Qazaq halqynyng shyn janashyry, asa tәjiriybeli, imandy memleket  qayratkeri retinde moyyndaghan Túrghút Ózaldyng 31 jasar qazaq azamaty Altynbekke erekshe nazary aughandyqtan bolar tәuelsiz Qazaqstannyng bolashaghyn Altekeng siyaqty jas perimen baylanystyra aitqan myna sózderin aghalyq qana emes, qamqor әkening aqyl-kenesi dese de bolghanday eken.

Túrghút Ózal tebirenispen: «Altynbek inim, sender azattyq aldyndar, shýkir, san ghasyr babalar ansaghan kýnge qol jetkizdinder, endi osy memleketterindi nyghaytudy oilandar, oryspen qosaqtalyp jýre bermender. Sender bólek memleket bolyp qalyptasamyz desender, olardan irgelerindi aulaq ústandar. Ras. Bir kezde qúday oryspen qosaqtap qoydy.  ...Biraq alghan eldikterindi bayandy qylghylaryng kelse, senderge osy baylanysty óz qoldarynmen ýzu kerek. Onsyz bolmaydy inim! Ol jerden qan sorghalauy mýmkin, biraq sender ol qandy juyp tastap, qannyng toqtaghanyn, auyrghan jaranyng basylghanyn kýtip, ol tamyrdy taghy ýzulering kerek. Aurudan jandaryng shyghyp ketse de, ol tamyrdy ýze berulering kerek. Sender tek solay ghana bólek memleket bolyp qalyptasa alasyndar».

Ýzindini әdeyi molynan berdik, týsiniksiz bolyp qalmasyn dep, Tәuelsiz Qazaqstannyng 30 jyldan bergi ishki-syrtqy jaghdayyn tarazy basyna tartyp kórgen adam, marqúm Ózaldyng kóregendigine kóz jetkize alar.

Maghan estelikten estelik aitqyzghaly otyrghan jaghday, búdan 32 jyl búrynghy Altynbek inimmen kezdesip, súhbattas bolghanym, әri jap-jas Altekenning memleketshildigi men tútas týrkilik ústanymdarynyng erte qalyptasuyna aqylgói-abyz Ózaldyn  yqpal-әseri bolghan eken-au degen oigha erik berdim.

Men 1992 jyly qazaq tele-radio komiytetine qarasty «Alatau» kanalynda jornalshy bolyp jýrgende dәm aidap Týrik eline týrik tilin ýirenuge, әri Týrkiya jóninde tanymdyq telehabarlar dayyndaugha ýsh ailyq merzimge baratyn 21 adamdyq topqa qosylyp edim. Jiyrma birilik qúrama topty shygharyp salar bas qosuda (26.02.1992) Respublikalyq kino ýiinde, kinomotografister odaghynyng birinshi hatshysy O.Rymjanov: «... Sizder bizding alghashqy qarlyghashtarymyz bolasyzdar, keyingilerge kesirlering tiymesin. Bәring 21 ekensinder, ol bәlkim jaqsylyqtyng nyshany bolar...» dep edi.

Oraz bauyrym búl sózdi tekke aitpaghan eken. 21-lik qúramany kimderdin, qanday oimen qúraghanyn kim bilipti? Barghannan keyingi 1 aidyng ishinde kimning kim ekenin bilip boldyq Olardyng arasynda týrik tilin ýirenip, Týrkiyanyng ishki syrtqy jaghdayyn  zerdelemek týgil, óz ana tilin de bilmeytin qalanyng orystanyp ketken mәzlýmderi bolghandyqtan, kýndelikti ýsh saghattyq týrik tili sabaghyna, mýlde qatyspay kóshe kezip, bazar, dýken aralap, araghyn anqytyp, temekisin búrqyratyp bәrimizdi úyatqa qaldyrdy. Búl qasiyetti oraza aiy bolatyn.

Kursty úiymdastyrushylar basshysy Najybey: «Biz sizderdi búlay isteydi lep shaqyrghan joq edik. Ókinishti, qansha uaqytymyz, qansha qarjymyz dalagha ketti», - dep renishin jasyra almady. Sonymen, shamamen bir aidyng ishinde 21 – den 4-5 aq adam qaldy. Qalghany artynyp-tartynyp óz qarajatymen elge ketti. Aqyrynda telejuralist Moldabek Saghymbekov ekeuimiz kurs jetekshilerine  qayta-qayta aityp jýrip bir kamere alyp, 45 kýndik týrik tili kursyn ayaqtap, praktika retinde 45 kýn Týrkiyany aralap, tarihy oryndardy, Týrik qalalaryn, býgingi jәne tarihtaghy týrik әlemin tanytatyn tanymdyq telehabarlar dayyndaugha jolgha shyqtyq.

