فيلوسوفيالىق جانە لوگيكالىق ويدىڭ ورىسىندە

ءار ۇرپاق وزىنە ارتىلعان جۇكتى جەتەر جەرىنە اپارىپ تاستاعانى دۇرىس،
ايتپەگەن دە بولاشاق ۇرپاعىمىزعا اسا كوپ جۇك قالدىرىپ كەتەمىز.
ءاليحان بوكەيحان

تاۋەلسىزدىك كەز-كەلگەن حالىقتىڭ باعا جەتپەس باقىتى، بايلىعى. قازىرگى تاڭدا قازاقستان قانداي ءبىر جەتىستىككە جەتسە، سونىڭ ءبارىن تاۋەلسىزدىكتەن ءبولىپ قاراۋعا كەلمەيدى. سەبەبى قاسيەتتى تاۋەلسىزدىك وزىمەن بىرگە وي مەن ءىستىڭ ەركىندىگىن، رۋحاني بوستاندىقتىڭ دامۋىن، ۇلتتىق وركەنيەتتى الا كەلدى.  بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى دا قۋاتى كۇندەي، اسا قاستەرلى قۇندىلىقتار.  ءبىر ادام ءۇشىن جەكە باسىنىڭ بوستاندىعى قانداي قىمبات بولسا،  ۇلت ءۇشىن تاۋەلسىزدىك سونداي باعالى. ال مەملەكەت ءۇشىن تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنەن ارتىق مەرەكە جوق، جوق بولۋى ءتيىس تە.

رەسپۋبليكامىزدا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» جانە 2001 جىلعى جەلتوقساننىڭ 13-دەگى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەرەكەلەر تۋرالى» زاڭدارىنا سايكەس 16-17 جەلتوقسان ۇلتتىق مەيرام رەتىندە  اتالىپ وتىلەدى. سەبەبى ول سان عاسىردان بەرگى ميليونداعان قازاقتاردىڭ قانىمەن سۋارىلعان جەمىسى ءتاتتى، تامىرى اششى ءبىر بايتەرەك ءتارىزدى دۇنيە. دەسەدە، جىل سايىن وسى مەرەكەمىزدىڭ جاڭا جىلدىق دىر-دۋىنىڭ تاساسىندا قالىپ، كوتەرىلۋگە تالپىنعان رۋحىمىزدى قايتا-قايتا تومەن تارتا بەرەتىنى بار.  ارينە، ارعى تاريحىن ايتپاعاندا، ەلىمىزدە سوناۋ 1937 جىلدان بەرى ۇزدىكسىز تويلانىپ كەلە جاتقان، «اق ساقالدى، اق شاشتى» مەرەكەنىڭ  مەرەيى ءالى باسىم.

ءبىز ۇلتىمىزدىڭ ەڭسەسىن كوتەرگەن بۇل مەرەكەنىڭ قادىر-قاسيەتىن جالپى حالىق بولىپ، شىنايى سەزىنىپ كەتتىك دەپ ايتا المايمىن. مەرەكەنى ءان مەن كۇي، ءازىل-وسپاق كەشتەرى، كونتسەنرت دەپ بىلەتىندەر دە بار. بۇلاي ءتۇيسىنۋ بىزگە جانە بولاشاعىمىزعا پايداسىز جانە قاۋىپتى بولۋى مۇمكىن.  بىز بۇل مەرەكەنى تاريحتان ساباق الۋ مەن بولاشاققا جوسپار جاساۋدىڭ باستاپقى نۇكتەسى رەتىندە باعالاۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ۇلكەن وي-تولعانىستار مەن الىس ءارى بيىك ماقساتتار مەن مۇددەلەر تۇرعىسىنان كەلۋ قاجەت. مەن كەيدە «تاۋەلسىزدىك» مەرەكەسىنىڭ ءوز دەڭگەيىندە اتاپ  وتىلمەۋى - وسى «تاۋەلسىزدىك» دەگەن ءسوزدىڭ كوڭىلگە جاتتاندى، قۇلاققا ءسىڭىمدى بولىپ كەتكەنىمەن دە بايلانىستى ما دەپ ويلايمىن. سەبەبى وسى ءسوزدىڭ ارتىندا ساناعا سالماق تۇسىرەردەي مىڭ باتپان اۋىر جۇك، ويانباعان  ۇلتسىزدىقتىڭ مەشەل ساناسى جاتقانداي سەزىلەدى.

