«Ár kýn – búl syilyq, sondyqtan ómirdi quanyshpen jalghastyru kerek»

(Ly Kuan Yu, Singapurdyng eks-Premier-ministri)

 

 

Qazaqstan Respublikasy tәuelsizdik alghan kýnnen bastap belgili memleketter men aimaqtargha qatysty belsendi jәne úzaq merzimdi syrtqy sayasy strategiyany qalyptastyru jolyna týsti. Qazaqstan ýshin ekonomikalyq ósu men kóppolyarlyq әlemning bir tiregine ainalugha barlyq mýmkindikteri bar Ontýstik-Aziya elderi óte manyzdy ról atqarady.

Birinshiden, kómirsutekterdi әlemdik naryqqa tasymaldau joldarynyng diyversifikasiya problemasy ayasynda Ontýstik-Shyghys Aziya Qazaqstan ýshin óte manyzdy oryn alady.

Ekinshiden, Ontýstik-Shyghys Aziya elderi qazaqstandyq ekonomikanyn, әsirese otyn-energetikalyq sektorynyng strategiyalyq manyzdy investorlary bolyp tabylady.

«Ár kýn – búl syilyq, sondyqtan ómirdi quanyshpen jalghastyru kerek»

(Ly Kuan Yu, Singapurdyng eks-Premier-ministri)

 

 

Qazaqstan Respublikasy tәuelsizdik alghan kýnnen bastap belgili memleketter men aimaqtargha qatysty belsendi jәne úzaq merzimdi syrtqy sayasy strategiyany qalyptastyru jolyna týsti. Qazaqstan ýshin ekonomikalyq ósu men kóppolyarlyq әlemning bir tiregine ainalugha barlyq mýmkindikteri bar Ontýstik-Aziya elderi óte manyzdy ról atqarady.

Birinshiden, kómirsutekterdi әlemdik naryqqa tasymaldau joldarynyng diyversifikasiya problemasy ayasynda Ontýstik-Shyghys Aziya Qazaqstan ýshin óte manyzdy oryn alady.

Ekinshiden, Ontýstik-Shyghys Aziya elderi qazaqstandyq ekonomikanyn, әsirese otyn-energetikalyq sektorynyng strategiyalyq manyzdy investorlary bolyp tabylady.

Ýshinshiden, Qazaqstannyng Aziya qúrlyghynda óz qauipsizdigin nyghaytu strategiyasynyng oryndaluy barysyndaOntýstik-Shyghys Aziya elderi asa manyzdy oryngha iye. Ontýstik-Shyghys Aziya elderi Qazaqstannyng Aziyadaghy Ózara Yqpaldastyq jәne Senim Sharalary jónindegi Kenes (AÓSShK) shegindegi jigerin belsendi týrde qoldady. Búl әlemdik geosayasattyng manyzdy faktory retinde Qazaqstannyng bedelin nyghayta týsti.

Tórtinshiden, bәsekege qabiletti 50 memleketting qataryna kiru maqsatynda Ontýstik-Shyghys Aziya elderining tәjiriybesi Qazaqstan ýshin óte manyzdy ról atqarady.

Atalmysh kontekstegi Qazaqstan ýshin ýlken sabaq bolyp tabylatyn, tarihy túrghyda qysqa uaqyt ishinde auqymdy evolusiya jasap, әlemdik qauymdastyqta manyzdy oryngha ie bolghan, sonday-aq sayasy túraqtylyghyn saqtap, últtyq ereksheligin joghaltpaghan, «Aziyalyq jolbarystardyn»[1] biri, Ly Kuan Yu basshylyghymen «Ýshinshi» әlemnen «Birinshi» әlemge zor serpilis jasaghan - Singapur Respublikasy.

 

Singapur: tarihy jәne geografiyalyq sholu 

Singapur - ekvatordan 137 km soltýstikte, Malayziyanyng Johor oblysynyng ontýstiginde, Indoneziyanyng Riyau aralynyng soltýstiginde ornalasqan. Ózindik tarihy bar qala-memleket qytaylyqtar taban tepkenmen, malaylyqtardyng tarihy otany bolyp tabylady. Úzyndyghy - 42 km, kóldeneng alghanda – 29 km bolatyn aral Malakka týbegining ontýstik bóliginde, eki múhit torabynda (Ýndi jәne Tynyq) tiyimdi geografiyalyq oryngha iye.

Negizinen memleket osy ýlken araldan jәne ony qorshap túrghan 59 úsaq araldardan (20 aralda adamdar ómir sýredi) qúralady. Geografiyalyq territoriyasy Indoneziyadan importtalatyn qúmdy ýiindiler esebinen birtindep úlghaida. Eger tәuelsizdik alghan mezette aumaghy 581,5 km² bolsa, býgingi tanda 715,8 km² aumaqty(174-oryn) qúraydy. Halyq sany tәuelsizdik alghannan beri 4 ese artyp, qazirgi kezde 5 312 400 adam mekendeydi (әlemde 114-orynda).

