Býgin biz redaksiyagha Ál‑Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetining Filosofiya kafedrasynyng professory, filosofiya ghylymdarynyng doktory Berik Atashty shaqyryp otyrmyz. Qazir qoghamnyng ótkir mәselelerining biri patriotizm bolyp tabylady. Sondyqtan, osy mәseleni filosofiyalyq túrghydan taldau maqsatymen professordy sózge tarttyq...

Ábdirashit Bәkirúly: ‑ Qazaqstandyqtardyng patriottyq kónil-kýiin qalay klassifikasiyalar ediniz?

Berik Atash: ‑ Jalpy patriottyq turaly saualdar negizinen alghanda, empirikalyq zertteuler jýrgizu arqyly ghana anyqtalatyn  kýrdeli taqyryptardyng biri. Áytse de, búl mәselede, QazÚU-da studenttermen jýrgizilgen tәrbiyelik sharalar, pikirtalastar men aqparattyq jelidegi kózqarastar, BAQ-targha kontent-analiz jýrgizu arqyly  belgili bir tújyrymdar jasaugha bolady. Búl tústa, aldymen, patriottyq kónil-kýiding dengeyin anyqtau dúrysyraq shyghar. Sondyqtan,  kýshtiden әlsiz patriotizmge qaray jýre otyryp, mynaday klassifikasiyasyn boljamdaugha bolady:

1. Shynayy patriottar – bayyrghy zamannyng «erkek toqty qúrbandyq», «elim ýshin jan pida» dep enireytin erlerding qaytalanghan formalary, bir qaraghanda, qazirgi tanda ondaylar joq dep pessmistik túrghydan bagha beruge bolady. Biraq qazirgi sayasy tútqyndar, qantar oqighasyna qatysqandar, búrynghy jeltoqsanshylar, belsendi jastar t.b. arasynan osynday shynayy patriottardy kezdestiruge bolady. Olar genetikalyq bolmysy men týptúqiyany qazaqy túlghalar  (shamamen – 5 payyz)

2. Patriottar – olar qyzuqandy emes, el men jer mәselesin terennen tolghap, baysaldylyq pen tózimdilik tanytugha qúshtar. Mәselen, últ bolmysyn zertteushi ghalymdar, ziyaly qauymdar, keybir sheneunikter (tym az bolsa da), jastardyng bir toby t.b. Búl top naghyz últjandylar bolghanmen, «baysaldy belsendiler» bolyp tabylady (shamamen 10 payyz).

3. «Patriot bolu kerek» degen sezimdi alyp jýrushiler, psihologiyalyq tereng sezimde bolmaydy. Olar, ishki emes, iydeologiyalyq-sayasi, tәrbiyelik-syrtqy faktorlar arqyly qalyptasatyn patriottar. Halyqtyng kópshiligi osynday patriottyq sezimde tәrizdi. Mәselen, biyliktegilerding kópshiligi, jastardyng da biraz bóligi t.b. (shamamen 30 payyz).

4. Qazaqstandy tek qana geokenistik, ómir sýruding qolayly landshaftysy, dýniyege kelgen jer ghana dep sanaytyn beytarap toptar bar. Olar ashyqtan‑ashyq kosmopolittik, dini, jalghan toleranttylyq t.b. baghyttardy ústanady (әriyne, ony ózderi de bilmeui mýmkin). Olardyn, arghy tumasy men qanynda últjandylyqtyng úshqyny da joq (shamamen 20 payyz).

5. Antiqazaqshyl toptar dep ataugha bolady. Elimizdegi keybir oryssýigish orystidiler, arabqúmar fanattar, Kenestik dәuirdegi qúldyq psihologiyadan arylghysy kelmeytinder, marginal-mәngýrttigin de sezinbeytinder, tipti keybiri qazaq bolyp tughanyna ókinetinder nemese  shovinistik pighyldaghy basqa últ ókilderi t.b. (shamamen 35 payyz).