فيلوسوفيالىق  كوزقاراسپەن قارايتىن بولساق، ءتىرى جان يەسىنىڭ بارىندە تولىق ءارى شەكسىز بوستاندىق بولمايدى. ولار قالاي بولماسىن قورشاعان ورتانىڭ، كليماتتىڭ، زاڭ مەن ءدىننىڭ نەمەسە وتباسىنىڭ جانە ت.ب شەكتەۋلەرى نەگىزىندە ءومىر سۇرەدى. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، مۇنداي شەكسىز ەركىندىك ەمەس، كەرىسىنشە ءبىر حالىقتىڭ ساياسي، رۋحاني جانە ەكونوميكالىق جاقتاعى ەركىندىگى. لوگيكالىق ويلاۋمەن ۇڭىلسەك، كۇن بولماعاندا، ءتۇن دەگەن تۇسىنىك، قارا بولماسا، اق دەگەن انىقتامانىڭ بولماسىن بىلەمىز. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، تاۋەلدىلىك بولماعاندا، تاۋەلسىزدىك تە بولماس ەدى دەسەك، ەشكىمدە تەرىس دەمەس. ال «تاۋەلدىلىك» دەگەنىمىز نە؟ مەنىڭ پايىمىمشا، تاۋەلدىلىك - شاراسىزدىق، ول – السىزدىك، ول –جەڭىلىس، ول – قۇلدىق. اششى دا بولسا شىندىق وسى. ەگەر، قولىمىزدا مۇمكىندىك بولسا، مىقتى بولار ەدىك تە، كۇرەسكەندى الىپ ۇرىپ قۇلدىققا تۇسپەس ەدىك. بۇل ايتقانىم ءبىزدىڭ حالىق ناشار، ءالسىز، قۇلدىققا بەيىم حالىق دەگەنىم ەمەس. مەن ءوز حالقىمدى، اتا-بابالارىمدى الەمدەگى ەڭ اقىلدى، باتىر حالىقتىڭ ءبىرى دەپ سانايمىن. ونىڭ دالەلى جەتكىلىكتى، باسقاسىن ايتپاعاندا، ەۋروپانىڭ وننان استام ەلى سىياتىن، دۇنيەجۇزى بويىنشا 9- ورىندا تۇراتىن كەڭ بايتاق جەرىمىزدىڭ بولۋى سونىڭ ەڭ جارقىن دالەلى. ءبىزدى تىعىرىققا تىرەگەن تاريحي جانە باسقادا سەبەپتەرگە بايلانىستى تۋىنداعان  شاراسىزدىق، سول شاراسىزدىقتان السىزدىك، ودان جەڭىلىس سوڭىنان قۇلدىق كەلدى باسىمىزعا. ال ءبىز ءجيى ايتاتىن جانە ايتۋدى ۇناتاتىن «تاۋەلسىزدىك» دەگەن وسى ءسوز ءبىزدىڭ باسىپ وتكەن باقىتسىز سۇرلەۋىمىزدى، ازاپقا تولى كەشۋلەرىمىزدى ۇنەمى كوزىمىزگە شۇقىپ كورسەتىپ، ەسىمىزگە ەرىكسىز سالىپ وتىراتىن ءتارىزدى كورىنەدى. باسقا قىرىنان نازار سالساق، وسى ءسوزدىڭ قاجەتسىزدىگىن دە تۇسىنە باستايمىز. مىسالى،  جەكە ءبىر ادامدى مىسالعا الساق، كەز-كەلگەن جان ءوز باسىنان كەشكەن قيىن، شاراسىز كۇندەرىن ايتقىسى دا، ويلاعىسى دا كەلمەيدى. سەبەبى ول وتكەنىن ەسكە الۋ ارقىلى جۇرەگىن جارالايدى. ۇلت تا ادام سياقتى قاسيەتكە يە. ونىڭ دا وتكەنى، بۇگىنى جانە كەلەشەگى بار.  شاراسىز شاعىن ەسكەرتە بەرۋ ۇلت ءۇشىن دە ۇنامسىز قۇبىلىس. سىزدەردى بىلمەيمىن، ءوز باسىم بيلىگىن قولىنا العان سوڭ سونشاما جىلدار بويى «تاۋەلسىز» دەگەن تىركەستى قولدانعان ەشبىر ەلدى بىلمەيمىن.  افريكانى ايتپاعاندا، اۋزىن ايعا بىلەگەن قىتاي مەن ءۇندىستاندا، اراب ەلدەرى دە، شىعىس جانە وڭتۇستىك -شىعىس ازيا مەن لاتىن امەريكاسىداعى، شىعىس ەۋروپاداعى كوپتەگەن مەملەكەتتەر دە ءبارى دە بوداندىقتىڭ قامىتىن كيگەن ەلدەر. بىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى مەملەكەتتىڭ ۇلى مەرەكەسىن «تاۋەلسىزدىك» مەرەكەسى دەپ اتاپ جاتقان جوق.

