Songhy kezde qazaq qoghamynda «qoghamdyq televiziya» mәselesi jii qozghalyp jýr. Búl kezdeysoqtyq emes. Demokratiyalyq qúndylyqtargha úmtylghan sayyn halyq shynayy aqparat aludy talap ete bastaydy. Al, bizdegi telearnalardyng barlyghy derlik sol bayaghy kenes kezinen qalghan «ýgit-nasihat» qúralynyng dengeyinen asa almay otyrghan jayy bar. Búl túrghydan kelgende qoghamdyq televiziya mәselesining qozghaluy qúptarlyqtay.

Degenmen, «bireu bilip aitady, endi bireu eki ezuin tilip aitady» demekshi, bilmestigine qaramay dilmarsyp, qaydaghyny byqsytyp jýrgender de bar. Ondaylar júrtty shatastyryp jiberui de kәdik. Múnday jaghdayda qalasaq ta, qalamasaq ta búl jaghynan әlemde ozyq tәjiriybesi bar AQSh jurnalistikasyna jýginemiz. Ázirshe, sodan artyq tiyimdi ýlgi de joq.

2001 jyly Vashingtongha barghan saparymyzda AQSh qoghamdyq teleradio korporasiyasynyng preziydenti Robert Kunrad myrzanyng qabyldauynda bolghan edik. Preziydentting aituyna zer salsaq, әlemde múnday korporasiya joq eken. Olar habar jýrgizude derbestik saqtaghandarymen federaldyq ýkimet tarapynan qarjylandyrylady. Korporasiya 1967 jyly Kongresting bastamasymen qúrylghan. Býgingi tanda eldegi barlyq teleradio kompaniyalargha baghdarlamalyq qyzmet kórsetumen qatar biliktilikterin jetildirulerine kómektesedi. Sonymen qatar qarjy jaghynan da qoldau kórsete alady eken.

Songhy kezde qazaq qoghamynda «qoghamdyq televiziya» mәselesi jii qozghalyp jýr. Búl kezdeysoqtyq emes. Demokratiyalyq qúndylyqtargha úmtylghan sayyn halyq shynayy aqparat aludy talap ete bastaydy. Al, bizdegi telearnalardyng barlyghy derlik sol bayaghy kenes kezinen qalghan «ýgit-nasihat» qúralynyng dengeyinen asa almay otyrghan jayy bar. Búl túrghydan kelgende qoghamdyq televiziya mәselesining qozghaluy qúptarlyqtay.

Degenmen, «bireu bilip aitady, endi bireu eki ezuin tilip aitady» demekshi, bilmestigine qaramay dilmarsyp, qaydaghyny byqsytyp jýrgender de bar. Ondaylar júrtty shatastyryp jiberui de kәdik. Múnday jaghdayda qalasaq ta, qalamasaq ta búl jaghynan әlemde ozyq tәjiriybesi bar AQSh jurnalistikasyna jýginemiz. Ázirshe, sodan artyq tiyimdi ýlgi de joq.

2001 jyly Vashingtongha barghan saparymyzda AQSh qoghamdyq teleradio korporasiyasynyng preziydenti Robert Kunrad myrzanyng qabyldauynda bolghan edik. Preziydentting aituyna zer salsaq, әlemde múnday korporasiya joq eken. Olar habar jýrgizude derbestik saqtaghandarymen federaldyq ýkimet tarapynan qarjylandyrylady. Korporasiya 1967 jyly Kongresting bastamasymen qúrylghan. Býgingi tanda eldegi barlyq teleradio kompaniyalargha baghdarlamalyq qyzmet kórsetumen qatar biliktilikterin jetildirulerine kómektesedi. Sonymen qatar qarjy jaghynan da qoldau kórsete alady eken.

      - Biz teleradio kompaniyalardyng tabys tabu ýshin jarnama kóbeytuine tosqauyl jasamaymyz. Biraq, kerermenderding mýddesin eshqashan ayaqqa taptaugha jol bermeymiz. Aytalyq, qoghamdyq teledidarlar ýshin jarnamanyng mólsheri ýsh sekundtan aspauy kerek - deydi Robert myrza.