Týrik aghayyndardyng ózderi aitqanday biz, týrikterding ózderi tolyq aralap kórmegen úly Týrik eli men jerin Batystan – Shyghysqa, Ontýstikten – Soltýstikke qaray sharlap 45 kýnde әldeneshe bólimdi qújattyq telehabar dayyndadyq. Osy barysta týrik tilin bilmeuding qanshalyq beysharalyq ekenin barynsha sezindik. Tuystas til degeninmen myndaghan shaqyrymdyq shalghayda jatqan, myng jyldyq bógdelik óz tanbasyn qaldyrghan býgingi týrik tilin mengeru onay nәrse emes edi.

Men Stambolgha barghan kýnning erteninde kýndelik dәpterime Súltanmaqmút Torayghyrov atamshylap: «Ollahy ant etemin Alla atymen týriksheni ýirenem hәm hatymen» dep tekke jazbaghan edim.

Aragha otyz jyl salyp sol kýnderdi oilasam, ol sózdi shynymen perishte auzyma salghan eken-au dep tolghanamyn. Aghymnan aqtaryla aitsam, men sol ýsh ay ishinde shynymen-aq týrik tilin jәy ýirenip qana qoymay, sol qasiyetti til arqyly óz ómirimdi týbirinen basqa arnagha týsirip, halqyma, tútas týrik әlemine qyzmet etetindey dengeyge kóterilip «tarihshy, audarmashy» degen ataqqa ie boldym. Men búl sózderdi nyq senimmen әri maqtanyshpen aita alamyn. Ony kózi ashyq qazaq balasy biledi.

Taqyryptan auytqyp ketkendey bolghan búl joldardyng taqyrypqa qanday qatysy baryna oralayyn. Týrkiyada bolghan 90 kýnde, әr kýni derlik kýndelik jazghan bolatynmyn. Kýndelik jazu mening 1962 jyldan bergi sýiikti isim edi.

Almatygha kelip júmysqa kirisip kettim. Moldabek ekeuimizding negizgi uaqytymyz Týrkiya saparynan alyp kelgen tarihiy-tanymdyq telejazbalardan kólemdi (40-50 minuttan) birneshe qújatty týsirilimder dayyndap efirge jiberuge arnaldy. Osy aralyqta men 90 kýndik kýndelikterim negizinde «Týrkiya tolghaulary» atty saparnamamdy ayaqtap qay gazetke berudi oilanyp jýrgenimde, qazaq gazetterinen aptalyq «Órken» gazetine kónilim aua berdi. «Órkennin» bas iyesi Altynbek Sәrsenbaev degen jas jornalisting jazbalary, sol tústaghy asa kerekti taqyryptardy batyl qozghap jýrgeni belgili bolyp qalyp edi.  Redaksiyamen habarlasyp edim, Beybit Isabaev degen jigit naq bir aldyn-ala kelisip alghanday-aq elpildep:

– Qazir redaksiyagha kele alasyz ba, Saparnamanyzdy bizding gazetke berginiz kelse, Altekeng de osynda, joljazbanyzben tanysyp únatsa, osy aldaghy nomerge salyp jiberer edik. Óitkeni, Týrkiyamen qarym-qatynas, Týrkiyamen qazaq oqyrmandaryn tanystyru óte qajet taqyrypqa ainaldy ghoy, - dedi.

Kóp kýttirmey-aq qoljazbamdy alyp redaksiyagha bardym, Altynbek Sarsenbaev degen jas   perini alghash kóruim bolsa da birden tanys adamdarsha shýiirkelesip, sózimiz jarasa ketkeni әli esimde.  Altynbekting qoljazbamdy aldymen paraqtap shola bir qarap shyqty da, basynan qayta qarap, әr jerine belgi qoya shúqshiya týskeninen oghan únay bastaghanyn anghardym. Oqyghan betterin Beybitke berip, oghan da oqytty.

– Oi, aghasy qalamynyz jýirik eken, aitarynyz tipti kóp, әri tanymdyq-taghylymdyq dýniyeler de barshylyq eken, Beybit bizge osynday materialdar óte qajet ekenin ózing de bilesin. Maghan únaghan tústaryna әdeyi belgi qoydym. Sony  kórnekilendire kórsetip beruge mәn berinder, - dedi.