ءسوز باسىندا ايتقانداي ءبىز قالىپتاسقان مەملەكەتتە جاساپ وتىرمىز. ولاي بولسا، ءبىر كەزدەرى ءوزىمىزدىڭ تاۋەلدى بولعانىمىزدى ۇرپاق ساناسىندا جاڭعىرتا بەرۋدەن نە ۇتامىز؟. ءبىز  ولاردى ەشكىمنەن سەسكەنبەيتىن، جالتاقتامايتىن، ءور تۇلعالى، مىنەزدى ۇرپاق ەتىپ تاربيەلەۋىمىز كەرەك.  ادامدى ادام، ۇلتتى ۇلت ەتىپ تانىتاتىن دا وسى مىنەزدىڭ ىرىلىگى. مىنەزدىڭ ىرىلىگى ءبىزدى بابالار جەتكەن بيىككە كوتەرەتىن عاجايىپ قۇرال. جوعارىدا ايتىلعانداي، مەرەكەمىزدىڭ ءوز دارەجەسىندە تويلانباۋىنىڭ ءبىر سەبەبى  مىنەزىمىزدىڭ ۇساقتالىپ كەتۋى بولسا كەرەك. ال مىنەزدى قالىپتاستىرۋدا شىعىستاعى ەلدەردەي ءداستۇر مەن اتا كاسىپ مادەنيەتىن ساقتاۋ مەن دامىتۋدى،  باتىس ەلدەرىندەي  زاڭدىق جانە عىلىمي نەگىزدە وركەندەگەن ەكونوميكامەن ۇيلەستىرگەندە عانا  قول جەتكىزۋگە بولادى.

قورىتا ايتقاندا، قوعامدا جاپپاي قولدانىسقا اينالعان «تاۋەلسىز» دەگەن سوزدەن تاۋەلسىزدىك الاتىن كەز كەلدى. ول ءسوزدى ەندى ءارى قاراي قولدانا بەرۋدىڭ ءمانى دە، ماڭىزى دا شامالى. وسى «تاۋەلسىزدىكپەن» قاتار ايتىلاتىن قازاقستان ءسوزىنىڭ «ستان» دەگەن جالعاۋىنان دا ارىلساق ءتىپتى جاقسى بولار ەدى. وندا تولقۇجاتىمىزدا «قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى» دەگەن ايبىندى ءسوز تۇرار ەدى. سوندا 16-17 جەلتوقسان كۇندەرى اتالىپ وتىلەتىن مەرەكەنى «قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعان كۇنى» نەمەسە «رەسپۋبليكا كۇنى»، ءتىپتى «مەملەكەت مەرەكەسى» دەپ تە اتاپ وتەر ەدىك. وسى سوزدەر جۇرەگىمىزگە جىلى ءتيىپ، كوكتەم شۋاعىنداي جۇرەگىمىزدە مۇز بوپ سىرەسكەن، قاساڭدىق، ەنجارلىق، كومپىستىك مىنەزدى ەرىتىپ، مەملەكەت مەرەكەسىن ءوز دەڭگەيىندە تويلانۋىنا باستار ەدى. ۇلى مەرەكە شىن جۇرەكتەن، ءوز دەڭگەيىندە تويلاناتىن كۇنگە جەتسەك، مەملەكەت پەن ۇلت تاعدىرىنىڭ تۇعىرى اسقاقتاپ، شىنايى مەملەكەتشىل حالىققا ايلانار ەدىك.

قاستەر سارقىتقان،

ر.ب.سۋلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz