq. Shtrafzonadaghy jaghday óte  auyr edi. Tamaghy kýnine eki mezgil jәne jarty sybagha: qatqan nan men eskirip ketken seledka. Baraqtyng ishi óte salqyn, eng tómengi narda úiyqtau mýmkin emes. Tútqyndardyng kóbi auru. Týnimen kýrkildep shyghady. Nadziratelideri shekten tys qatal. Batyr Kolymagha aidalar kýndi taghatsyz kýtti. 

Etaptyng attanuyna bir apta qalghanda aralyq lagerige ayaq astynan dәriger Nikolay keldi. Batyr onyng kelisin әlde bir dәrigerlik kómekke baylanysty shyghar dep oilaghan. Olay bolmady, ony da shtrafzonagha jiberipti.

- Ne ýshin? – degen súraqqa:

- Áyel mәselesine baylanysty, - deydi Nikolay ózining filosofiyalyq kekesin jymiysymen.

         Nikolay ajarly jigit bolghandyqtan, әielder arasynda bedeli bar. Biraq bir ghajaby, qyzdardy ózi emes, qyzdar múny ainaldyrady. Jap-jas medbiyke qyz ýiirilip sonynan qalmay jýrgen. Sonyng qyrsyghy tiygen sekildi.  

            - Baqytsyzdyq saparyn birge bastap edik, aqyryna deyin birge bolayyq, - deydi taghy da sol jymiyspen Batyrgha qarap.

 

         Jýrgeli túrghan kemelerding birinde ýlken jarylys bolyp, kóp adam ólip, ózge kemeler de isten shyghyp, soghan baylanysty sapar jarty aidan astam uaqytqa keshikken bolatyn. Aqyry kýzding alghashqy aiynda aldy arty shaqyrymgha sozylatyn qalyng nópir tútqyndardy teniz jaghasyman ailaqqa jayau aidap әkelip, kemege otyrghyzdy.

         Kemening ishi týrmemen birdey. Trumde qamalyp otyrghanyn. Palubagha dәretke konvoymen shyghasyn. Onda da kóretining - búlynghyr aspan, basylmaytyn sylbyr boz janbyr, qorghasyn týsti sheksiz, shetsiz teniz aidyny, anda-sanda su betinde shorshyghan delifinder. Búryn kememen jýrmegenderding bastary ainalyp, tamaq ishe almay, qúsyp, azap shekkenderi de az bolmady.

         Tek Nikolay ghana kónildi edi. Qaytadan dәrigerlik qyzmetke taghayyndaluyna baylanysty keme ishinde erkin jýruge rúqsat alghan bolatyn. Syrtqa shyghyp kelgen sayyn kemening qay jerde kele jatqanyn, endi qay jerge keletinin, tenizding kýndizgi, keshki kórinisterin aityp, әlde nege tang qalyp basyn shayqap otyrghany.

         Bir birinen ainymaytyn sýrensiz kýnder jyljyp ótip jatty. Aurulardyng ishinde ólim jiyiledi. Mýrdelerdi qapqa salyp tenizge tastaydy. Búl da ólikterdi tenizge jerleu rәsimi bolyp esepteledi.

         Kýn suyta bastady. Teniz betinen qalqyghan múzdar kórinetin boldy. Qansha jýzgenderin bir qúday bilsin, búlynghyr ayazdy kýnderding birinde tútqyndardy әlde bir ózenning saghasynda jaghagha týsirdi. Ári qaray jýzuge bolmaydy eken. Ózenning betin múz basqan. Jarylysqa baylanysty  keme úzaq keshigip, sonyng qyrsyghy tiyipti.  Endi qaqaghan qysta tundra men tayga arqyly jayau jýru kerek.

         Etapty birneshe topqa bólip,  qatar-qatar sapqa túrghyzyp, bólek-bólek attandyrdy. Shamasy, 50 gradustyq qaqaghan ayazda jol jýru ýshin basqarugha ynghayly shaghyndau top tiyimdirek boluy kerek. Mynan astam adamdy tamaqtandyru, olargha qonalqalyq oryn tabu onay emes ekeni belgili. 

Tundranyng menireu tabighatynda jibimeytin bir meyrimsizdik, adamgha degen óshpendilik bar sekildi. Kýn ap-ashyq bolghanmen, shúghylasynda jylu joq, kerisinshe, jarqyrap, súp-cuyq yzghar shashyp túrghanday seziledi.

          Batyr taghy da ótken ómirin esine aldy. Osydan 5 jyl búryn nemis konvoylarynyng qorshauynda  200 shaqyrym jerge jayau aidalsa, endi soghan úqsas azapty sapar taghy da bastaldy. Tek myltyqtaryn asynyp, eki jaqtap aidap kele jatqandar - ózining sýiikti otanynyng kýzetshileri. Qataldyghy nemisterden kem emes. Qashpaq bolsan, búlar da atyp tastaydy. Biraq qashatyn jer joq. Aydalada ýsip ólging kelmese, osy toptan qalmauyng kerek.

         Jol boyynda betin qarmen, shópshekpen asyghys býrkey salghan ólikter de kórine bastady. Top týndeletip qonalqy jerge jetti. Alaulatyp ot jaghyldy. Tamaqsyz ystyq shәy ishildi.

         Shetkerirek otyrghan Batyrdyng qasyna kelip jayghasqan әldekim:

         - Sәlem, - dedi búghan búrynnan tanityn adamday.

         Búrylyp qaraghanda tanydy, ótkende tóbeles kezinde jaralanghanda ózine kómek kórsetken gruzin jigiti eken. Biraz úsaq-týiek әngimeden keyin, ol Batyrgha búrylyp jaqynday týsip:

-         Saghan aitatyn bir manyzdy sharua bar, - dedi sybyrlay sóilep.

«Ol ne sharua» degendi bildirip Batyr onyng jýzine qarady.

         - Stansiyada senimen tóbelesken ýsh silimtik bizge qarsy toptyng adamdary bolatyn, - dedi ol ottyng qolamtasyn qolyndaghy shybyqpen týrtkilep otyryp. - Naghyz qorqau qasqyrlar. Olar seni óltirgileri kelip jýrdi. Solardan aman saqtau ýshin komendaturagha aityp, seni shtrafzonagha jibertkizgen bizding shef. Oghan aitqan men. Batyl jigitterdi únatamyn. Al qorqaular batyl jigitterden qorqady. Sodan keyin qapysyn tauyp kózin qúrtqylary keledi. Biraq qauip-qaterden qútylghan joqsyn, olardyng әr jerde adamdary kóp. Seni bir ret biz saqtap qaldyq, búdan keyin de bizden basqa eshkim seni qorghay almaydy. Bizge qosyluyng kerek. Jaqsylap oilan. Kelissen, keyin shefpen tanystyramyn. – Gruzin búdan keyin mýlde kóterinki basqa dauyspen býgingi sapar, aua rayy, tundranyng tabighaty tónireginde basqa taqyrypqa kóshti.

 Mynau әngime Batyrdy qayran qaldyrdy. Basyna ólim qaupi  tóngenin, múnyng ómirin saqtau ýshin ózine belgisiz bireulerding әreket jasaghanyn bilgen emes. Shtrafzonagha otyrghyzu, basqa lagerige aidau - lageri basshylarynyng әdiletsiz sheshimi dep qana oilaghan.  Óneboyyn ýrey biyley bastady. Gruzin jigiti ekeui bir-birine arqalaryn tirep, ot basynda qalghyp-shúlghyp tandy atyrdy. Júrttyng bәri de bir-birine arqalaryn tirep úiyqtauda.

         Tang ata kolonna jolgha shyqty. Býkil shek-qaryndy qaltyratyp, sýiekten ótken suyq eshteneni oilatpaydy. Tipti sharshau da, ashtyq ta jayyna qaldy. Bir sәtke bolsa da, jylynatyn jer tabylsa degennen basqa arman joq. Betteri ýsigen, saqal múrttaryna múz qatqan  tútqyndardyng týrleri tym ayanyshty edi. Biraq qoldary men ayaqtaryn ýsitip, mejeli mekenge jete almasyn bilse de, shybyn jandy qiya almay, lekting sonynda tayaqqa sýienip qisalandap әreng kele jatqandarmen salystyrghanda qalghandarynyng jaghdayy shýkirshilik deuge bolghanday.

         Kolonna tórtinshi, iә besinshi kýni әldebir iyesiz mal qoragha týnedi. Ábden bituge qalghan tútqyndargha mal qora qonaqýiden kem kórinbegen shyghar. Túnghysh ret kózderi ilinip, sәl-pәl bolsa da, esterin jighanday boldy.

         Aqyry aryp-ashyp, jol boyy betteri shóp-shalammen býrkey salynghan ólikterin qaldyryp, adam keypinen airylghan tútqyndar tiyisti jerge de kelip jetti. Lageriding itterin abalatyp, ilbip basyp qaqpadan enip jatqan tútqyndardyng jýzinen eshbir quanysh belgisi bilinbeydi. Ýitkeni olardyng quanugha da, renjuge de shamalary joq edi.   

         Lageri túrghan jerde ken bayytu fabrikasy bar eken. Tútqyndar qys boyy shahtada júmys istep, jaz shygha bayytylghan kendi kemege tieydi. Endi bireuleri, kóbine shtrafnikter, ormannan aghash kesedi. Búl eng auyr júmys bolyp esepteledi. Ýitkeni týkirik jerge múz bolyp týsetin 50 gradustan astam ayazda dalada júmys isteu naghyz tozaqtyng ózi bolatyn. Al shtrafnik bolu qiyn sharua emes, sayasatqa qatysty artyq aitqan bir auyz sózing búl arada lageri basshylyghynyng qúlaghyna birden jetedi. Jaz ortasynda ózen jaghasyna toqtaghan barjadan kómir týsiru de qauyrt júmys. Ýitkeni keme jýretin jazghy mausym óte qysqa. Sol qysqa merzimde qystyq kómirdi qalay da týsirip ýlgiru kerek.