1993 jylghy mәlimet boyynsha Qúrama Shtat aumaghynda 11 myng 500 radiostansiya júmys isteydi degen derek bar eken. Olardyng 1600-i kommersiyalyq emes, yaghni, jarnamalyq qyzmetpen ainalyspaytyn tek qana janalyqtar, tanymdyq taldau-saraptama materialdar taratumen shúghyldanady. Múny olar qoghamdyq, aghartu radiostansiyalar dep ataytyn kórinedi. Búlardyng deni uniyversiytetter, kolledjderding studiyalary arqyly efirge shyghady eken. Osynday televiziyalar da bar. Óz betimen payda taba almaytyn yaghni, shyghynmen júmys isteytin teleradio oryndary qarjyny qaydan alady? - degen súraqtyng tuuy zandy. Búl súraghymyzgha korporasiya preziydenti Robert Kunrad myrza:

-Olargha kóbinese, qoghamdyq qorlar, jeke menshik úiymdar demeushilik jasap jәne qalalyq, aimaqtyk, federalidyq qarjy kózderi kómek kórsetip otyrady. Sonymen birge ózderi әrtýrli bayqaulargha qatysyp, granttar jenip alady, - dep jauap bergen bolatyn.

Ádette Amerika baspasózin ózge elder iri kommersiyalyq telearnalarymen ghana elestetedi. Shyn mәninde, Amerikandyqtardyng әleumettik damuy ýshin tek óz halqyna arnap sonau 1967 jyly negizi salynghan dәl osy qoghamdyq televiziyasy jayyndaghy maghlúmatty ekining biri bile bermeydi. Qazaqstanda ótip jatatyn týrli media forumdarda Europa elderi men Japoniyanyn, Avstraliyanyng qoghamdyq telearnalary turaly ghana sóz bolyp jatady.  Onyng da ózindik syry bar. Europada Angliyanyng Biy-Biy-Siy-i, Aziyada Japoniyanyng En-Eych-Key-i syndy korporasiyalar qoghamdyq televiziyanyng alghashqy qarlyghashtary retinde kommersiyalyq televiziya tumay túryp, payda bolghany tarihtan mәlim.  Sondyqtan, aldymen solardyng tәjiriybeleri sóz etilui zandylyq bolsa kerek. Sol sekildi Germaniyanyn  Doych Velle, Avstraliyanyng Ey-Biy-Sy televiziyasy jayynda da әrtýrli dengeyde aitylyp jatady.  Al, dәl osy Amerikanyng qoghamdyq televiziyasyn zerttegen, ony tanystyrghandar joqtyng qasy. 

Jalpy, qoghamdyq  televiziyanyng qúryluyna sol elding halqy ózderi mýddeli bolugha tiyis. Angliyanyng otarlauyn ghana eseptemegende, eshkimge kiriptar bolmaghan,  Angliya men Japoniya sekildi  handyq biylikke baghynbaghan, kommunistik rejimdi kórmegen,  totalitarlyq diktaturanyng qol astyna ótpegen  Amerika sekildi erkin elde nege qoghamdyq  televiziya qajet boldy?    

Amerikada  qoghamdyq televiziya jayynda aityla bastaghan 60-jyldary júrt  Siy-Bi-Es (CBS nemese Columbia Broadcasting System), En-Biy-Sy (NBC nemese national Broadcasting Corporation), Ey-Biy-Sy (ABC nemese American Broadcasting Corporation) sekildi kommersiyalyq iri televiziyalardyng kónil kóteru baghdarlamalaryna essiz ansarlary aughan kezeng bolatyn. Sol tústa Siy-Bi-Es arqyly 1952 jyldyng mamyr aiynyng 9-nan bastap jalghasyp kele jatqan «Men Lusiydi sýiemin» atty әzil shoudyng kezekti bólimin kóruge asyqqan júrt aldy-artyna qaramay ýilerine qaray zytatyn. Sonday-aq, Siy-Bi-Es jәne En-Biy-Sy televiziyasy 1956 jyldyng qyrkýiek aiynan bastap, ataqty rok-en-roll әnshisi Elvis Presliydi studiyalaryna talasa shaqyryp, kórermendermen jýzdestirip jatatyn. Onyng ýstine televiziya óz aqparatynyng jedeldigimen gazetti kýireuge úshyratady dep sәuegeylik jasaytyn synshylar men zertteushiler  de kóbeygen.