Payyzdardyng tek shamamen, boljammen alynghandyghyn eske salamyz!

Ábdirashit Bәkirúly: ‑ «Qazaqstandyq patriotizm» men «qazaq patriotizmi» týsinikterining ózara baylanysyn, dinamikasyn, sinkrettiligin, qayshylyqty jaqtaryn ashyp beriniz?

Berik Atash: ‑ Ekeui teoriyalyq týrde alghanda, elinsýigishtik elementterin jinaqtau kerek:  jer men el tútastyghy, memlekettik rәmizderdi qúrmetteu,  óz kezeginde ynghayy kelse, memlekettik sayasatqa qoldau bildiru, elimizding halqyna qúrmetpen qarau, Qazaqstanda ómir sýrgendigine degen maqtanysh sezim t.b.

Al «qazaq patriotizmi» degen úghymda patriotizmning audarmalarynyng biri bolyp sanalatyn «últjandylyq», «últynsýigishtik» úghymdary qosa kómkeriledi. Qazaq patriotizminin: qandyq-genetikalyq-tuystyq, arealdy-geokenistiktik, arhetiptik-tarihy jadylyq, biologiyalyq-fiziologiyalyq-antropologiyalyq, últtyq Men - últtyq Ózindik sana t.b. negizderi bar qúbylys.

Jalpy men jeke qatynasy boyynsha alghanda,  «Qazaqstandyq patriotizm» úghymynyng ishine «qazaq patriotizmi» enedi, biraq yqpal órisi men kýshi jaghynan artyq bolsa da, halyq sany jaghynan shaghyndau újymdastyq, yaghni, qazaqtardyng kópshiligi, basqa últtardyng az bóligi degen  maghynada bergen dúrys. Qazaq patriottary Qazaqstandyq patriotizm qúndylyqtarynyng kópshiligin qoldaghandyqtan da, jeke bolyp  sanalady.

Sonday-aq, shartty týrde ekeuining araqatynasyn bylaysha anyqtaugha da bolady: qazaq patriotizmi – apesteriorlyq, fenomenalidik, substansiyalyq, bazistik, yadrolyq, substrattyq t.b. bolsa, sәikesinshe, «qazaqstandyq patriotizm» - apriorlyq, noumenalidik,  aksiydensiyalyq, qondyrmalyq, periyferiyalyq, superstrattyq t.b.

Ekeuining qayshylyghy últqa qatysty tuyndaydy, «qazaqstandyq patriotizm» - kosmopolittik, azamattyq, demokratiyalyq, búqaralyq, rasionaldyq,  sayasy bolsa, «qazaq patriotizmi» - últtyq, elitarlyq-egalitarlyq, matriarhaldy-patriarhaldy, emosionaldy, tabighy t.b. Búl qayshylyqtar: patriotizm, Qazaqstan, El, zang t.b. instituttar arqyly birigedi, biraq naqty adam bolmysynyng shyndyghy ashylghan sәtte, K. Yaspersshe aitsaq, shekaralyq jaghdayda, qaytadan qayshylyq qúraydy. Mәselen, elimizge syrttan shabuyl jasalsa (beti әrmen) eki patriotizm qaq airylady da, shynayy jaqtary ashylady, betperde sheshiledi. Ony býgingi Resey-Ukraina soghysyndaghy Ukraina azamattarynyng patriottyq sezimderin ispen jәne sózben dәleldey aluynan da anyq bayqaugha bolady.

Ábdirashit Bәkirúly: - «Últtyq patriotizm men últshyldyq arasynda baylanys bar ma?»

Berik Atash: - Búl mәselede, aldymen, lingvistikalyq filosofiyalyq mәsele tuyndaydy. Últshyldyq dep neni aitamyz, «shovinizm – kelisimdi shovinizm – radikaldy últyn sýigishtik –  ótkir últjandylyq» logikalyq tizbeginen qaysysyn tanday alamyz?  Sonda ghana mәselege tereng boylay alamyz? Atau ol jay ghana sózder, bәrin de ómir shyndyghymen baylanysta qarau kerek.