Býgingi tanda halyqtyng 76,2%-yn qytaylyqtar qúraydy, 13,8% - malaylyqtar, 8,3% - ýndilikter, 1,7% - basqalary. Olardyng 32%-y buddizmdi, 22% daosizm, 15% islam, 15% hristian dinin jәne 4% induizmdi ústanady. Kórsetilgen statistikalyq mәlimetter Singapurdyng etnosayasaty Qazaqstangha úqsas ekenindigin anghartady.

1945 jyly Japoniya kapitulyasiyasynan keyin aghylshyndardyng әkimshilik biyligi qalpyna keltirildi. Biraq Atlantikalyq hartiya[2] boyynsha, Angliya ózining barlyq otarlaryna erkindik beruge mindetti boldy, sol elderding qataryna Malaye de kirdi. 1959 jyly britandyq ýkimetpen jýrgizilgen kelissózder nәtiyjesinde Singapur Britan dostastyghy[3] qúramynda ózin-ózi basqarugha qol jetkizdi.

1963 jylghy referendum nәtiyjesinde Singapur Malayya, Sabah jәne Saravak elderimen qatar Malay federasiyasynyng qúramyna kirdi. Ókinishke oray, sayasy jәne әleumettik jýielerdegi aiyrmashylyq nәsildik negizdegi 1964 jylghy shildedegi qandy qaqtyghystargha әkep soqty, aqyrynda Odaq tarap ketti.

Nәtiyjesinde 1965 jyly 9 tamyz kýni Singapur tәuelsiz memleket ataghyna ie bolyp, osy kezden bastap, qazirgi uaqytta dýniyejýzine mәlim «Singapurlyq ghajap» atty prosess óz bastauyn aldy.

1959-1990 j.j. Ly Kuan Yu biyligi kezinde resurstardan aiyrylghan Singapur, kóptegen ishki problemalardy sheship, ýshinshi әlem elderi qatarynan joghary damyghan elder qataryna zor serpilis jasady. Býginde Singapurdyng negizgi erekshelikterine sayasy túraqtylyq pen eksportqa baghyttalghan әleuetti ekonomika jatady.

 

Singapurlyq sayasy jýie erekshelikteri

Sayasy qúrylym boyynsha Singapur parlamenttik respublika bolyp tabylady, demek memleket basshysy Preziydent. Britandyq Odaq qúramyna mýshe bolyp kiredi. Memlekette 1963jylghy Konstitusiya (1965j. jәne 1991j. engizilgen týzetulermen) qoldanysta. 1991j. Konstitusiyagha engizilgen týzetulerge sәikes Memleket basshysy jappay dauys beru arqyly (1991j. deyin Preziydent Parlamentpen taghayyndalatyn) 6 jyldyq  merzimge saylanady. Qazirgi Preziydent Tony Tan Ken Yam (jetinshi) 2011 jyly saylanghan bolatyn.

Atqarushy biylik Ýkimetke tiyesili. Preziydent Premier-Ministr lauazymyna jalpy parlamenttik saylauda jeniske jetken partiya liyderin taghayyndaydy. Ýkimet mýsheleri Premier-Ministr úsynysymen Preziydent tarapynan belgilenedi. Ministrler kabiyneti Parlamentke esep beredi. Memleket tarihyndaghy 3-inshi Premier-Ministr Ly Syani Lun osy lauazymdy 2004 jyldyng tamyzynan atqaryp keledi.

Zang shygharushy biylik organy birpalataly, jalpy tikeley dauys berumen 5 jylgha saylanatyn Parlament arqyly jýzege asady. Parlament vestminstrlik modelidin[4] erejeleri men zandaryn ústanady. Parlament 94 deputattan qúralady – 84-i saylanushy deputat (3 deputat oppozisiyadan) jәne 9 deputatty Parlamenttik saylau komiyteti úsynysymen Preziydent taghayyndaydy.

Sot biyligin Jogharghy sot jýzege asyrady. Ol Basty jәne Appelyasiyalyq sottardan (songhy instansiya soty) túrady. Jogharghy sottyng 13 sudiyasy bar jәne Jogharghy sudiya Preziydent tarapynan belgilenedi. Singapurda anglo-saksondyq (britandyq) qúqyqtyq jýie jýzege asyryluda.

Singapurdaghy ishki sayasy jaghday túraqty jәne boljamdy bolyp tabylady. Ishki sayasy arenadaghy memleket tarihynda saylauda bir ret te jenilis tappaghan Halyqtyq Qimyl Partiyasy (1954 j. 21 qarashada qúrylghan) basym rólge ie jalghyz partiya. Halyq biyleushi partiya men Ýkimetti týgeldey qolday otyryp, memleketting gýldenui men әleumettik-ekonomikalyq auqattylyghyn osy biylik kýshterimen baylanystyrady. Jalpy «HQP zamany» býgingi tanda jalghasuda dep anyq aitugha bolady.

2006 j. 6 mamyrda ótken jalpy parlamenttik saylaudyng nәtiyjeleri biyliktegi partiyagha qarsy birde-bir sayasy qarsylastyng joq ekenin is jýzinde dәleldep shyqty. HQP kandidattary 47 deputattyq orynnyng 45-in iyemdendi. Qalghan eki mandatty oppozisiyalyq kýshting ókilderi jenip aldy (Júmysshylar partiyasy jәne Singapurlyq demokratiyalyq aliyans). Demek, 94 orny bar Parlamentte 82 mandat HQP ókilderine, 2 – Júmysshylar partiyasyna, 1 – SDA mýshesine beriledi. Esh partiyagha jatpaytyn qalghan 9 deputatty Preziydentting ózi saylaydy.