Al, Amerikada sol kezding ózinde 600-den astam kommersiyalyq  televiziyamen qatar jergilikti ólkelerde 120-nyng ýstinde oqu televiziyasy qyzmet jýrgizdi.  Eng alghashqy kommersiyalyq emes televiziya 1949 jyly Kaliforniyanyng Bórkly qalasynda ashylghan. Oqu televiziyalary uniyversiytetter men kommersiyalyq emes bilim mekemelerining qúzyretinde boldy. 1964 jyly jeltoqsanda telearnalardyng bәrining basyn qosatyn Últtyq odaq Amerikanyng bilim ministrligimen birlesip, oqu televiziyasyn qarjylandyru mәselesin zertteytin komissiya qúru sóz bolghan.   

Sol tústa Niu-Yorktaghy Karnegy korporasiyasynyng preziydenti bolghan Jon Gardner atalmysh bastamany belsendi týrde qoldaghan. Korporasiya  komissiyanyng qyzmetin qarjylandyratyn boldy.  Osylaysha, Oqu Televiziyasynyng Karnegy Komissiyasyn 14 mýshe, bir basshy,tórt atqarushy qyzmetkerding qúramymen jasaqtaghan. Komissiya mýshelerining qúramyna uniyversiytet rektorleri, elshiler, shtat әkimi, muzykant, memlekettik emes úiymnyng ókili,  korporasiya preziydenti endi. Komissiya tóraghasy bolyp Massachusets Tehnologiya institutynyng rektory  Jeyms Killan taghayyndalghan.

Olardan eng alghash talap etilgen dýnie óte qarapayym edi. Komissiya bar bolghany, kommersiyalyq emes  televiziya turaly zertteuler jasau, onyng halyqqa qyzmet kórsetu júmys ayasyna jiti nazar audaru, ony damytudyng joldaryn belgileu ghana boldy.

1963-1969 jyldary AQSh preziydenti bolghan Lindon Jonson atalmysh komissiyanyng maqsatyn aiqyndaghan hatynda: «Elimiz últ retinde qalyptasqan kezden bastap, bizding qauipsizdigimiz halyqty aghartudan bastalghan. Bostandyghymyz kóp arnadan әrtýrli kózqarastardy ózara bólisuden túratynyn biz moyyndaghan bolatynbyz. Oqu televiziyasy AQSh pen býkilәlemning keleshegi ýshin manyzdy bolaryna senemin. Komissiya jasaytyn tújyrymmen keshikpey asa qyzyghushylyqpen tanysatyndyghyma senimdimin» dep atap kórsetken.

Karnegy Komissiyasy bir jyl merzimde  statistikalyq zertteulerdi qarqyndy jýrgizip, qoghamdyq televiziya jayynda jariyalanghan maqalalardy jinaqtap, 92 oqu televiziya qyzmetimen tikeley tanysyp, resmy týrde segiz ret jiyn ótkizip, onyng jalghasu merzimin eseptegende 28 tәulikpen teng kelgen. Jinalystar  aralyghynda kenesu basqosularyn túraqty ótkizgen jәne 225 úiym men jeke túlghalar olarmen kezdesip, hat úsynystar joldaghan.  Qoghamnyng ókilderi bolyp tabylatyn sol adamdardyng úsynys, pikirleri negizinde jasalghan tújyrymdaryn komissiya mýsheleri esepterinde kórsetken. Eseptik qorytyndysy «Qoghamdyq televiziya: Is qyzmet baghdarlamasy» (1967) degen atpen kitap bolyp basylghan. Kitaptyng alghysózinde «Oqu Televiziyasy Karnegy Komissiyasynyng atalmysh esebin  Amerika halqyna arnaymyz» dep jazghan eken.

Odan ary qaray «Biz kóp adamnan baghyt-baghdar beruin ótinip, kómek súraghanbyz. Olardyng eshqaysy sózimizdi jerge tastamady.  Komissiya mýshelerining aldynda bәrining esikteri ashyq boldy.  Mәselening ózekti әri qarbalas ekendigin olardyng týsingendikteri bizding júmysqa qosqan ýlesterinen kórinis tapty» dep jazghan. Qoghamdyq televiziya jayynda prinsiptik mәsele kóterip, kópke týsinikti etip jazghan keybir adamdardyng pikirlerin komissiya esepterine qosqan kórinedi. Osylaysha qoghamdyq televiziyanyng qúryluyna qatardaghy amerikandyqtar da óz ýlesterin qosqan.