Ábdirashit Bәkirúly: ‑ Qazaqstannyng memlekettik damuy men «Qazaqstandyq» jәne «últtyq» patriotizmning baylanysyn ashyp kórsetu mýmkin be?

Berik Atash: ‑ Kýrdeli saual. Memleket damuy búl eki arnany kiriktirip jiberudi qalaydy, ýnemi bir-birimen tyghyz qatynasta siyaqtandyratyn iydeologiyamen shúghyldanady,  memlekettegi órkeniyettilik, zayyrlylyq, demokratiyalyq sayasat, últaralyq tózimdilik t.b. ýshin, memleketting әlemdik sahnadaghy mәrtebesi ýshin qazaqstandyq patriotizm qajet, al eng qiyn shaqta, soghys jaghdayynda, últtyq qauipsizdik asqynghan sәtte, últtyn, memleketting boluy men bolmauy tarazygha týsken sәtte memleketke últtyq patriotizm «auaday qajet» nemese soghan sýienedi. Memleket ýshin  «qazaqstandyq patriotizm» – qúbylys pen  forma bolsa, «qazaq patriotizmi» – mәn men mazmún dep ótkir, asyra siltep baghalaugha  da bolady.

Ábdirashit Bәkirúly: ‑ Patriotizmdi damyta týsuding qanday qazaqstandyq jәne últtyq joldaryn úsynar ediniz?

Berik Atash: ‑ Qazaqstandyq joly – beybitshilkti saqtau, halyqaralyq arenadaghy QR bedelin nyghaytu, halyqtyng materialdyq jaghdayyn kótermeleu, eldegi qylmys sanynyng azangy t.b. sapalardy jinaqtaghan baqytty elder qataryna enu. Al últtyq joly – arhetipterdi oyatu, namysty qayrau, ruhty  serpiltu t.b. ýshin til, últtyq dil, әdet-ghúrypty janghyrtudyng instrumentterin qoldanu, mәselen, óner, әdebiyet, tarih t.b. arqyly.

Studentter arasyndaghy patriortizm jaghdayyn әleumettanulyq zertteuler arqyly ghana anyghyraq aiqyndaugha bolady, әitse de, shamamen aitqanda, ol qay kurstyng studenti ekendigine baylanysty, joghary kurstarda ol tómendeu, tómengi kurstarda jogharylau boluy mýmkin. Studentterding patriottyq jaghdayy dinamikaly qúbylys, mәselen, búl tústa, materialdyq jaghday basty roli atqaryp ketui yqtimal. Yaghni, memleket olargha neghúrlym mýmkindik pen qamqorlyq jasasa, soghúrlym patriotizm artuy yqtimal dep boljamdaugha bolady.

Ábdirashit Bәkirúly: ‑ Patriotizmdi qalyptastyruda etnopedagogikada nendey ózgerister men kedergiler bar?

Berik Atash: ‑ Búl súraq ayasynda mynaday paradoksty aitpay ketpeuge bolmaydy: patriotizm turaly qorghalghan dissertasiyalar sany tym kóp,  oghan statistikalyq zertteuler jýrgizu kerek, osy taqyryp ayasynda ekpindi bolghan synayly, biraq «patriottik sana kýsheydi me» degen saual tuyndaydy. Biraq  búghan etnopedagogika   ghylymy men ghalymdar legi kinәli de emes – jastar qúlaq aspaydy; әri kinәli – әser etuding jana tehnologiyalaryn qoldanu jete zerttelmegen. Naqty bir aighaq: balabaqshada (shamamen 4 jyl), mektepte (shamamen 11 jyl), student shaghynda (shamamen 4 jyl) – barlyghy 19 jyl  últtyq tәlim-tәrbiyeni boyyna «sinirgendey» bolghan subiekt, nelikten 19 kýnde diny jat pighyldy aghymnyng jetegine erip kete beredi (qazir elimizde shamamen 200 mynday jat aghym eteginde jýrgender bar delinedi). Ayyrmashylyq: 19 jyl – 19 kýn. Óitkeni, jat baghyttaghy radikaldy toptardyng sanagha әser etu tetikteri, psihologiyalyq tehnologiyalar, últtyq tәrbiyege qaraghanda birneshe ese myqty, әserli, yqpaldy degen sóz. Demek, búrynghy nasihattyq tehnologiya eskirgen, onyng ornyna beysanagha әser etetin psihoanalitikalyq tehnologiyany jýzege asyru kerek. Ol ýshin tek etnopedgogika ghana emes, barlyq ghylymdar, әsirese, әleumettik-gumanitarlyq ghylymdardyng integrativti zertteuler kerek.