         Osynday bir kómir týsiru kezinde Batyrdyng basyna qara búlt qayta ýiirildi. Tómende kómir salyp túrghan múnyng ýstine palubadan temir bóshke qúlap, qoly synyp Batyr auruhanagha týsti. Múnyng qolyna gips salyp, orap baylap jatqan Nikolay «palubadan temir bóshke qúlady» degen sózdi estigende qalt toqtap:

         - Bóshke qalaysha qúlady? - dedi Batyrdan kózin aiyrmay.

         - Bayqausyzda bolar.

         Nikolay ýn-týnsiz Batyrdyng qolyn orap baylady da, әldenege basyn shayqap, oilanyp otyryp qaldy.

         - Ótken aida, auruhanagha auyspay túrghanda dәl osynday oqigha mende de boldy, - dedi sodan keyin. – Onda bóshke mening basyma qúlaghan. Eki banduga  meni óltirmek bolypty. Bir qúday bilsin olargha ne jazghanymdy. Ony solarmen baylanysy bar bir jigit aitty. Men qúrydym dep oilagham. Biraq mening baghyma qaray ótkende barjadaghy tehnikalyq spirtti iship ólgenderding ishinde әlgiler de bar edi. Qútqarghan qúdaydyng ózi dep oiladym. Eger mynau da sonday jaghday bolsa, onda óte saq bolu kerek.

         Batyr bolghan oqighany Gruzinge (gruzin jigitin tóniregi osylay ataytyn) aitty. Gruzin kelesi kýni isting shynynda da nasyrgha shapqanyn, Batyrgha ózderining tobyna kirgennen basqa amal qalmaghanyn jetkizdi.

         - Al jaqsy, kireyin, - dedi Batyr oghan rizashylyghynyng joqtyghyn ýnimen sezdirip.- Sonda sender meni qaytyp qorghaysyndar? 

         - Tobymyzdyng mýshelerin qorghaudy biz qasiyetti boryshymyz dep esepteymiz, - dedi Gruzin ant berip túrghanday dausyn kótere. – Búl – bizding zanymyz. Sen bizge mýshe bolsan, bizding talabymyzdy moyyndasan, onda biz qarsy jaqpen kelissózge shyghamyz. Sening bizge mýshe ekenindi, endi saghan tiige bolmaytynyn aitamyz. Áytpese, qangha – qan. Ony olar da jaqsy biledi. Bizde әr jana mýshege bayyrghy mýshelerding biri kepildik beredi. Saghan kepildikti men berdim. Endi sen ýshin men jauap beretin bolamyn.

         Batyr bәrine de týsindi. Ómirining qaterde túrghanyn, odan qútyludyn  búdan basqa joly  qalmaghanyn sezip otyr, biraq endi eshqashan da týzeuge bolmaytyn bir qatelik jasaghaly túrghanday jýregi shymyrlap syzday beredi. 

         Gruzin búzaqylardyng minez-qúlyqtaryn jaqsy bilgendikten, sol týni әldeneden kýdiktenip, orynyn aiyrbastap, Batyrdyng qasyndaghy nargha kelip úiyqtady. Kelesi kýni Batyr oghan kelisimin berdi. Sodan bastap ol ózining zany, jarghysy, soghan negizdelgen basshylyghy bar úiymdasqan qylmysty toptyng zandy mýshesine ainaldy. Alghashqyda ýirene almay, basqa bir jat elge kóshkendey әserde jýrgen. Býkil tirshiligin saralay kelip, aqyry: «Men ósken qoghamnyng qylmysty toptan aiyrmashylyghy qaysy? Ýkimetting jasaghan qylmysy mynalardikinen az bolyp pa? Endeshe qylmysty toptyng qaysynda bolghanynda túrghan ne bar?» dep, ózining qabyldaghan sheshimin zandastyrghanday boldy.

         Endi Batyrda eki bastyq  bar: birinshisi -  lageri basshylary, ekinshisi –  qylmysty toptyng atamany. Qylmysty topty jogharghy dәrejede úiymdasqan, tәrtibi kýshti úiym dep aitu da qiyn. Ishterinde bir birimen atargha oqtary joq, dýrdearaz búzaqylar, qanysher baskeserler, úry-qary, kartaqúmarlar, alayaqtar kóp. Bәri tek Qojayyngha baghynady. Úitkeni odan bәri qorqady. Ol bәrinen batyl, bәrinen ailaker, bәrinen aqyldy dep moyyndalghan. Kópshilik sonyng jaghynda bolghandyqtan, ol ózine baghynghysy kelmegenderding kez kelgenin jazalay alatyn.