Amerikandyqtar da ózgening tәjiriybesin zerttegen. Karnegy komissiyasy Angliya, Japoniya, Kanada, Italiya, Germaniya, Shvesiya jeti elding televiziyasymen sonda baryp tanysqan. Olardyng bәri de joghary sapaly baghdarlama jasau ýshin baryn salyp salularynyng arqasynda edәuir tabysqa jetken kórinedi. Alayda, sol elding әleumettik jaghdayy men dәstýrlerining talaptaryn qamtamasyz ete alghan televiziya ghana tabysqa jetkendigi angharylghan.  «Ol elderden biz bәrin importtap әkelgen joqpyz. Biz de óz kezegimizde dәstýrimizden tuyndaghan qajettilik pen talapqa negizdelgen naghyz Amerika jýiesin úsynys etemiz» dep Karnegy Komissiyasynyng esebinde jazylghan eken.

Olar kommersiyalyq telearnalarmen bәsekelesuge әzirlengen Angliya, Japoniya qoghamdyq televiziyalary sekildi emes, kerisinshe,  olarmen qatar túryp, qoghamdyq biyik talaptyng ýdesinen shyghu ýshin olarmen birlesip júmys isteytin qoghamdyq televiziyany Amerikada qalyptastyrudy úsynys etken. Anyghyraq aitqanda, Biy-Biy-Si, En- Eych-Key televiziyalary alpysynshy jyldardan kommersiyalyq telearnalarmen bәsekelesu ýshin baghdarlamalarynyng arasynda jarnama bere bastaghan. Degenmen, qoghamdyq degen mazmúnyna say bolu ýshin jarnamany janalyqtar baghdarlamasynyn, kinosynyng ortasynan ýzip beruge tiym salghan.

Amerikandyqtar qoghamdyq televiziya payda tabudy kózdemeydi dep sanap,  tauar, ónim, qyzmet kórsetu jarnamalaryn jasamaydy. Kerisinshe, baghdarlamalarynyng basynda nemese sonynda belgili bir telehabargha demeushilik jasaghan úiym, kompaniyalardy tanystyryp ótedi. Ony olar ózindik jarnama yaghni, promotion dep ataydy.

AQSh-ta óz patshalyqtaryn әldeqashan qúryp alghan kommersiyalyq  televiziyamen bәsekelesuden qoryqqandyqtan olar jarnama naryghynan shegingen joq. Qoghamdyq televiziyany sayasi, ekonomikalyq toptardyng yqpalynan aulaq, beytarap derbes túryp, qogham aldyndaghy mindetin minsiz atqaruyna baghyt belgileudi kózdedi.

Óz kezeginde kommersiyalyq telearnalar da 1961-1965 jyldar aralyghynda oqu televiziyalaryn tehnikalyq qúraldarmen qamtamasyz etu,  demeushilik jasau joldarymen 250 mynnan 2 million  dollargha deyin bergen eken.  Kezinde kommersiyalyq telearnalardy kóru ýshin әrbir amerikandyq shanyraq teledidar satyp alghandyghy  qoghamdyq televiziyagha jayly jaghday jasaghan bolyp shyqty.

Kommersiyalyq bola ma, qoghamdyq bola ma, qay televiziyanyng bolsyn qogham aldyndaghy mindetteri ortaq. Biraq, sol mindetin atqaru barysynda qaysysy neni algha shygharatyndyghy ghana ózgeshe. Kommersiyalyq televiziya ýshin eng birinshisi, jarnama, ekinshisi, kónil kóteru,  ýshinshisi, últtyq jәne halyqaralyq janalyqtar. Al, qoghamdyq televiziyada múnyng bәri kerisinshe bolyp, oryn almastyrady.

Jarnamanyng ózi keyde adamdargha teris týsinik beretin kórinedi. Odan syn, sógis te tuyndauy mýmkin. Jarnamada asyra әsireleu men týrli kórkemdik sheshimder qoldanylatyndyqtan qoghamdyq televiziya kórermenderining senimin joghalpau ýshin odan boylaryn aulaq salady. Kommersiyalyq televiziya habarlary tym qysqa, shekteuli, tereng zertteuleri jetkiliksiz bolsa, qoghamdyq televiziya jurnalistikanyng negizgi talaptaryn qanaghattandyrady, kórermenderge  tolyq úghym beretin baghytty ústanady.

Kommersiyalyq arnalar kónil kóteru baghdarlamalary arqyly adamdargha yqpal etuge tyrysqanda keyde qyzyghushylyq tudyrmaq túrmaq jiyirendiruge deyin barady. Forma qughan, jasandy әri sapasyz tómen dengeyde jasalghan baghdarlamalary dengeyi joghary, kózi ashyq túrghyndargha únamaydy. Al, ishinara sәtti shyqqan mazmúndy baghdarlamany ózge telearnalar jappay kóshirip tipti býkilәlemge taratyp jiberui de mýmkin. Al, qoghamdyq televiziyanyng kónil kóteru baghdarlamalarynyng ózi tanymdyq baghytty ústanatyndyqtan oghan ózge telearnalardyng eliktep ketuleri onaygha soqpaydy.