2004 j. tamyzynan Singapur Premier-ministri Ly Syani Luni (Ly Kua Yuding balasy).  

 

Ly Kuan Yu - «Singapurlyq ghajaptyn» avtory

Ekinshi Dýniyejýzilik soghys ayaqtalghan son, memleket Malayziya federasiyasyna shygharylghannan keyin Singapurdyng jaghdayy kýrt nasharlap ketti. Memleketting óz resurstary bolmay, tipti su men jerdi kórshi elderden importtaugha tura keldi.

El basyna kýn tughan osynau kezende sayasy arenada tek Singapurdyng ghana emes, sonday-aq barlyq Ontýstik-Shyghys Aziya taghdyrynda manyzdy ról atqarghan túlgha payda bolady. Ol - keleshek memleketting Likurgy, Ly Kuan Yu. Tomas Rafflzdan keyin Singapurdyng ekinshi әkesi atanghan Ly Kuan Yu týp-tamyry qytaylyq mәdeniyetten bastau alatyn otbasynda dýniyege kelgen. Maskýnemdikke salynyp, qúmar oiyndardan bosamaghan Ly Hunlenning Chinkun degen úlynda 1923 jylghy 16 qyrkýiekte birinshi bala dýniyege keledi. Atasy ózining barlyq ýmitin «Jaryq sәulesine» artady («Kuan» - sәule, «ng» – jaryq degen maghynany bildiredi). Osyghan oray, Ly Kuan Yu óz estelikterinde bylay dep jazady.

«...Atam maghan bala kezimnen aghylshyn tili men europalyq ómir salty – eng basty tabys kepili dep aitatyn, al men onyng sózine әrqashan qúlaq asatynmyn...».

«Rafflz institutyn» bitirip, Kembridjgha týsken jas jigit soghystyng bastaluymen oquyn tastap, eline qayta oralady. Singapur Últtyq Uniyversiytetine týsip, soghys kezinde jergilikti gazetterding birinde redaktor bolyp júmys isteydi. Alayda jolynan taymaytyn jas patriot, soghystan keyin Kembridjgha týsedi. Angliyada Ly tek eki zatqa qúmar bolady. Birinshisi – golif, al ekinshisi – sosialistik iydeyalar. Alghashqysy elitagha qatysty úmtylysyn kórsetse, ekinshisi halyqqa degen janashyrlyghyn bayqatady.

60-jyldary әlemdik otarshyl jýiesi qirap, sonyng nәtiyjesinde Singapur tәuelsizdik aldy. Úly derjavalar otarlaryn tastay salyp, ózderine tiyesili aktivterin alyp qashugha jónelgende, Ontýstik-Shyghys Aziyada haos ornady .

AQSh Vietnamda soghysyp jatsa, Ýndistan men Pәkistan ózara qaqtyghystaryn sheshuge tyrysty. Sharli de Golli Fransiyany NATO-dan alyp shyqsa, Qytayda «mәdeny revolusiya» bastalghan bolatyn. Sәikesinshe, ózining kishkentay aralynda «memleket» qúrugha bel bughan «aqymaqta» (basynda Ly Kuan osynday laqap atqa ie bolghan) eshkimning sharuasy bolmaghan-dy. Keyin strateg qoldanghan әdisting tiyimdiligine dýniyejýzining kózi jetti. Nәtiyjesinde qaysar minezdi Ly óz halqyn 3 maqsatty qatar oryndaugha shaqyrady:

- әdil de myqty jәne mulitiymәdeniyetti memleket qúru;

- qauipsizdik mәselesin sheshu;

- jana tiptegi quatty ekonomika qalyptastyru.

Kórsetilgen maqsattargha jetu ýshin Ly Kuan Yu Likurg prinsipteri men Konfusiy iydeyasyn ústana otyryp, óz komandasyn jinay bastady.

 

Ly Kuan Yu jýrgizgen sayasaty kelesi qaghidalar arqyly jýzege asty (qysqa formada):

- Qauipsizdik mәselesinde Angliyanyng әskeriy-teniz bazasyn Singapurdan shygharghysy kelmedi, óitkeni ol el qauipsizdigining kepili edi.

- «Singapur qarajatty qaydan aldy?» degen súraq jii tuyndaydy. Angliya әskeriy-teniz bazasyn qalypta ústau ýshin, 55 mln.funt qarajat beredi. Keyin Angliya da 50 mln.funt qarajatty Singapurgha kómek retinde úsynady (25% - kómek retinde, 75% - jenildikti qaryz). Taghy 50 mln. doll. qarajatty Japoniyadan kompensasiya týrinde qaytaryp alady. Mineki, osylaysha memleketting qarjy jәne tehnikalyq bazasy nyghaya týsedi.