         Qylmysty toptyng lageri basshylyghyna da yqpaly joq emes. Ákimshiliktegi úsaq-týiek qyzmette isteytinder – sanitarlyq bólimning bastyghy, naryadchikter men brigadirlerdin, kýndizgi kýzetshilerding birazy, tipti aspazgha deyin osylardyng adamdary. Ár jerden týsetin qarajat bar; esirtki satatyn, jasyryn aghash satu isine qatysatyn, lageriden bosap, tónirekte ghana júmys isteuge rúqsat alghan adamdaryn paydalanyp zansyz teri satu isimen shúghyldanatyn, әr týrli tapsyrystardy oryndaytyn.

         Osynday tirlikpen jyldar jyljyp ótip jatty. Batyr qylmystyq ortada «Yakut» degen atqa ie boldy. Ásheyin qatardaghy emes, belgili beldi mýshelerining biri. Balalar ýiinde jýrgende karta oiynyna berilip, aty shyghyp jýretin. Múnda da kóp úzamay belgili kartashylardyng qataryna ilikti. Búzaqylardyng kóbi anda-sanda bir soqqanda  ólgen-tirilgenine qaramaytyn múnyng ústamaly ashuynan qaymyghatyn boldy.

          Batyr óz boyynda әlde bir ózgeristing bolghanyn sezetin. Qatygezdik, batyldyq,  ailakerlik, eng qiyn sәtterde ýreydi jene alatyn ústamdylyq – osynyng bәri qylmys әleminen tapqan oljasy. Bastan keshken qandy oqighalar túsynda aman qaluyna sebepshi bolghan qútqarushysy da – osy qasiyetter ekenin biletin. 

         Eng qiyny - qansha meyrimsiz bolsa da, ózindiki bolghan son, qiya almaytyn ótken ómirinmen baylanystyryp túrghan bir esikti qaytyp ashylmastay etip qatty japqanyn. Batyr múnday oilargha berilmeuge tyrysatyn. Ýitkeni qylmysty toptyng ishinde jýrgennen keyin, sen qalay da sol ortanyng zanymen ómir sýruge tiyistisin. Ekinshiden, ózindi ólimnen qútqarghan ortagha sen de belgili bir dәrejede qaryzdarsyn. Al esikting ar jaghynda qalghan ómir ýshin búl bayaghyda soghysta habar-osharsyz joghalghan nemese Moskva týbindegi aiqasta erlikpen qaza tapqan aibyndy jauynger.

Ýshinshiden, múnyng iz-týzsiz joq bolghanynan adamzat oryny tolmastay eshtene joghaltpaghan shyghar. Bayaghyda, soghysta nemese nemis lagerinde ólip qalghandardyng qatarynda ketse, solardan eshtenesi artyq emes edi. Ras, sheshesine degen saghynyshtyng jýreginen әli óshpegenin sezedi. Biraq ol da janaghy ashylmaytyn esikting ar jaghynda qaldy. Ókingenmen eshtene ózgermeydi.

         Batyrdyng ómirinde búdan keyin de talay auyr-auyr oqighalar boldy. Segiz jyl ótkende amnistiyagha ilikken. Bosaghannan keyin baqylau merziminde bolyp, kórshi poselkege ornalasyp, shahtada júmys istep jýrip,  qylmystyq statiyamen 10 jylgha, odan keyin 6 jylgha sottaldy. Biraq múnyng bәri endi búl  ýshin ýirenshikti jaghday bolyp esepteletin. «Yakut» esimi qylmys әleminde, kriminalistika salasynda, qúqyq qorghau organdarynda  tanymal esimderding birine ainaldy. Mýlde basqa jaqta bolghan qylmysty әreketterdi tergeu kezinde tergeushiler bolghan oqighagha múnyng qatysy bar joghyn mindetti týrde tekseretin. Búlardyng qatysy joghy aiqyndalghannan keyin baryp, basqa versiyamen júmys istey bastaytyn.

         Batyr ómirinde eki ret ýilendi. Birinshi әieli, búl ekinshi ret 10 jylgha sottalghanda, basqa bireuge shyghyp ketti. Ekinshisi baladan qaytys boldy. Odan keyin zandy týrde ýilengen joq.

         Batyr nauqastanyp birneshe ret auruhanagha týsti. Tamaq jaqpaytyn әdet tapty. Alghashqyda asqazanym bolar dep oilaghan. Tekserile kele bauyry auratyny anyqtaldy. Emdelip shyqqannan keyin biraz uaqyt jaqsy bolyp jýrip, artynan qaytadan jatyp qalady. Araqty da, mayly tamaqty da qoyghan sekildi, biraq dertine daua tabylmady. Dәrining de neshe týrin tapty, shóppen de emdeldi, әuliye-emshige, sahalar arasyndaghy shamangha da kórindi, em qonbady. Aurumen joldas bolghan adam ózimen ózi bolyp, ózge ómirden alystay beretin sekildi.  Bir ghana shýkirshilik etetini - nekege túrmaghan zansyz әielining ózine degen elgezektigi. Áyeli Svetlana - ýlpildegen sary shashty, eptep bayaghy nemis qyzy Annany eske týsiretin, ózinen 30 jas kishi -  jalghyzbasty әielden nekesiz tughan qyz edi. Batyrgha qazan oshaghyna ie bolyp, tamaq istep beretin qyzmetshi, al kedey qyzgha ózin asyraytyn qojayyn kerek edi. Múnyng audan ortalyghyndaghy ózi salghan ýsh bólmeli ýii oghan han sarayynday bolyp kórinetin. Qalay bolghanda da, Svetlana jaman adam bolmady; Batyrdy baladay kýtti. Auru úzaqqa sozyldy. Osynsha kýtinumen besinshi jylgha ayaq basqanda Batyrdyng jaghadayy kýrt tómendep ketti. Emdegen dәriger jigit - ózimen lageride birge bolyp, osynda da birge qalyp qoyghan ukraindyq felidsherding balasy edi. Eshteneni ashyp aitpay: «Qolymnan kelgenning bәrin istedim, qúr dәri bere bergennen eshtene bolmaydy. Ýige shyghyp biraz demalynyz», - dey beredi. 

