filosofiyalyq jәne logikalyq oidyng órisinde

Ár úrpaq ózine artylghan jýkti jeter jerine aparyp tastaghany dúrys,
әitpegen de bolashaq úrpaghymyzgha asa kóp jýk qaldyryp ketemiz.
Álihan Bókeyhan

Tәuelsizdik kez-kelgen halyqtyng bagha jetpes baqyty, baylyghy. Qazirgi tanda Qazaqstan qanday bir jetistikke jetse, sonyng bәrin tәuelsizdikten bólip qaraugha kelmeydi. Sebebi Qasiyetti tәuelsizdik ózimen birge oy men isting erkindigin, ruhany bostandyqtyng damuyn, últtyq órkeniyetti ala keldi.  Búlardyng qay-qaysysy da quaty kýndey, asa qasterli qúndylyqtar.  Bir adam ýshin jeke basynyng bostandyghy qanday qymbat bolsa,  últ ýshin tәuelsizdik sonday baghaly. Al memleket ýshin tәuelsizdik merekesinen artyq mereke joq, joq boluy tiyis te.

Respublikamyzda «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi turaly» jәne 2001 jylghy jeltoqsannyng 13-degi «Qazaqstan Respublikasyndaghy merekeler turaly» zandaryna sәikes 16-17 jeltoqsan Últtyq meyram retinde  atalyp ótiledi. Sebebi ol san ghasyrdan bergi miliondaghan qazaqtardyng qanymen suarylghan jemisi tәtti, tamyry ashy bir bәiterek tәrizdi dýniye. Desede, jyl sayyn osy merekemizding jana jyldyq dyr-duynyng tasasynda qalyp, kóteriluge talpynghan ruhymyzdy qayta-qayta tómen tarta beretini bar.  Áriyne, arghy tarihyn aitpaghanda, elimizde sonau 1937 jyldan beri ýzdiksiz toylanyp kele jatqan, «aq saqaldy, aq shashty» merekenin  mereyi әli basym.

Biz últymyzdyng ensesin kótergen búl merekening qadir-qasiyetin jalpy halyq bolyp, shynayy sezinip kettik dep aita almaymyn. Merekeni әn men kýi, әzil-ospaq keshteri, konsenrt dep biletinder de bar. Búlay týisinu bizge jәne bolashaghymyzgha paydasyz jәne qauipti boluy mýmkin.  Biz búl merekeni tarihtan sabaq alu men bolashaqqa jospar jasaudyng bastapqy nýktesi retinde baghalauymyz kerek. Ol ýshin ýlken oi-tolghanystar men alys әri biyik maqsattar men mýddeler túrghysynan kelu qajet. Men keyde «Tәuelsizdik» merekesining óz dengeyinde atap  ótilmeui - osy «tәuelsizdik» degen sózding kónilge jattandy, qúlaqqa sinimdi bolyp ketkenimen de baylanysty ma dep oilaymyn. Sebebi osy sózding artynda sanagha salmaq týsirerdey myng batpan auyr jýk, oyanbaghan  últsyzdyqtyng meshel sanasy jatqanday seziledi.