Ábdirashit Bәkirúly: ‑ Ózinizdi patriot sanaysyz ba? Ol sizding qanday әreketterinizden kórinis tapty?

Berik Atash: ‑ Birinshi súraq tym abstraktili. Óitkeni, onyng barometri joq. Biraq naqtylandyryp 10 balldyq shkalamen ólshesek, patriottyq sezimim – 8 ball shyghar... Al istegen әreketterim – 5 ball boluy mýmkin. Men últtyq ruhany bolmysty, naqtyraq aitqanda, qazaq filosofiyasyn zertteushi adammyn, ol turaly birneshe enbekter jaryq kórdi, biraq onyng qoghamdyq sanagha әser etui óte jay jýretin ýderis jәne nәtiyjesin tekseru de mýmkin emes. Biraq bir bayqaghanym últtyq ruh pen bolmysty janghyrtu turaly sony, jana, yqpaldy iydeyalarym (mening ghana emes, mýmkin barlyq ghalymdardyn) qoghamdyq sanada bir kezderde, mýmkin 2-3, әlde odan da kóp jylda kórinis tabady eken, әriyne, sol kýiinde emes, key sәtterde búrmalanghan, ýstirt, jenil-jelpi, fragmentarly, gibridtti t.b. formada taraydy, biraq avtory aitylmaydy. Mәselen, 2000-2010 jyldary aitylghan, jazylghan, jaryq kórgen últtyq bolmysymyzgha qater tóndiretin diny ekstremizm turaly payymdaularymnyn, enbekterimning negizgi iydeyalarynyng keybir tústary qazirgi tanda (2022-2023 jyldary) biylikke, qoghamdyq sanagha jetip otyr (mәsele, kim birinshi aitqandyqta emes, halyqqa paydasy bar rasionaldy pikirler retinde qabyldanghandyghy men ýshin manyzdy).

Shyndyghynda, ghalym sanagha әser etuding óte yqpaldy tehnologiyasyn jasap shyghara alady, bizding biylik onyng iygilikti, pozitivti qyryna asa mәn bere bermeydi. Filosofiya tarihynda ony, Europadaghy burjuaziyalyq tónkeristerden, K. Marks pen V.I. Leninning iydeyalarynan t.b. anyq kóruge bolady.

Ábdirashit Bәkirúly: ‑ Dúrys aitasyz, Berik. Qoghamda ghylym basymdyqta bolsa ghana, qogham óz damuyn, bolashaghyn jan‑jaqty boljay alady. Sonyng ishinde filosofiya ilimining orny erekshe. Sondyqtan, bәrimiz elimizde filosofiyalyq oilau mәdeniyetining joghary bolghanyn qalaymyz. Qazaq halqy danalyqty qatty qúrmetteytin halyq. Endeshe, tarih ainala kele, qazaq danalyghyn, bәribir, qayta qalpyna keltiredi dep ýmittenemiz. Sebebi, býgingi payymdau boyynsha Otandy sýy, pariottyq sezim sanadan tuyndaytyn bolsa kerek...

Súqbatty jýrgizgen: Ábdirashit Bәkirúly,

filosof ‑publisist

Abai.kz