         Svetlana kýieuining anyq jaghdayyn bilgisi kelip, aurugha jasalghan em men diagnoz jazylghan qaghazdy basqa dәrigerge aparyp kórsetuge ketken. Ýige jylap keldi. Qaghazdy kórgen dәriger, ysqyryp jiberip: «Bitken sharua. Ári ketse, eki ai, әitpese, bir-aq ai»,- depti.

         Alghashqyda abdyraghany sonsha Batyr ózining jaghdayyna zer salyp, aqyl toqtatugha shamasy jetpedi. Bәri de kýtpegen sharuaday, ayaq astynan kezikken kesepattay býkil oi-sanasyn tyghyryqqa tiredi. Birneshe týn úiqydan qaldy. Áyeli qasyna kelip birdene súrasa, oghan ne aityp túrghanyna ózi týsinbeydi. Ózi – bir jaqta, oiy – bir jaqta.  

         Bir kýni týsine sheshesi kirdi. Búghan tura qaramay, túnjyrap túr. Týri bir týrli bualdyr. Osy anam ba, anam emes pe dep kýdiktenetin de sekildi. Joq anasy. Biraq nege búghan tura qaramaydy? Nege sonsha jabyrqau? Kenet týsining ishinde týsin joryp: «Apyr-ay, mening kýizelgenim saghan da jetkeni me?» dep jylaghan kýii oyanyp ketti.

         - Ne boldy? Ne boldy? – dey berdi әieli ýreylenip.

         - Týsime anam kirdi, - dedi Batyr balasha óksip. Áyeli býghan qosyla jylady.

         Batyr jasyn tiyp, sabyrgha kelgennen keyin, әldebir shan-tozannan arylghanday, bayaghy bala kezdegi pәk sezimderine qaytyp oralghanday bir kýige týsti. Boyy jenildegendey, jýikesin tondyrghan bir múz erigendey   sezindi.

         Ol endi týsti jii kóre bastady. Birde ózen jaghasynda atasynyng siyryn baghyp jýrgen bayaghy bala kezi týsine kirdi. Keyingi ómir tipti jadynda joq. Múnsyz, qayghysyz - tabighatty qyzyqtap ózimen ózi jýr.

         Batyr ózining sanauly kýnderi qalghanyn sezgendey boldy. Jýregin syzdatqan sartap saghynysh barghan sayyn kýsheyip, kýsheygen sayyn kókiregining qaranghy týkpirine sәule tarap, úmytylghan ómir elesteri aiqyndalyp, qayta tirilip, janyna jaqynday týskendey әser beredi. 

         Aqyry sanasyna bir ghajap oy keldi. Ol – elge jetu, barlyq kýnә men qylmysyn moyyndap, aghynan jarylu, sóitip eng songhy mauqyn basyp, tughan jerding topyraghyn jastanyp, mәngi úiqygha ketu. Osylay istese, ólimning qorqynyshy da jenildep, әlde bir maghynagha ie bolatynday kórindi. Búl oiynyng ózine únaghany sonsha, osyny bayaghydan beri nege oilamagham dep ókindi.  Oiyna taghy da oy qosyldy. Áyeli Svetlanany múnymen baqytty boldy dep aitu qiyn. Jas aiyrmashylyghy óte ýlken. Jaman adam emes ekenine kózi jetti. Endeshe jaqsy adam baqytyna jetsin. Tenin tapsyn. Ýidi soghan qaldyrady. Hat jazyp, bәrin týsindirip ketedi.

         Batyr osy sheshimge týbegeyli toqtap, iske kiristi. Svetlanany tang qaldyryp, onymen asyghys nekege túrdy. Sodan keyin Mokvagha baryp qaralyp kelmek bolyp, poyyzgha biylet aldy. Qaytyp keletin adamday әieline úsaq týiek sharualar tapsyrdy. Áyelining «Óte әlsizsing ghoy, men birge barayyn» degen sózin tyndamady. «Ol jaqta da tanystar bar» degendi syltau etti.

         Moskvagha kelgen son, әieline: «Meni izdep әure bolma. Ómiring alda. Tenindi tap. Ýidi saghan qaldyrdym, ie bol. Saghan rizamyn» degen mazmúnda  hat jazdy. Sodan keyin qu janyn sýiretip, tughan elge bet týzedi.