– Rahmet, qúttyqtaymyn gazetimizge belsene aralasyp, týrik aghayyndardan ýirener taghylymdyq detaldardy kóbirek aita otyryp, Tәuelsiz Qazaqstanymyzdyng ongha da, solgha da qiys ketpey jedel damuyna ne keregin batyl aitatyn uaqyt keldi. Sony sizder siyaqty ómir kórgen aghalar aitpaghanda kim aitady? Qalaghan uaqytynyzda. Qalaghan aqyl-kenesinizdi  tyndaugha dayynmyn. Basqa júmysqa jiberip jatyr, basshylar. Biraq, sýiikti gazetimnen qol ýzbeymin, - dedi.

Men de rahmetimdi aityp, jana qyzmetine tabys tiledim. Óz qoljazbamdaghy (mashinkamen) onyng belgi qoyghan tústaryn  anyqtap alyp edim. Jas perim, mening erekshe toqtalghan tústarymdy dәp basyp tanyghan eken.

Býging oqyrmandargha «Saparnamamdaghy» marqúm Altynbek bauyrymnyng kózindey de, sózindey de bolghan qoltanbasy bar ýzindilerden birnesheuin qayta úsyna otyryp oy bóliskendi jón kórdim.

«Týrikting týrikten basqa dosy joq» (A.S.)

Týrkiya memleketi, týrik halqy airyqsha taghdyrly, sondyqtan da airyqsha talayly, qym-qighash qayshylyqqa toly qandy shayqastardyng kil jenimpazy bolu mәrtebesi shyn búiyrghan baqytty halyq. Arghy ata-babasy ósip-óngen asqaq Altay men aziyalyq shetsiz-sheksiz daladan bauyr-tuystan jyrylyp, batysqa qaray jónkigen myng jyldyq tarihynda ainalasyn tórt teniz (Qara teniz, Mәrmәr tenizi, Egey tenizi, Aq teniz) qorshaghan mynau qútty mekenge kelip birjola ornyqqangha deyin, tipti, odan keyin de, kýni býginge deyin búlar nendey tauqymetterdi bastarynan keshirmedi deysiz?! Osy bir tarihty týrik aghayyndar keyde keudesin kere, maqtanyshpen sýisine әngimelese, keyde, tipti ashyna, shirygha әngimeleydi.

Týrikter – óte sezimtal, әsershil halyq. Ótken-ketken tarih turaly sóz bolghanda, taksiyshi týrikter eki qolyn tik kóterem dep, rólden aiyrylyp qala jazdaydy, dýkenshiler saudasyn úmytady. Al, bizding sózuar jurnalisterimiz bir qozghalsa toqtay almaydy, әri toqtata da almaysyn. Alayda, toqsan auyz sóz aitsa da, onyng tobyqtay týiini «Týrikting týrikten basqa dosy joq» degen ata sózine jýginedi. Týrik aghayyndar maqal-mәteldi «ata sóz» dep ataydy eken. Bizdegi ataly sóz, bataly sóz degenmen tórkindestigin eskersek, sózdik qorymyzdy qandas, dildes týrikting osy «ata sózin» qabyldap bayytsaq, qanday jaqsy bolar edi degim keledi.

Ata-Týrik kimning atasy?.. (A.S.)

1917 j. qazan tónkerisinen keyin Leninnen bastalghan úly kósemdik 20-ghasyrdaghy adamzat órkeniyetining sau tәnine týsken júqpaly aurau mikrobynday tez jayyla tarap, býkilәlemdik kósemder – púttar men ikondar – galereyasy payda boldy. Adam balasynyng ishindegi sheksiz ýstemdikke, tirandyqqa qúshtar, qúldyq qogham biyleushileri kezinen bastau alghan monorhiyalyq jýgensizdik sandyraghy búl ghasyrdy býkil adamzattyng myndaghan jyldyq tarihynan, tamyrynan ajyratyp, «jana dәuir qúrghysh» ozbyr, qyzyl diktatorlardyng qandy shengeline berdi. Kelmeske ketken keshegi qyzyl derjavany ýlgi tútqan býkil әlemdik sayasi, memlekettik qúrylymdary men onyng quyrshaq kósemderin kóz aldyna keltirsen, múnyng shyndyq ekenin týsinesin.

Býkil Týrkiyany aralau barysynda, men osy әserden bir minut te aryla almadym...