Negizinde, televiziya men radionyng qyzmeti tehnologiyalyq damugha tәueldi bolyp keletindikten qoghamdyq jalpygha ortaq baghdarlamalardy keninen taratu ýshin  kommersiyalyq televiziyamen bәsekelesuge tura keledi. Osy maghynasyna say Amerikanyng qoghamdyq televiziyasy kommersiyalyq telearnalardan búryn kabeldik jelige qosylghany tarihy shyndyq. Qazirgi tanda dijital jýiege tolyqtay kóship bitti. Sonday-aq, elektrondyq paraqshalary aqparattyq mazmúnynyng syiymdylyghymen, kórkem bezendiriluimen kóz tartatyndyqtan veb-sayt tizimine enedi. (Siz mindetti týrde www.pbs.org, www.pbskids.org www.pbs.org/rtl, www.npr.org sayttaryna kirip kóriniz)

Oqu televiziyasynyng qoghamdyqqa almastyryluy. Oqu, bilim (Educational) degen sóz әu basta Karnegy komissiyasy mýshelerine asa únay qoyghan joq. Sebebi, ol kóp nәrsege shekteu qoyatynday kóringen. Oqu degendi mektep, dәrishanalar arqyly ghana elestetetin adamdardy búl sóz televiziyadan ýrkip jiberer edi. Sonymen qatar kommersiyalyq bolsyn, basqasy bola ma, telekórermenin aghartugha, tanymdyq baghyt beruge tyrysatyndyqtan jalpylama týrde bosandau bolyp túrghan oqu televiziyasynyng qúrylymyna jýielik ózgeris jasaghanda atauyn da almastyru qajet dep tapqan.

Sondyqtan, is qyzmeti últtyq dengeyde moyyndalghan, payda kózdemeytin, ýkimettik emes, Qoghamdyq Televiziya Korporasiyasyn (CPT yaghni, Corporation for Public Television) qúru úsynysyn Kongreske joldaghan. Karnegy korporasiyasynyng esebinde kórsetilgen osy úsynysty AQSh-tyng 90-Kongresi qabyldap,  10 aidan keyin qoghamdyq baghdarlamany memleketten qarjylandyru turaly «Qoghamdyq 90-129-zandy» 1967 jyly 7-qarashada bekitken. Oghan radiony da qatystyru ýshin  atalmysh zangha 1968 jyly 26-sәuirde ózgeris engizip, basqarushy úiymyn Qoghamdyq Habarlar taratu Korporasiyasy  (CPB yaghni, Corporation for Public Broadcasting) dep ataghan.

Baspasóz aqparatynyng derbestigin, erkindigin ejelden qasterleytin amerikandyqtar qoghamdyq televiziya, radionyng ýkimet ornynan tikeley aqsha aluyn qalamady. Sebebi, jurnalistikany ýkimetke kiriptar etuge bolmaytyn edi.  Sondyqtan, aqshany qabyldap alyp, jetkizetin korporasiya qúrudy úsynys etken.  Nәtiyjesinde, Qoghamdyq Habarlar taratu Korporasiyasyn Kolumbiya audanyna kommersiyalyq emes úiym retinde zandy týrde tirketudi Kongress tarapynan zandastyrghan. Shyn mәninde, qoghamdyq televiziyagha memleketten bólinip otyrghan aqsha azamattardan alynghan salyqtan týsken tabystyng negizinde qúralatyndyqtan halyq úsynghan bayghazy, kómek esebine jatqyzyldy. Al, televiziyanyng qoghamdy qamtyghan is qyzmeti iygilikti sharagha balandy. Osylaysha, amerikandyqtarsha aitqanda, «501 Si» yaghni, bizshe bolghanda qoghamgha qyzmet kórsetetin kommersiyalyq emes, payda kózdemeytin úiym bolyp sanaldy.