 

         Qazaq jerining bir qiyr shetindegi shaghyn poselkede jeti týnde shamy sónbegen jalghyz ýiding ishinde Sәlimgerey aqsaqalgha әngime aityp otyrghan jolaushynyng ómir tarihy osy edi.

 

***

 

         Jolaushy әngimesin dogharyp, sәl demalghysy kelgendey ýnsiz biraz otyrdy. Dәrilerin ishti. Terin sýrtti.

         - Osynday bir qiyn taghdyrdy bastan keshtim, Sәke, -  dedi sodan keyin

ómir jolyn qorytyndylap. – Ótken ómirinde dostyqqa, tatulyqqa, meyirimge toly jaqsy kýnder kóp bolsa, ol da bir baylyq qoy. Eske alghan sayyn janyna jylu berip, sanandy núrgha toltyryp túrady. Biraq mende onday kýnder, soryma qaray, kóp bolmady. Mening kýnderim jaulastyqqa, kýnә men qylmysqa toly. Ras, men jalghyz emespin. Múnday baqytsyzdyqqa úshyraghan jandar tútas bir úrpaqty qúraydy. Biraq odan mening qayghym jenildemeydi. Eng ýlken ókinishim - kózi tirisinde anammen habarlasa almaghanym. Ózimdi, ólmesem de, óldige sanadym. Ýitkeni jaryq dýniyege jariya bolugha jaghday kótermedi. Qylmys әlemine kettim. Ol da o dýniyege ketkenmen birdey edi. Endi sanauly ghana kýnderim qaldy. Búryn kóp dinsizding biri edim, qazir qúdaygha senetin boldym. Basqanyng bәri ótkinshi ekenin, adamgha da, qoghamgha da Allagha jýginu arqyly ghana әdil bagha beruge bolatynyn endi týsindim. Tughan el kesher-keshpes, aldynan ótu paryz. Maghan, shynymdy aitsam, topyraghy búiyrsa jetip jatyr. Endi jasyratyn eshtenem joq. Ýngirden jaryqqa  shyqqan jarghanattay bolyp otyrghan týrim osy...– Jolaushy azghantay quatyn taghy da sarqyp alghanday, alqyna, tereng dem aldy. Entigin birazgha deyin basa almay, shyntaqtap divangha qisaydy.

         - Men de ózgeler sekildi sәby bolyp jaryq dýniyege keldim, - dedi sosyn dausy qarlyghyp. – Jaqsylyqqa sendim. Sol senimmen, sol kónilmen ómir sýrsem dedim. Alayda maghan mýmkindik bermedi. Ottan – otqa, boqtan boqqa saldy.   Oghan qarsylasargha mende dәrmen bolghan joq. Qolymnan kelgeni - óz taghdyrymdy jek kórdim. Mening ózimmen birge alyp ketetin jalghyz baylyghym – osy jek kóru sezimim ghana. Ol - mening zúlymdyqty ishtey qoldamaytynymnyng jalghyz belgisi. Ózimdi qorghayyn dep otyrgham joq. Men óz ýkimimdi bayaghyda alghan adammyn. Biraq, qughyn-sýrginning bar azabyn bastan keship, odan keyin ótirik pen qiyanatqa qúrylghan myna qatygez qoghamgha qaytyp kelip, bayaghysha jalghan ataq, jalghan danqpen ómir sýrip jýrgen ziyaly qúldardyng menen nesi artyq dep te oilaymyn key-keyde. Endeshe men de solar sekildi osy elding bir bólshegimin, Sәke.

        

         Sәlimgerey әngimening ón boyynda san qúbylyp, kózi shatynap, alqynyp, qoldary jybyrlap, әreng otyrdy.

         - Qansha qateligim bolsa da, men de bir qúdaydyng qúlymyn ghoy, aghymnan jarylyp, jaryq dýniyede bar ekenimdi bildirip, keshirim súrap, adam qúsap ólgim keledi, - dep ayaqtady sózin jolaushy.

         - Sen osy Shәikenning úly Batyrsyng ba? – dedi Sәlimgerey senbegendey jolaushygha tesile qarap.

         - IYә, Sәke, ókinishke oray, Ivanov degen familiyamen qorlyq pen zorlyqqa, kýnә men qylmysqa toly ómirdi bastan keshken Shәikenúly Batyr men bolamyn.

         Kenet:

         - Joq! – dep shanq ete qaldy Sәlimgerey esin jana jinaghan adamday. –  Shәikenning úly Batyr Moskva týbinde erlikpen qaza tapqan. Biz osyny ghana bilemiz.

         - Ol habar endi beker bolyp otyr. Tiri kuә - mineky aldynyzda. Shyndyqtan qashyp qútylu mýmkin emes.

         - Jo-joq! – deydi shal taghy da basyn shayqap, - Búl mýmkin emes, mýmkin emes.  