Filosofiyalyq  kózqaraspen qaraytyn bolsaq, tiri jan iyesining bәrinde tolyq әri sheksiz bostandyq bolmaydy. Olar qalay bolmasyn qorshaghan ortanyn, klimattyn, zang men dinning nemese otbasynyng jәne t.b shekteuleri negizinde ómir sýredi. Bizding aitpaghymyz, múnday sheksiz erkindik emes, kerisinshe bir halyqtyng sayasi, ruhany jәne ekonomikalyq jaqtaghy erkindigi. Logikalyq oilaumen ýnilsek, kýn bolmaghanda, týn degen týsinik, qara bolmasa, aq degen anyqtamanyng bolmasyn bilemiz. Osy túrghydan qaraghanda, tәueldilik bolmaghanda, tәuelsizdik te bolmas edi desek, eshkimde teris demes. Al «tәueldilik» degenimiz ne? Mening payymymsha, tәueldilik - sharasyzdyq, ol – әlsizdik, ol –jenilis, ol – qúldyq. Ashy da bolsa shyndyq osy. Eger, qolymyzda mýmkindik bolsa, myqty bolar edik te, kýreskendi alyp úryp qúldyqqa týspes edik. Búl aitqanym bizding halyq nashar, әlsiz, qúldyqqa beyim halyq degenim emes. Men óz halqymdy, ata-babalarymdy әlemdegi eng aqyldy, batyr halyqtyng biri dep sanaymyn. Onyng dәleli jetkilikti, basqasyn aitpaghanda, Europanyng onnan astam eli syyatyn, dýniyejýzi boyynsha 9- orynda túratyn keng baytaq jerimizding boluy sonyng eng jarqyn dәleli. Bizdi tyghyryqqa tiregen tarihy jәne basqada sebepterge baylanysty tuyndaghan  sharasyzdyq, sol sharasyzdyqtan әlsizdik, odan jenilis sonynan qúldyq keldi basymyzgha. Al biz jii aitatyn jәne aitudy únatatyn «tәuelsizdik» degen osy sóz bizding basyp ótken baqytsyz sýrleuimizdi, azapqa toly keshulerimizdi ýnemi kózimizge shúqyp kórsetip, esimizge eriksiz salyp otyratyn tәrizdi kórinedi. Basqa qyrynan nazar salsaq, osy sózding qajetsizdigin de týsine bastaymyz. Mysaly,  jeke bir adamdy mysalgha alsaq, kez-kelgen jan óz basynan keshken qiyn, sharasyz kýnderin aitqysy da, oilaghysy da kelmeydi. Sebebi ol ótkenin eske alu arqyly jýregin jaralaydy. Últ ta adam siyaqty qasiyetke iye. Onyng da ótkeni, býgini jәne keleshegi bar.  Sharasyz shaghyn eskerte beru últ ýshin de únamsyz qúbylys. Sizderdi bilmeymin, óz basym biyligin qolyna alghan song sonshama jyldar boyy «tәuelsiz» degen tirkesti qoldanghan eshbir eldi bilmeymin.  Afrikany aitpaghanda, auzyn aigha bilegen Qytay men Ýndistanda, arab elderi de, Shyghys jәne Ontýstik -Shyghys Azia men Latyn Amerikasydaghy, Shyghys Europadaghy kóptegen memleketter de bәri de bodandyqtyng qamytyn kiygen elder. Biraq olardyng eshqaysysy memleketting úly merekesin «Tәuelsizdik» merekesi dep atap jatqan joq.

Sóz basynda aitqanday biz qalyptasqan memlekette jasap otyrmyz. Olay bolsa, bir kezderi ózimizding tәueldi bolghanymyzdy úrpaq sanasynda janghyrta beruden ne útamyz?. Biz  olardy eshkimnen seskenbeytin, jaltaqtamaytyn, ór túlghaly, minezdi úrpaq etip tәrbiyeleuimiz kerek.  Adamdy adam, últty últ etip tanytatyn da osy minezding iriligi. Minezding iriligi bizdi babalar jetken biyikke kóteretin ghajayyp qúral. Jogharyda aitylghanday, merekemizding óz dәrejesinde toylanbauynyng bir sebebi  minezimizding úsaqtalyp ketui bolsa kerek. Al minezdi qalyptastyruda Shyghystaghy elderdey dәstýr men ata kәsip mәdeniyetin saqtau men damytudy,  Batys elderindey  zandyq jәne ghylymy negizde órkendegen ekonomikamen ýilestirgende ghana  qol jetkizuge bolady.

Qoryta aitqanda, qoghamda jappay qoldanysqa ainalghan «tәuelsiz» degen sózden tәuelsizdik alatyn kez keldi. Ol sózdi endi әri qaray qoldana beruding mәni de, manyzy da shamaly. Osy «tәuelsizdikpen» qatar aitylatyn Qazaqstan sózining «stan» degen jalghauynan da arylsaq tipti jaqsy bolar edi. Onda tólqújatymyzda «Qazaq Respublikasynyng azamaty» degen aibyndy sóz túrar edi. Sonda 16-17 jeltoqsan kýnderi atalyp ótiletin merekeni «Qazaq Respublikasynyng qúrylghan kýni» nemese «Respublika kýni», tipti «Memleket merekesi» dep te atap óter edik. Osy sózder jýregimizge jyly tiyip, kóktem shuaghynday jýregimizde múz bop siresken, qasandyq, enjarlyq, kómpistik minezdi eritip, memleket merekesin óz dengeyinde toylanuyna bastar edi. Úly mereke shyn jýrekten, óz dengeyinde toylanatyn kýnge jetsek, memleket pen últ taghdyrynyng túghyry asqaqtap, shynayy memleketshil halyqqa ailanar edik.

Qaster Sarqytqan,

R.B.Suleymenov atyndaghy Shyghystanu institutynyng jetekshi ghylymy qyzmetkeri

Abai.kz