- Áskery qauipsizdik mәselesinde Ly Kuan Yu Izrailiden kómek súrady. Sues daghdarysynan keyin Izrailige odaqtastar kerek bolyp, kelissózder jýzege asty. Izrailidikter singapurlyqtardy әskery is-әreketterge ýiretti. Singapur osylaysha әskery bazasyn nyghaytyp, 1971 jyly aghylshyndardyng әskeriy-teniz bazalaryn qaytaryp aluyna dayyn boldy.

- «Ghúlamalardyng jylystau» («utechka mozgov») qúbylysynyng aldyn alu ýshin Singapur ýkimeti oquyn әli bitirmegen studentterge júmys ornyn úsynyp otyrdy. Nәtiyjesinde, el ekonomikasynyng gýldenuine kepil bolatyn intellektualdyq resurs memleketting ózinde óte kóp boldy.

- Memleketting ekonomikalyq strategiyasynyng qalyptasuynda batys qaghidalaryn  «ýshinshi әlem» elderine engizudi óz  aldyna basty mindet retinde qoyghan Alibert Vinsemius manyzdy ról atqardy. Singapur burokratiyalyq uaqyt ketiru qúbylysyn boldyrmau ýshin, shetel investorlaryna qatysty «birynghay tereze» qaghidasyn qoldandy. Osyghan sәikes әrbir investormen barlyq súraqtar boyynsha kóptegen úiymdar emes, tek bir ghana agent júmys jasaydy. Yaghni, sheneuikter para alu mýmkindiginen aiyrylyp qysqa merzimde tiyimdi (effektivti) júmys atqarylady.  

- Ol memleketting ekonomikalyq gýldenui mәselesin sheshude birqatar problemalargha tap boldy. Tuyndaghan mәselening sheshimin izdeu ýshin Singapurdyng Premier-Ministri AQSh-tyng «әuliyelerding әuliyesi» - Garvardqa barady. Onyng eng basty maqsaty – AQSh-taghy Transúlttyq kompaniyalardy qyzyqtyru edi. Sondyqtan 1968 jyly Niu-York qalasynda Ly Kuan Yu sóz sóilegende, Ontýstik-Shyghys Aziya elderindegi basty problemalardy saraptay kele, AQSh-tyng osy aimaqtaghy jarqyn bolashaghyn kórsetti. Yaghni, mәselening basqasha sheshilgen jaghdayynda ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin qalyptasqan vakuumdy KSRO elderi men Qytay toltyrady degen qarsy pikir úsyndy. Búl jerden Ly Kuan Yu «amerikalyq psihologiyany» óz mýddesinde tiyimdi paydalanghanyn bayqaugha bolady. Nәtiyjesinde birqatar amerikandyq kompaniyalar Singapurgha bet búrdy. Búl jerde el Preziydenti olardy jyly jýzben qarsy alyp, 10 jylgha salyq tóleuden bosatty. Aqyrynda Singapur tarihyndaghy alghashqy shetel komaniyasy «Teksas instruments» ózining filialyn ashty. Sóitip Ontýstik-Shyghys Aziya tarihyndaghy әigili «biznes-qajylylyq» óz bastauyn ala jóneldi.

- Qalyptasqan tarihy sabaqtastyq nәtiyjesinde Singapur ózining qarjylyq qorynyng 90%-yn batysta ústap otyrdy. Dәl sol sebepti barsha әlemge qauip tóndirgen әlemdik daghdarysty búl «Aziyalyq jolbarys» óte onay ensere bildi.

- IYdeologiyalyq túrghydan Ly Kuan Yu Konfusiy men Likurg iydeyalaryn ózara úshtastyryp, ózindik formula jasady.

Qazirgi tanda Singapur jetildirilgen ekonomikalyq qúrylymgha ie jәne әlemdik naryqtaghy kez kelgen ózgeriske dayyn. Mysaly, Qytay men Ýndistan Singapurgha qaray otyryp, kompiuterlik tehnologiyalarmen ainalysa bastady. Bir sózben aitqanda, Singapurdyng osynday dәrejege jetui ghajap emes, búl  Ly Kuan Yu enbegining nәtiyjesi.

 

Qazirgi kezdegi Singapurdyng ishki sayasaty, әleumettik-ekonomikalyq damuyndaghy erekshelikteri

Singapurdyng býgingi tandaghy Premier-Ministri Ly Syani Lun Ýkimet aldyna 5 basym baghyt qoydy:

- shetel memleketterimen ornaghan dostyq qarym-qatynastardy damytu jәne memleket mýddelerin shetelde qorghau;

- ekonomikanyng aldaghy ósuin qamtamasyz etu;

- progressivti jana úrpaqtyng qalyptasuy;

- bilim beruding sapasyn jogharylatu.

- bala tuu kórsetkishterin arttyru;

Sonday-aq, qyzmetting basqa da baghyttary aiqyndaldy:

- әleumettik mәselelerdi sheshu;

- poliytehnikalyq bilim berudi damytu;

- Singapurdyng әlemdik ortalyq memleket dengeyine kóterilui;

- qyzmet kórsetu ayasyndaghy júmystyng odan әri jaqsaruy;

- qoghamnyng konsolidasiyasy.