         - Nege mýmkin emes, Sәke? – dedi Batyr shaldyng qiqarlyghyna qapalanghanday bir ýnmen. – Erlikpen qaza tabu men ýshin de tiyimdi bolatyn edi. Biraq, qúday jazbasa, ne isteysin?

         - Al bizding jazyghymyz ne? – dedi Sәlimgerey, bas joq, ayaghy joq, basqa bir әngimeni shetin shygharyp.

         Batyr onyng sózine týsingen joq, shaldyng abdyraghan týrine qarap, sәl tanyrqaghanday boldy.

          - Sәke, sizderde jazyq joq. Jazyq mende. Biraq qansha jazyqty bolsam da, jalghan atpen emes, ózimning qúday bergen aty-jónimmen óluge haqym bar shyghar, - dedi, maghan osyny da qimaysyndar ma degendey, kýiinishti ýnmen.

         - Áy, shyraghym, - dedi osy kezde Sәlimgerey shamyrqanyp, - sen ózing ne aityp túrghanyndy bilesing be? Sening atyng osy elding tarihyna altyn әrippen bayaghyda jazylyp qoyghan. Poselkening qaq ortasynda saghan qoyylghan eskertkish túr. Mektep sening atynda. Erteng mereke kýni balalar sening eskertkishinning týbine gýl qoyyp, elimizding saghan úqsaghan azamaty bolamyz dep ant beredi. Qyryq jyl boyy osylay ómir sýrip kelemiz. Qansha úrpaq sening atyndy maqtanysh tútyp erjetti. Jalghan ataqqa tabynghan joqpyz, sening jasaghan erliging tarihy shyndyq. Seni kókke kóterip, ortalyq gazetterge maqala shyqqanda soghysta qaza bolghan bozdaqtarymyz tirilip kelgendey quanghanbyz. Jastargha ýlgi bolar ma eken dep, el bolyp jabylyp, eskertkishindi ornattyq. Jyldar boyy aryzdanyp, atyndy mektepke bergizdik. Endi sonyng bәrin tas-talqan etpeksing be? Masqara boldyq qoy! Sening ataghyndy qorek etip otyrghan myna júrtty óltiretin boldyng ghoy. Eldi ayamaysyng ba?

         Batyr aitylghan sózge tolyq týsinbegendey, nemese әldebir auyr soqqydan esengiregendey, anyryp túryp qaldy.

         - Solay ma edi? – deuge ghana shamasy keldi. Taghdyrdyng teperishin kóp kórgendikten, ol ózin kóp nәrsege dayynmyn dep esepteytin. Biraq dәl myna jaghday ýsh úiyqtasa týsine kirmegen sekildi.

- Solay, - dedi Sәlimgerey sabyrgha kóshkendey qonyr ýnmen. – Shesheng soghystan keyin bosap, alpysynshy jyldary Shәiken aqtalghanda elge kelip ketken. Sening eskertkishindi kórip, riza bolyp edi jaryqtyq. Artynan kóp úzamay qaytys boldy. Imanyn bersin... Qazaqtyng úlanghayyr jerining bir týpkirinde jatqan eleusiz meken bolsaq ta, bizden de el maqtanysh etetin bir azamat tusa dep Alladan  tilek etken tiri jandarmyz ghoy. Sol armanymyzdyng basy da, sony da sen boldyn, shyraghym. Endi mine...- dey berip shal dausy qúmyghyp kilt toqtady.        

 

         Jandy qinaghan ýnsizdik úzaqqa sozyldy. Syqyr etip jartylay ashylghan esikten әielding úiqyly-oyau jýzi kórindi de, mynalar әli otyr ma degendey, tanyrqap esikti qayta japty.

         Batyr ózining tyghyryqqa tirelgenin sezip, myna bir o dýniyedey ýnsizdikti búzu ýshin birdene aitqysy kelip, basyn kótere berdi de, shaldyng kózinen sorghalap aqqan jasty kórip, toq soqqanday selk ete qaldy. Álde bir jýrek tamyry ýzilip ketkendey boldy. Jantalasyp qaltasynan dәri alyp ishti. Týimelerin aghytyp, qayta-qayta tereng dem alyp, terin sýrtti. Sodan keyin qúlap ketetindey, qaltaqtap orynynan túrdy.

         - Men syrtqa shyghyp keleyin, - dedi entigin basa almay, esikke qaray bettep.

         Sәlimgerey múnyng ýide bar joghyn úmytyp ketkendey, anda-sanda oramalymen kózin sýrtip, ózimen ózi bolyp otyr.

         Batyr syrtqa shyqqan son, poselkening ortalyghyna qaray jýrdi. Ortalyq samaladay jap-jaryq, mana avtobustan týskende bayqaghan shaghyn park pen eskertkishti kórip keledi.