Adamzat tarihyndaghy jeke túlghalardyng rólin eshkim joqqa shyghara almaydy. Biraq, óz qolymyzben «qúday» jasap qúldyrau, myna ghasyrdyng adamdaryna, tipti úyat-aq. Dýniyejýzinde úlylyq nyshany bolghan ghajaptar az emes shyghar. Biraq últtan, halyqtan úly, odan joghary qoyatyn  qúdiret bar degenge (jauapty bir Alladan basqa) senuge bolmas! Últtyn, halyqtyng ishinen shyqqan bir sharananyng sol últqa, sol halyqqa әke, ata bolugha qanday qaqysy bar? Bala qashannan beri әke-sheshesine ata bolugha qabiletti bola qalyp edi?! Múny soraqylyq demey ne dersin? Ozbyr Mao men qandyqol Staliyn, montany Leninderden jýregi әbden shaylyqqan men siyaqty jәbirlengen úrpaqtyng keudesinen, aty-jóni kim bolsa da, búttar men ikondargha jyly oryn tabyla qoymaytynyn aitsam, aq kónil oqyrmandarym renjy qoymas.

Nazym Hikmet shynymen osynday onbaghan adam bolghan ba? (A.S.)

Mehmet Dogan siyaqty bauyrlarymyzdyng bas shayqap kýlui, mýsirkeui – bizge jany ashyghandyghy ekenin 1984 j. Ystambúlda shyqqan «Búl Otandy tastap ketkender» atty kitapty oqyghanda, әdebiyet bilgirlerimen әngimeleskende ghana bildim. Nazym Hikmet 1902 jyly Týrkiyada auqatty otbasynda tuylghan pashazada edi. 1921 jyldan ólgenge (1963) deyin Rossiyada, Polishada túrady. Nazym Hikmetting keshegi Kenes әdebiyeti tarihynyng dýniyejýzi әdebiyeti bóliminde qalay oqytylghany, qalay kókke kótere maqtalghany bәrimizge ayan. Al týrik әdebiyetinde onyng eshqanday orny da, enbegi de joq ekeni, kerisinshe, ony «Otannyng eng ýlken satqyny» dep qaraytyn kózqarastyng basym ekenin bayqadym. «Ol ýlken aqyn emes, ýlkeytilgen aqyn. Qyzyldargha qyzmet etkizu ýshin әdeyi  qampaytylghan ballon siyaqty» dep jazady, jogharyda atalghan jinaqta. Kitap avtorynyng jazuynsha, Nazym Hikmetting tegi polishalyq evrey bolghan jәne hәm Týrkiya súltandaryna qyzmet etip, senimge kirgendikten, kәdimgi orys patshasyna qyzmeti ýshin dvoryandyq ataqqa ie bolghan nemis, fransuz, tatar, t.b. aqsýiekter siyaqty, pashalyq dәreje alghan.

Ángime onyng shyghu teginde emes, onyng kim ýshin, qalay qyzmet etkeninde bolar. Nazym Hikmet: «Men – Sovetter Odaghynyng perzentimin... Stalin mening kózimning jaryghy, qiyalymnyng qaynar búlaghy, meni ol jaratty. Moskvada onyng atyndaghy uniyversiytette oqydym. Barlyq jaghynan men oghan qaryzdarmyn» dep jazghanyna qarap-aq, onyng Týrkiya ýshin Otan satqynynan basqa eshkim de bolmaghanyn angharu qiyn emes shyghar.

Nazym Hikmet ómirining sonynda ata-babasynyng jeri Polishagha baryp túraqtanady. Ol Borzeskiy degen polyak familiyasyn qabyldaydy da, 1963-jylghy 21-qyrkýiekte sol esimmen óledi. Biraq, ony Moskvagha әkelip, ataqty kommunister ziratyna jerleydi. Mineki, Nazym Hikmet turaly týrkiyalyq shyndyq osylay sayraydy...

Býgingi jas, tәuelsiz Qazaq eli әdebiyetining tarihyn jasauda, onyng bauyrlas týrki halyqtarynyng әdebiyetimen baylanysyn, tarihyn, oqulyqtar jazarda ghalymdarymyz osynday qayshylyqty dýnie astaryna jiti ýnilui, endi tek qazaqsha, týrikshe oilap, pikir jýrgizuge ýirenui kerek.

1986 jeltoqsan – Ankaradaghy «Orys elshiligi) (A.S.)

– Mynau sizderdin  orystarynzdyng mekeni, 1986 j. Almatydaghy jeltoqsan oqighasynan song úzamay, ankaralyq studentter men qala halqy myna elshilikti qorshap alyp, orystardyng әbden zәresin  úshyrghan edi. «Tart qolyndy Qazaqstannan! Qazaq týrkilerin jәbirge bermeymiz!» degen úrandar kóterip, ýndeuler jariyalaghanyn bilesizder me?!» dep, kóterile sóiledi, qyzu qandy Nәdim bauyrymyz.

1991 jyly Qazaqstannan oqugha kelgen 54 shәkirtting jaghdayy? (A.S.)

Men «tәrbiye, týrkilik-islamy tәrbiye» degen tirkesti janalyq ashqym kelgen song aityp otyrghanym joq. Bizding orystyq, kommunistik tәrbiyeden jas úrpaqty arashalap, tazartu ýshin, tek osy joldy tandau kerek. Bizding 70 jyl boyy dindi, onyng ishinde islam dinin qudalap iske alghysyz qylyp kelgenimiz, tipti, býginge deyin demokrat, últjandy ziyalylarymyz ben basshylarymyzdyn: «Islamgha berilip ketpeymiz, islam fanatiyzimine jol bermeymiz!» degendey maghynasyz mәlimdemeler jasap jýrgenin jaqsy bilemiz. Islam fanatizmi qalybyn talqandaytyn uaqyt jetti. «Din bolmasa, últ ta, ar-úyat ta bolmaydy. Biz jyludy bilmeytin, jazany da  úmytqan tasbauyr úrpaqtyng ókilimiz.  Bizge ayaushylyq, mýsirkeu  degender jat boldy. Múnda qojalarymyzben (ústazdarymyzben) әngimelesip, uaghyzdar tyndaghaly, kitaptar oqy alatyn bolghaly dýnie tónkerilip týskendey. Ókinish pen úyattan enirep jylaghan kýnderimiz boldy. Bizding aghaylarymyz (qazaqstandyq) bizge ne ýiretken? Bizdi kim bolsyn dep oqytqan? Engelis: «Adam maymyldan jaralghan» deydi. Al islam: «Adamdy Alla jaratqan» deydi. Osy uaqytqa deyin «Qalaysha jeksúryn maymyldan jaraldyq eken» dep oilandyq pa? Tyrash, pendelik namysymyz qayda qaldy? Oilanynyzdar! Áli de kesh emes!..» deydi, múnda oqyp jatqan balalarymyz.

Mineki, keshe ghana «qúday joq» dep taqyldap jýrgen ateist balalarymyz ózimizge osynday salmaqty súraqtar qoyyp, oilanarlyq uaghyzdar aitady.

Týiin sóz 

Sonymen redaksiya basshylarymen keliskendey, 90 kýndik kýndelikting ishinen óte qajet dep tapqan tústaryn rettep-dayyndap berdim. «Órkennin» 1992 jylghy mausym-shilde aiyndaghy bes nomerining aiqara betinde jariyalanyp oqyrmandardyng alghysyna bólengen edik.

Sodan beri de 31 jyl zyrlap óte shyghypty-au! Sol kezde tughan sәbiylerding ózi omyraulap otyzgha kelgenimen, «Týrkiya tolghaularyn» oqymaghanyn eskerip, әri Túrghút Ózalday әlem tanyghan memleket qayratkerining qazaq halqynyng shyn janashyr dosynyng jap-jas,  aimandayly bozymynyng bolashaghynan ýlken ýmit kýtip aitqan aqyl-kenesterin, onyng jan-jýregimen týsinip túshyna otyryp qabyldaghanyn «Týrkiya tolghaularynyn» әr jerine belgi qoya otyryp, sony kórnekilendire kórsetudi ótingennen-aq bayqalghan. Sondyqtan saparnamamnyng sonyna qosymsha at qoyyp, Altekeng airyqsha riza bolghan tústaryn (A.S.) degen eskertpemen berip ótudi layyq  kórdim. Songhy kýnderi Túrghút Ózaldan býgingi qazaq-qytay qarym-qatynastary jóninde ne aitar ediniz dep súray qalar bolsaq,  ol eshbir oilanbastan-aq sol  aqyl-kenesin qaytalaghan bolar edi-au, - dep oiladym.

Alash azamattary, Sizderding ol turaly ne oilap jýrgenderinizdi bilgim keledi?

Álimghazy Dәulethan

Abai.kz