Singapur ýkimeti memlekette tiyimdi әri ashyq naryqtyq ekonomikalyq jýie ornatty. Ekonomika jaghdayyna kelsek, Europa, Aziya elderimen jәne Avstraliyamen teniz joldary arqyly jan-jaqty qarym-qatynas ornatuy boyynsha Singapur әlemdegi eng iri sauda ortalyghyna ainalyp otyr. Mysaly, múnda kórshi elderde óndiriletin san aluan tauarlar – Malayziyadan kauchuk pen qalayy, Taylandtan kýrish jetkiziledi. Aymaqtaghy basqa elderge qaraghanda múnda elektrondyq tehnikalardy qúrastyru, radio jәne elektrotehnika ónerkәsibi óte jaqsy damyghan. Mәselen Jomart Moldahmetúly[5]: «Elde joghary bilimdi jәne óte bilikti jergilikti mamandardyng kóp boluyna qaramastan, últtyq kәsipkerler joqtyng qasy Singapurdyng әlsiz jaghyna jatady» dep týiin jasaghan bolatyn.

El Ýkimeti әdil jәne jemqorlyq dengeyi tómen әleuetke iye. Dýniyejýzindegi Transparency International atty jemqorlyqqa qarsy ghalamdyq koalisiyanyng reytingteri boyynsha Singapur әlem boyynsha әrdayym birinshi ondyqta, al Aziyanyng jemqorlyq faktisi tirkelmegen elderining arasynda birinshi oryndy iyemdenedi. Jemqorlyq faktileri memlekettik qyzmette jii kezdesetindikten, Singapurdyng memlekettik qyzmet jýiesi óte tiyimdi formula negizinde qúrylghanyn bayqaugha bolady.

 

Memlekettik qyzmetti  úiymdastyru ústanymdary:

- meritokratiya (adamy resurstardy dúrys qoldanu);

- biyliktegi móldirlik jәne jemqorlyqqa qarsy pәndi ústanu;

- sheneulikterding qogham múqtajdyqtaryn qanaghattandyrugha tyrysuy;

- pragmatizm (tәjiriybe jýzinde jaqsy nәtiyje beru);

- memlekettik qyzmet beytarap, sayasatqa aralaspaydy;

- reformalau qabileti;

- jana kadrlardy dayyndau;

Singapur Ontýstik-Shyghys Aziyanyng ekonomikalyq qatynastaghy damyghan elderining qatarynda, sonday-aq halyqaralyq sauda men qarjynyn, jana tehnologiyalardyng jasalu ortalyghy jәne kommunikasiya men kólik torabynyng damuy boyynsha aldynghy shepte.

Qala-memlekette ghylymy sala, kompiuterler men olardyng qúramdas bólikterin   jasau, biotehnologiya men lazerlik optika salalary basymdyq qasiyetke iye. Býgingi tanda eksporttalatyn әskery óndiristing tauarlary (radioapparatura, qaru-jaraq, teniz katerleri) óz damu shegine jetti. Keme jóndeu, keme jasau qyzmetteri Singapurda edәuir damyghan. Jartylay ótkizgishter men telekommunikasiyalyq qúrylghylargha degen súranystyng kóbengi elektronika óndirisin damytty. Europa jәne AQSh naryqtaryna ýlken kólemde eksporttau óndiristing kóbengimen tikeley baylanysty bolyp, himiyalyq óndiristing ósui kórinis tapty.

Singapur elektronika men biotehnologiyany, himiyalyq óndiristing ónimderin, alikogolidi susyndardy, temeki búiymdaryn, múnay óndirisine qajetti qúrylghylardy, rezenkeni eksporttay otyryp, teniz kemelerin jóndeu qyzmetterin kórsetedi. Kórsetiletin qyzmetterding damyghan sektory memlekettik budjetke salyq týrinde 70% tabys berip otyrady.

Últtyq ekonomikanyng syrtqy qaterlerge qarsy túru qabilettiligin anyqtaytyn, memleketting óndiristik әleuetin qalyptastyratyn 4 sektor bar. Olar:

1) Biomedisina (býgingi tanda memlekette 20 biomedisinalyq ortalyqtar bar);

2) elektronika;

3) múnay óndeu óndirisi;

4) kóliktik qyzmet kórsetu sferasy.

Ýkimetting qarjy-valutalyq sayasaty dәstýrli týrde iskerlik klimatty jaqsartyp, nәtiyjesinde inflyasiyanyng aldyn alyp, memleketke shetel investisiyalaryn tartty. Óndiris pen jeke menshik qúqyghynda salynghan singapurlyq investisiyalyq jobalar Aziyada (Qytay, Gongong, Malayziya, Indoneziya, Ýndistan, Japoniya) ornalasqan bolsa, al Europada singapurlyq investisiyalar elektronika, telekommunikasiya, injeneriya siyaqty salalarda óz oryndaryn iyemdengen. Singapurdyng әlemdik importtaghy ýlesi 2%. Demek, búl Singapur kәsipkerleri men biznesmenderining Europada oryn alghan bәskelestikke qatysqylary kelmeytindigining aiqyn kórinisi.

Asa manyzdy reformalardy jýrgize otyryp, Ýkimet basshysy men Qarjy ministri «Temask Holding» holdingtik kompaniyasyn ashty. Qazaqstandaghy «Samrúq-Qazyna» әl-auqat qory tura osynday prinsip boyynsha júmys jasaydy.

Búl jerde nazar audaratyn óte manyzdy jәit bar. Memlekettik sheneulikter memlekettik kompaniyalardy basqarady. Yaghni, olar eki jaqty jauapkershilikti óz moyyndaryna alady. Birinshiden, kompaniyalardyng ekonomikalyq jәne qarjy qyzmetterining tiyimdiligi, ekinshiden - ministrlikting mandatyna sәikes qyzmet. Demek, Bilim men Ghylym ministri kitap shygharu kompaniyasynyng basshysy n/e diyrektorlar kenesining mýshesi bolyp tabylady. Búl formula әlemde óte siyrek qoldanady.  

Singapurda әlemdik kompaniyalardyng 3,5 myny ornalasqan, 102 Trans Últtyq kompaniyalardyng jergilikti ókildikteri bar. Malayziya, AQSh, Gongong, Japoniya, Qytay elderi Singapurmen sauda jasaytyn elder qatarynda. Jyl sayynghy singapurlyq valutalyq birja operasiyalarynyng kólemi tek London, Niu-York jәne Tokiodan az bolyp keledi. Bankter kólemi boyynsha Singapur London men Niu-Yorktan keyin ýshinshi orynda (jalpy 120 bank). Bәsekelestikke qabilettiligi boyynsha 2004 jyly Singapur ekinshi oryngha shyqqan (AQSh-tan son).

Premier-ministr Ly Syani Lun aituy boyynsha «osy joldan taymay, ekonomikadaghy túraqty ósimdi qamtamasyz etip túru ýshin jәne bәskelestikke qabiletti bolu ýshin, Singapur syrtqy jaghdaylargha tez beyimdele bilui qajet».

 

Ghalamdanu zamanyndaghy Singapurdyng syrtqy sayasatyndaghy negizgi basymdylyqtary

Basqa elderde siyaqty Singapur memleketining de syrtqy sayasatynyng basty maqsaty - memleketting túraqty damuy ýshin eldi tiyimdi syrtqy jaghdaylarmen qamtamasyz etu. Búl mәselening jýzege asuyna memleketting kishigirim aumaghy, qytaylyqtar, derbes әri jeke shiykizat jәne energetikalyq resurstardyng bolmauy, jergilikti ekonomikanyng әlemdik ekonomikagha joghary dengeydegi tәueldiligi, ATR-da saqtalyp túrghan janjaldyq әleuet, jergilikti terroristik úiymdardyng belsendilik tanytuy (aktivizasiyasy), virustyq aurulardyng epiydemiyasy siyaqty faktorlar tikeley әser etip otyr.

Singapur elining syrtqy sayasiy-strategiyalyq ústanymdaryna - birizdilik, kópbaghyttylyq, әdisterding әmbebaptylyghy, praktikalyq túrghyda әreket etu aumaghynyng keneni, últtyq mýddening qorghaluy, jaghdaylardyng dinamikalyq monitoringi jatady.

Singapurdyng syrtqy sayasatynyng basym baghyttary:

- ASEAN (Ontýstik-shyghys Aziya elderining assosiasiyasy) mýshe elderimen, әsirese, Malayziya, Indoneziyamen tyghyz qarym-qatynas ornatu;

- ATR-dyng basty «oyynshylarymen» (AQSh, QHR, Japoniya, Ýndistan, EO) jaqyn qatynasta bolu;

- aumaqtyq jәne aumaqaralyq forumdarda últtyq mýdeni jýzege asyru (ASEAN, ATES, Aziya-Europa sammiyti, Britan Odaghy, Shyghysaziattyq jәne latynamerikalyq forumdar);

- BÚÚ men DSÚ sheginde júmysty damytu;

- erkin sauda jónindegi ekijaqty jәne kópjaqty kelisimderding is-әreket aumaghyn keneytu;

- jana mehanizmderding iske qosyluy: «Aziya – Tayau Shyghys dialogy» jәne Shyghysaziattyq sammiyt.

Jogharyda kórsetilgen basymdyqtar Singapurdy әlemdik ekonomikalyq naryqtyng belsendi mýshesine jәne erkin saudanyng basty alanyna ainaldyrugha baghyttalghan.

Sonymen qatar, qazirgi tanda Singapurdyng syrtqy sayasy baghytynyng basty maqsattaryna mynalar jatady:

- ekonomikalyq damuy joghary bolyp tabylatyn memleket abyroyyn saqtau;

- ATR ishindegi tengermeli tepe-tendik jýiesin saqtau, jergilikti damudyng «kepilderimen» qarym-qatynasty jaqsartu;

- últtyq jәne aimaqtyq qauipsizdik pen túraqtylyqqa әser etetin qauip-qaterlerge belgili bir qalypqa say jauap dayyndau;

- jergilikti kompaniyalardyng Aziya men әlemning basqa bólikterinde bolu dengeyin keneytu;

- jergilikti integrasiyalyq prosessterding damu ýrdisin (ssenariylerin) qalyptastyru;

- qarusyzdanu problemasy, qorshaghan ortany qorghau, beybitshilikti jýzege asyru, jappay qyryp-joy qaruynyng joyyluy.

Singapur ýshin basty «oyyn alany» ASEAN bolyp tabylady. Assosiasiya mýshelerining ortaq JIÓ $737 mlrd.(2005 j.), syrtqy sauda kólemi $720 mlrd.(2005 j.).

Ly Syani Lunnyng aituy boyynsha, ghalamdanu zamanynda 2020 jyly «ASEAN qoghamyn» qúru ýshin OShA elderimen tyghyz baylanys ornatu qajet.

Singapur әlemdik sayasattyng kókeytesti súraqtaryn sheshuge de qatysady. Mәselen, memleket BÚÚ-nyng Qauipsizdik jónindegi kenesining monopoliyasyn joyyp, Bas Assambleyanyng rólin kóteruge shaqyrghany bolatyn.

Tayvandyq súraqta Singapur «biregeyli Qytay» ústanymyn ústanady. Afganistan ekonomikacyn qalpyna keltirude belsendi ról atqarady.

 

Qazaqstandyq-singapurlyq qarym-qatynastar: qazirgi jaghday, problemalar men perspektivalar

 Qazaqstan Respublikasy men Singapur Respublikasy arasyndaghy qarym-qatynastar 1993 jylghy 30 nauryzda ornatyldy. QR-nyng Singapurdaghy Diplomatiyalyq missiyasy 2003 j. qarashada ashyldy. 2006 jylghy 11 jeltoqsanda QR Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevtyng búiryghyna sәikes Diplomatiyalyq missiya Singapur Respublikasyndaghy QR-nyng Elshiligi bolyp qayta úiymdastyrylghan. Reziydensiyasy Singapurda ornalasqan, sonday-aq Sigapur Respublikasynyng da QR-ghy Elshiligi bar.

1991 jyly jazda Singapurdyng ministr-kuratory Ly Kuan Yu Almaty qalasyna beyresmy is-saparymen keldi.

1996 jyly 29-31 mamyrda jәne 2003 jylghy 6-10 qarasha QR Preziydenti Singapur Respulikasyna resmy is-saparlarmen bardy.

Ekijaqty qarym-qatynastyng damuynda parlamentaralyq qarym-qatynastar manyzdy ról atqardy. 2006 jyly qazaqstandyq parlamenttik delegasiya «Singapur Respublikasy – Ortalyq Aziya» atty parlamentaralyq toptyng mýshelerimen kezdesu ótkizdi.

Býginde SR Ýkimeti Qazaqstanyng DSÚ-gha kiruin qoldap otyr. Halyqaralyq kópjaqty qúrylymdar sheginde eki memleket arasynda jemisti qarym-qatynastar ornatylghan. Eki memleket te ghalamdyq jәne aimaqtyq sayasattyng ózekti  problemalary tónireginde ortaq pozisiya ústanuda.

Qazaqstandyq-singapurlyq ekijaqty qatynastar myqty kelisimdik-qúqyqtyq baza negizinde qúrylghan. Býginde eki jaq Ýkimetteri arasynda aua arqyly aqparat beru jóninde kelisim, Sauda jәne industriya ministrlikteri arasyndaghy kelisim - eki memleket arasyndaghy sayasy qarym-qatynastarda ontayly kórinis tabuda.  2009 jyldyng statistikasy boyynsha eki el arasyndaghy sauda ainalymy 53,4 mln. $ qúrady. Qazaqstan men Singapur arasyndaghy ekijaqty qatynastar qarqyndy damyp, jaqsy perspektivlargha ýmittendirip otyr. Obektivti túrghydaghy saraptama kórsetkendey, Qazaqstan men Singapur ózara tolyqqandy ekonomikagha ie bola otyryp, tyghyz sayasy jәne ekonomikalyq súhbat alanyna negizdeledi.

 

Singapur tәjiriybesining Qazaqstan ýshin sabaqtary

 Ortalyq Aziyadaghy postkenestik kenistiktegi jas tәuelsiz memleketter ýshin Singapur tәjiriybesi asa manyzdy oryn alady. Búl tәjiriybening tereng zerttelip, onyng keybir elementterinin  engizilui QR-nyng modernizasiyalyq prosessterining mazmúny men qarqynyna әser etetini aiqyn. Demek, egemen Singapurdyng tarihy damu sabaqtarynan Qazaqstan ózine qatysty qaghidalaryn mengerui tiyis. Solardyng basty baghyttaryna toqtalyp, qorytyndylaytyn bolsaq:  

1) Singapur biyligi memleketke senim arta otyryp, onyng ýkimeti men biznesine qatysty «senim pozisiyasyn» ústanady. Áriyne, búl ústanym qatal júmys nәtiyjelerine negizdeledi.

2) Singapurlyq biylik memleketting tabighy qolaylylyghyn, yaghny ynghayly geografiyalyyq ornalasuyn óte tiyimdi qoldanady. Qazaqstannyng da geografiyalyq ornalasuy óte tiyimdi. Ókinishke oray, geosayasattyng búl elementi býgingi tanda elenbey otyr.

3) Singapur TÚK men shetel kapitalyn memleket ekonomikasyna tartudan seskengen joq. Búl mәseleni qazaqstandyq basshylar da zeyin salyp qarastyryp, «Aziyalyq jolbarys» tarapynan qoldanylghan әdis-tәsilder Qazaqstannyng industrialdyq sayasatynda qoldanyluy mýmkin dep aitady.

4) «Ýshinshi әlem» aimaghyndaghy qazirgi bәsekelestik kýresting qarqynyn esepke ala otyryp, Singapur «birinshi әlem» oaziysin  qalyptastyrugha baghyt aldy. Aqyrynda bastamashylyq әreket tanytqan kәsipkerler, injenerler men menedjerler ýshin el «negizgi lagerige» ainaldy.

5) Singapur qoghamnyng aqparattandyryluy men oqytylu prosessin toqtausyz mehanizmge ainaldyrdy, nәtiyjesinde bilim men jana tehnologiyalargha negizdelgen «jana ekonomikasy» qalyptasty.

6) Singapurlyq basshylar memlekette sayasy túraqtylyq ornatyp, modernizasiyalyq prosesster ýshin quatty negiz qúryp qoydy.

7) Singapur ózining syrtqy sayasy baghyttaryn sanaly jәne pragmatikalyq týrde anyqtap, ghalamdyq prosessterge «birinshi әlemnin» damyghan memleketi retinde jauap beruge jaghday tughyzdy.

Jogharyda kórsetilgen «Singapur ghajayyby» formulasynyng elementterin Qazaqstan ózining últtyq, etnomәdeny qúndylyqtaryn esepke ala otyryp, memleket qúrylymyna engizui qajet. Búl jerde eng basty týsinetin mәsele, bir elding tәjiriybesin ekinshi elge engize salugha bolmaydy. Óitkeni әrbir memleketting ózine tәn erekshelikteri bolady, Qazaqstan da óz erekshelikteri barshylyq.  

Býgingi tanda Qazaqstan Singapurmen baylanystardyng damuy men terendetiluin qalaydy. Tehnoparkter men aqparattyq tehnologiyalardyng parkterin qalyptastyruda Singapur óte tiyimdi memleket bolyp tabylady. Sonymen qatar, Singapur Qazaqstangha aerokosmostyq jәne telekommunikasiyalyq sferada óz kómegin kórsete alady. Qazaqstandyq kompaniyalardyng syrtqy naryqta óz qyzmetin keneytui ýshin Singapur iydealdy «hab» bolyp sanalady. Býginde kólik jasau sferasyndaghy ekijaqtyq qatynastyng әleueti, yaghny potensialy tolyq qoldanylmaydy, memleketimizding qorghanys jәne qauipsizdik sferasynda da jaqsy qarym-qatynas ornatugha mýmkindigi bar.

Qoryta aitqanda, «Aziyalyq jolbarystardyn» tәjiriybesi, sonyng ishindegi «Singapur ghajayyby» formulasyn Qazaqstan ózine qatysty óte útymdy qoldanyp, «Qazaqstan ghajayyby» atty tarihy fenomendi әlemge pash etuge barlyq mýmkindikteri men jaghdaylary bar.

Abai.kz

QOLDANYLGhAN ÁDEBIYETTER:

 

1. Statistikalyq mәlimetter. - http://www.singstat.gov.sg/statistics/browse_by_theme/national_accounts.html
2. Ocherk aziatskogo liva. – http://www.nomad.su
3. Ly Kuan Yu, Iz «Tretiego Mira» v «pervyi». Singapurskaya istoriya: 1965-2000;
4. Singapurskaya strategiya boriby s korrupsiey// http://crime.vl/ru/docs/book/g3/3/htm. Ot 10.10.2001 g.
5. Aynur Turisbek, «Chto mojet pocherpnuti gosudarstvennaya slujba Kazahstana iz opyta Singapura?». – Yurist №6, 2006;
6. Krepnut kazahstansko-singapurskie svyazi. – http://www.vch.ru
7. Palitov S. Nezavisimomu Singapuru – 40 let // Aziya y Afrika segodnya. – 2005. - №8;
8. Maletin N. Ly Kuan Yu. Iz «tretiego mira» - v pervyy // Aziya y Afrika segodnya. – 2006. - №5.
9. Sultanov B.K. Stanovlenie vneshney politiky Kazahstana: istoriya, dostiyjeniya y vzglyad v budushee/ Pod red. M.S. Ashimbaeva. – Almaty: IMEP pry Fonde Pervogo Preziydenta RK, 2005;
10. 10.  Jomart Moldahmetúly, «Syry ózgeshe Singapur» // Ayqyn. – 2010. - №141;
11. 11.  Viktor Rogalev, «Kazahstan y Singapur. Kurs odin – prosvetanie y blagosostoyaniye» // Miras. – 2011, №3;
12. 12.  Aleksandr Chudodeev, «Velikolepnaya vosimerka» // Novoe vremya. – 1993, №47;
13. 13.  Nurlan Ermekbaev, «Singapur v sisteme sovremennyh mejdunarodnyh otnosheniy» // Analytic. – 2007,  №2;