Atalmysh korporasiyanyng sipattaryn ýsh negizgi jaytpen anyqtaydy. Birinshiden, Korporasiya qúndy qaghazdar, aksiya paketterin shygharugha qúqyghy joq.  Ekinshiden, Diyrektory men qyzmetkerleri kiristik tabys kózderinen, dýnie mýlikten ýles alularyna bolmaydy. Olar tek jalaqylary men ótemaqylaryn ghana alady. Ýshinshiden, Korporasiya qanday bir sayasy partiyalargha nemese saylanbaly lauazymgha úsynylghan ýmitkerlerge qarjylyq ta, moraldyq ta qoldau kórsetpeydi. Jalpy AQSh-ta demeushilik pen izgilikti qarajattyng negizinde qarjylandyrylatyn úiymdar sayasy qyzmetke aralasatyn bolsa, ishki kiris turaly zannyng negizinde ol mekeme taratylady.

Korporasiyanyng negizgi is qyzmeti sapalyq joghary dengeyde dayyndalghan, tepe-tendik pen shynayy jaghdaydy qamtamasyz etken bilimi, tanymdyq baghdarlamalardy, serialdyq habarlardy meylinshe kóp aqparat kózderinen alyp, qoghamdyq televiziya men radiolargha taratu; kommersiyalyq emes radio, televiziyany qúryp damytugha kómek kórsetu; AQSh kólemindegi  qoghamdyq radio, televiziya aralyghyndaghy baylanysty qamtamasyz etu; jergilikti jerdegi qoghamdyq radio-televiziya baghdarlamalarynyng mazmúnyna syrtqy kýshterding aralasuyna, baqylau jasauyna jol bermeu; jeke adam, shtat, ýkimettik agenttiktermen qarjylyq kelisim sharttar jasasu; shygharmashylyq elementtermen, jeke adamdarmen, radio, televiziya stansiyalary men baghdarlamasyn qarjylandyrugha shart jasasu; bilimi, tanymdyq baghdarlamalardy el jәne aimaq kóleminde taratu; qoghamdyq radio-televiziyalardyng shyghyndaryn eseptep, olargha qarjylyq qoldau jasau; kommersiyalyq emes televiziyanyng kitaphanasyn, múraghattaryn qúryp damytuyna baghyttaldy. Korporasiya óz tarapynan eshbir teleradio habar, baghdarlamalaryn dayyndamaydy. Olar qyzmettik jәne qarjy-qarajat mәseleri,  tabys, jetistik, tújyrym, úsynystaryn pash etken esepterin jylyna bir mәrte Kongress pen el preziydentine úsynugha mindetti boldy.

«Qoghamdyq televiziya turaly» zangha  AQSh Preziydenti  Lindon Jonson qol qoyghan kezinde: «Bir synshynyng aitqanynday «bizding asqaq armanymyzgha dem berip, estetikagha degen ashqaraqtyghymyzdy  basatyn, ruhany sayahatqa shaqyratyn, oqigha ortasyna engizetin, ghajayyp sazdy әuen men dramagha bóleytin, tenizdi, múhitty, aspan әlemin, boran-shashyndy, tau-tasty sezdiretin» osy qúdiretti qúraldan biz әzirshe qalaghanymyzdy alyp ýlgergen joqpyz. Kommersiyalyq emes televiziya әr salanyng tandauly dýniyelerin kórermenderine úsynyp, tanday qaqtyratyn bolady.  Ekonomikalyq jaghynan kelgende, payda tabudy kózdemeytin televiziya adamdardyng kózin ashyp qana qoymay olargha ruhany dem berip,  algha jeteleytindigine men kәmil senemin» degen eken.

Aqshany bólu qiyngha soqqan. Karnegy komissiyasy qabyldaghan qoghamdyq televiziyanyng jana ýlgisine sәikestirip, Artur Dy Littli korporasiyasy qarjylyq esep-qisaptaryn jasaghan son  toghyz million dollar qajet dep tapqan. Múnday esepti jasau ýshin 1966 jyly jazda bilim jәne kommersiyalyq telearnalar men ózge salanyn  30 ókilin qatystyrghan konferensiyany Massachusetsting Dedhem qalasynda úiymdastyryp, júmys kýshi, baghdarlamalar, qarjy, tanymdyq telehabarlar jayynda talqylau ótkizgen.

Kongress olardyng eseptegen dengeyindegi qarajatty bekitpedi. 1968 jylghy budjette alghash ret bes million dollar bergende  preziydent Lindon Jonson «Amerikanyng kommersiyalyq emes televiziya, radiolar memleketten qarjylandyrylyp otyrghanymen  baghdarlamalary túrghysynan kelgende federaldyq ýkimet ornynan tys әri erkin bolugha tiyis. Kongreste aitqanymday,  qoghamnyng iyeligindegi әue tolqyny arqyly qoghamdyq mýdde ghana kórinis tabugha tiyis» dey kelip, oghan bólinetin aqshany jyl sayyn qosyp otyratyndyghyn uәde etken.