         Park dep otyrghany dóngeletip otyrghyzghan bes-alty ghana aghash eken. Ortasynda - biyiktigi eki jarym metrdey túghyrdyng ýstinde qolyna avtomat ústaghan jauyngerding tas mýsini. Kaskasyz jalanbas, shashy dudyrap, (arpalys kezin beynelegeni bolu kerek), shiynelining etegi jelbirep,  jogharydan tómen qarap, әldekimge aibat shegedi. Batyr mýsinning jas kezindegi ózinen ainymay qalghanyna qatty tanyrqap, birdeneden saqtanghanday, ayaghyn eppen basyp jaqynday týsti. Biri jandy, biri jansyz eki beyne jygha tany almay túrghanday, bir birine ýnile qarap qalghan. Batyr osy tústa ózine beymәlim ekinshi ómirining bar ekenin amalsyz moyyndaghanday boldy. Eki ómirding qaysynyng jalghan ekenine zerdesi jetpedi. Bәlkim, ekeui de – shyndyq.

         Batyr eskertkishti ainalyp shyqty. Eskertkishting qadiri ózinikinen joghary ekenin, júrttyng tiri adamnan góri eskertkishti artyghyraq syilatynyn angharghan sayyn, ishtey soghan qarsy bәseke pighyly bas kóterse de, onyng ar jaghynda әlde bir maqtanysh sezimining de joq emes ekeni bayqalady. Batyr eskertkishting tura aldyna qayta keldi. Mýsin qaraghan sayyn búrynghydan da aibattyraq kórindi. Búghan: «Tayyp túr búl aradan!» degendey  avtomatyn kezenip, tóne týsetin sekildi.

         Batyr әldeqalay titirkenip, bas saughalaghanday shegine berdi de, әldenege sýrinip, oq tiygen adamsha shalqasynan qúlady. Esengirep, túra almay, biraz jatty. Esi kirerli-shygharly kýide:

         - Jazyghym ne? – dedi dausy dirildep. Basyn kóterip, jauap kýtkendey eskertkishke qarady.

         Eskertkish «jazyghynnyng ne ekenin ózing bilesin» degendey avtomatyn kezenip, ýnsiz túr.

         - Endi maghan ne deysin? – dedi tiri adammen sóileskendey qolyn jayyp. – Ne istey alushy edim men?..

         Eskertkishting jibiytin týri joq, shaghym-aryz qabyldamaytyn qatal sudiyaday sazarghan qalpy. «Tayyp túr!» degen qaharly súsy basylar emes.

         Búl әldeqalay yzalanyp: «Ózing tayyp túr» degisi kelip edi, tamaghy qúrghap ýni shyqpady.

         - Ia, Alla, - dedi bir kezde dausy jaryqshaqtanyp, - búl dýniyede maghan oryn qalmaghan sekildi. Endi ózing shesh myna týiindi. Júrt kózine týsire kórme. Ózine al meni, jaratqan iyem... – Batyr jylamsyrap júldyzdary әr jerden әreng kóringen búlynghyr qara kók aspangha qarady.

         - Allanyng búiryghynsyz ólim de joq, ókinishke oray, - degen dauys estildi.

         Batyrgha eskertkish sóilegendey kóringen – Sәlimgerey eken. Qoltyghynan demep, orynynan túrghyzdy. Áldeqalay әiel de payda boldy. Ekeulep múny sýiemeldep ýige әkelip, divangha jatqyzdy. Kóp úzamay bir jas jigit keldi. Dәriger sekildi. Dәri berip jatyr ma, ukol salyp jatyr ma, ony nege istep jatyr – oghan Batyr týsingen joq. Ózi basqa jaqta alysta túrghanday, mynau arada otyrghan basqa bireu sekildi kórinedi...

 

         Qúday tilegin berip, jolaushy tang aldynda qaytys boldy. Jaryq dýniyedegi jalghyz ghúmyrynyng osylaysha ayaqtalghanyna ókingen-ókinbegeni belgisiz bir kýide ýnsiz ghana ýzilip kete bardy. 

         Áyel abdyrap:

         - Apyr-ay, masqara boldyq-au! Apyr-ay... – dey berdi.

         - Joq, bәri dúrys, - dedi Sәlimgerey. – Tatar dәmi tausylghan shyghar bayghústyn. Tirshilikte pendelikpen jibergen qateligi bolsa, qúday keshsin. Imany joldas bolghay! Gharip jan... Baqúl bol!

          

         Búdan keyin tang atty. Kýn núry kýndegidey poselkeni altyn shúghylagha bóledi. Jyl sayynghy әdetimen mereke kýngi qarbalas erte bastaldy. Mektep jaqtan gornnyn, barabannyng ýnderi estiledi. Úiqydan túrghan tirshilik perronnan qozghalghan auyr sostavtay bayau jyljyp bara jatty.

         Áldebir jolaushy Sәlimgereyding ýiine qúdayy qonaq bop kelgende jýrekten qaytys bolypty degen sybys tónirekke syzdyqtay taraghanmen, alyp-qashpa dabyragha úlasqan joq. Dýniyege kim kelip, kim ketpey jatyr?..

Búl ónirde bәri búrynghysha, bәri bәz qalpynda. Tipti eshtene de bolmaghan sekildi.           

 2010 jyl

Astana

Sony

Abai.kz