Ol sózinde túrdy, 1969-2001 jyldardyng qarjy kirisinen belgili bolghany, bir ghana jyldy esepke almaghanda memleketten bólingen aqsha 10, 20 milliondap ósip otyrghan. Ronalid Reygan el basqarghan 1983 jyly ghana bólingen aqsha 35 milliongha tómendegen. 1991-1993 jyly gharyshtyq baylanystyng satellayt jýiesine enuge arnap, 200 million dollar bólgen.  Qoghamdyq Habarlar taratu Korporasiyasyna  2005 jyly 390 mln, 2006 jyly 400 million dollar  bergen eken.

Korporasiya alghashynda  televiziya jәne radio degen eki salagha qarjy bóluge kelgende qatty qinalghan.  1981 jyly ghana Kongress ony 75:25 degen ústanymmen bekitip bergen song bólingen aqshanyng ýshten bir bóligin televiziyagha, qalghanyn radiogha beretin bolghan. Qoghamdyq Habarlar taratu Korporasiyasy televiziyagha bólingen aqshany  Piy-Bi-Es (PBS yaghni, Public Broadcasting System)-ge  bergende, televiziya shygharmashylyghynyng negizgi úiymy bolyp tabylatyn atalmysh újym aqshanyng 75 payyzyn jergilikti televiziya stansiyalaryna, 25 payyzyn últtyq dengeyde taraytyn baghdarlamalardy qarjylandyrugha júmsaytyn. Al, radiogha arnalghan aqshanyng En-Pi-Ar (NPR yaghni, National Public Radio) 70 payyzyn jergilikti radio stansiyalargha taratyp,  jeti payyzyn baghdarlamany ýilestiruge júmsap, 23  payyzdy el boyynsha tyndalatyn últtyq dengeydegi baghdarlamalar dayyndaugha beriletin. Sonymen qatar әrbir baghdarlama, telehabarlar budjetining shyghyny barlyq júmsalatyn aqshanyng bes payyzynan aspauy tiyis. Al, altygha deyin payyzyn tehnikanyng tozuyna oray ústap qalyp, resursqa saqtaugha mindetti. 

Kongress balalar men bilim beru baghytyndaghy baghdarlamagha arnap, jeke budjettik qor bekitip bergen. Tehnikalyq shyghyndargha qajet aqshany da arnayy núsqau boyynsha bergendikten korporasiya basshysy shyghyndy kóbeytti delinetin sógisten qútylghan eken. Joba qorynan bólinetin aqshany derbes shygharmashylyq újymdarmen arnayy kelisim shart jasalyp, balalargha, az últtargha, әleumettik toptargha jәne aghylshynnan ózge tilderde baghdarlamalar dayyndaugha bólip otyrghan. Tehnikalyq shyghyndargha arnalghan aqshanyng 50 payyzyn teleradio  stansiyalargha tikeley ýlestirip, qalghan 50 payzyny olardyng aralyq baylanystaryna ýilestirip esepteytin bolghan.

Jergilikti televiziya men radio ýshin negizgi qarjy kózi bolatyn memleketten alynatyn aqsha endi shtat pen jergilikti salyq esebinen alynatyn kózdermen qosa eseptegende barlyq kiristing ne bary ýshten birin ghana qúraghan. Qalghan ýshten ekisin mýshelik jarnadan, biznes qúrylymdarynan, týrli qorlardan tabady.

Shygharmashylyq negizgi eki úiym bolyp tabylatyn Piy-Bi-Es jәne En-Pi-Ar kommersiyalyq emes, jekemenshik aqparat qúraldary. Piy-Bi-Es-ke 350 telearna, En-Pi-Ar-gha 700 radio mýshelikke ótuinegizgi kiris kózine ainalghan. Jergilikti telearnalar negizinen shtattarda tirkelgen kommersiyalyq emes úiymdar bolatyn. Keybir shtat әkimshilikteri qalalyq  telearnalaryn jinaqtap shaghyn jýie etip basqarady. Al, radio stansiyalar qyzmetin uniyversiytetter ýilestiredi. Televiziya sekildi radio jergilikti jýiege enbeydi.  Teleradionyng barlyq stansiyalary Federaldyq baylanys  komissiyasynan liysenziya alady. Olar beytarap týrdegi shygharmashylyq úiymdardan kelisim shart negizinde satyp alghan tuyndylarynyng avtorlyq qúqyn ýsh jyldyq merzim boyynsha iyelenedi.

Túnghysh basshylardy Preziydent taghayyndaghan. 1967 jyly janadan qúrylymdalghan korporasiyalyq diyrektorler kenesining alty mýshesin AQSh Preziydenti  Senatpen kelisip taghayyndaghan. Zang boyynsha barlyghy 15 mýshe boluy tiyis. Aldyn ala taghayyndalghandary qalghan toghyz mýshesin saylaydy da ortasynan basshysyn tandaydy. Amerikanyng qoghamdyq baghdarlamalarynyng sayasatyn belgileuge tiyis osy 15 adamdy «bilimine, mәdeniyetine, azamattyq pozisiyasyna» qaray ekshegende radio-televiziya újymdaryn qatystyra otyryp, óner salasynda abyroylary biyik AQSh azamattary ishinen irikteytin. 

Korporasiya júmysynyng jauapkershiligin jýkteytindikterin jәne is-qyzmetke paydaly jaghyn oilastyryp, elding әr týrli ónirlerinen, mamandyqtarynyn, ómirlik tәjiriybelerinin, daryn-qabilettilikterining jay-japsaryn da negizge alatyn. Sonday-aq, diyrektorler kenesining mýshelerining jappay bir partiya mýshelerinen jasaqtalmauy da eskeriletin.

Diyrektorler kenesi mýsheleri alty jyldyq merzimge taghayyndalady. Osy merzimnen keyin bir mәrte ghana qaytadan saylana alady. Barlyghy 15 mýshe tolyq jasaqtalghannan keyin kenes mýshelerin ózderi derbes týrde saylaytyn bolghan. Mýshelerining qúramyn eki jyl sayyn bes-besten almastyryp otyratyn jýie qalyptastqan. Diyrektorler kenesi mýsheleri jan-jaqtan kelip jiyn ótkizgende tәuligine әr mýshege 100 dollar kóleminde is-saparlyq ótemaqy tóleydi. 

Al, diyrektorler kenesi óz kezeginde korporasiya preziydentin taghayyndaydy, kýndelikti júmys-sharualardy basqaryp jýrgizetin qyzmetkerlerding jalaqylarynyn, ótemaqylarynyng kólemin bekitedi. Korporasiyada qyzmet etken uaqytynda qyzmetkerlerding ózge qarjy kózderinen enbekaqy, syiaqylar aluyna tiym salynghan.  Qyzmetkerlerdi júmysqa qabyldaghanda, taghayyndau kezinde sayasy jәne kәsiby sheberligin anyqtaytyn synaqtar men emtihan ótkiziluine de rúqsat berilmegen.

2003 jylghy zertteulerge negizdep aitsaq, qoghamdyq televiziyany әr aptada 51 myng shanyraqta 87 million adam kóredi degen esep belgili bolghan. Tәulik boyy 24 saghat ýzilissiz birneshe arna arqyly júmysyn jalghastyratyn Piy-Bi-Es televiziyasy  amerikandyqtardyng birneshe buynyn tәrbiyelegen. Atalmysh televiziyany barlyq adam jaybyraqat otyryp qaray alady. Sebebi, onda zorlyq-zombylyq kórinisteri atymen joq. Onyng esesine balalargha tyng oy salatyn, aqyl qosatyn mulitfilimder kórsetiletindikten ata-analar búl televiziyagha senim artady. Negizinen klassikalyq tuyndylar boyynsha jasalghan Jy (G rated nemese For General audience) joghary dәrejeli kinolardy otbasymen týgel otyryp kóruge asa qolayly.

Últtyq janalyqtarda tepe-tendik saqtalady jәne jeli boyynsha bir sәtte jergilikti barlyq telearnalar arqyly taraydy. Jergilikti habar-osharlardy jýrgizu mýmkindigi de mýshe bolyp tabylatyn televiziyalargha berilgen. Álem janalyqtaryn úsynghanda eng zor qabilettilikke balanatyn «Uorld Biy-Biy-Si» aqparattyq baghdarlamasyn kelisim shart boyynsha alyp kórsetedi. AQSh qoghamdyq televiziyasynyng jayy osynday.

Abai.kz