Biylghy jyldyng qyrkýiek aiynda kórshi memleket Reseyding Novgorod oblysynda «Valday» atty halyqaralyq pikirsayys klubynyng on jyldyghyna arnalghan mereytoylyq mәjilis bolyp ótti. Búl klubtyng osylay ataluy Velikiy Novgorod qalasynyng janyndaghy Valday kólimen tikeley baylanysty. Resey tarihshylarynyng pikirinshe, naq osy jerde Resey memlekettiligining negizi qalanghan eken. Klub 2004 jyldyng qyrkýieginde «RIA Novosti» agenttigi, syrtqy jәne qorghanys sayasaty jónindegi Kenes («SVOP»), «The Moscow Times» gazeti, «Rossiya v globalinoy politiyke» jәne «Russia Profile» jurnaldarynyng bastamashyldyghymen qúryldy. Býginde ol reseylik jәne halyqaralyq intellektualdyq jәne sayasy elitanyng bas qosatyn erekshe bir pikirsayys alanyna ainalyp otyr. Klub mәrtebesining joghary boluynyng bir sebebi oghan әr jyl sayyn Resey Preziydentining ózi dәstýrli týrde qatysady.

Memleketti qúrtu ýshin qúndylyqtaryn ózgertu kerek

Ýstimizdegi jyldyng 16-19 qyrkýiek aralyghynda ótken mereytoylyq mәjiliske de Resey Preziydenti Vladimir Putin qatysyp sóz sóiledi. «Qazirgi әlem ýshin Reseyding әr aluandyghy» taqyryby ayasynda ótken pikirtalas barysyndaghy Putinning sózi tyndaushylargha kýshti әser etti. Keybir sheteldik sayasattanushylar Putinning búl sózin tipti tariyhqa qalady dep baghalauda. Sonymen, klub mәjilisinde Resey Preziydenti ne aitty?

Biylghy jyldyng qyrkýiek aiynda kórshi memleket Reseyding Novgorod oblysynda «Valday» atty halyqaralyq pikirsayys klubynyng on jyldyghyna arnalghan mereytoylyq mәjilis bolyp ótti. Búl klubtyng osylay ataluy Velikiy Novgorod qalasynyng janyndaghy Valday kólimen tikeley baylanysty. Resey tarihshylarynyng pikirinshe, naq osy jerde Resey memlekettiligining negizi qalanghan eken. Klub 2004 jyldyng qyrkýieginde «RIA Novosti» agenttigi, syrtqy jәne qorghanys sayasaty jónindegi Kenes («SVOP»), «The Moscow Times» gazeti, «Rossiya v globalinoy politiyke» jәne «Russia Profile» jurnaldarynyng bastamashyldyghymen qúryldy. Býginde ol reseylik jәne halyqaralyq intellektualdyq jәne sayasy elitanyng bas qosatyn erekshe bir pikirsayys alanyna ainalyp otyr. Klub mәrtebesining joghary boluynyng bir sebebi oghan әr jyl sayyn Resey Preziydentining ózi dәstýrli týrde qatysady.

Memleketti qúrtu ýshin qúndylyqtaryn ózgertu kerek

Ýstimizdegi jyldyng 16-19 qyrkýiek aralyghynda ótken mereytoylyq mәjiliske de Resey Preziydenti Vladimir Putin qatysyp sóz sóiledi. «Qazirgi әlem ýshin Reseyding әr aluandyghy» taqyryby ayasynda ótken pikirtalas barysyndaghy Putinning sózi tyndaushylargha kýshti әser etti. Keybir sheteldik sayasattanushylar Putinning búl sózin tipti tariyhqa qalady dep baghalauda. Sonymen, klub mәjilisinde Resey Preziydenti ne aitty?
V.Putin óz sózinde búryndary talqylanatyn ayasy tar taqyryptar shenberinen shyghyp memleket pen últqa qatysty irgeli mәselelerdi qozghady. Reseyding HHI ghasyrdaghy bolashaq strategiyasy, el damuyndaghy negizgi ústanar qúndylyqtar qanday bolu kerektigi, ashyq әri ótkir týrde últtyq sәikestilik problemasy sóz boldy. Jahandanu ýrdisi Reseyge qalay әser etedi? Mynau tolqyghan dýniyede ony qalay saqtaymyz? Álemning barlyq halyqtarynyng aldynda túrghan búl mәseleni reseylikter qalay sheshu kerek? Putin mine, osy saualdardyng jauabyna toqtaldy. Damu baghytyn anyqtaytyn basty qúndylyqtardy anyqtap almasa, kez kelgen últtyng daghdarysqa úshyraytyny, ruhaniy-moralidyq jaghynan qúldyraytyny belgili boldy. Resey Preziydentining sózindegi negizgi leytmotiyv: Reseyge últtyq mәsele túrghysynda ózin-ózi aiqyndau qajet! Jahandyq bәsekelestik jaghdayynda syrtqy jәne ishki qauip-qaterlerge qarsy túru ýshin memleket ruhani, mәdeny jәne últtyq túrghyda ózin-ózi naqty anyqtamay ilgeri jýre almaydy. Putin óz sózinde 1917 jylgha deyingi Reseydi dәripteushi, týp negizdilik konservatizmdi ústanushylar men batystyq ulitraliyberalizmdi jaqtaushylar pozisiyasyn synay otyra, olardyng býgingi shynayy bolmystan auyldary alys ekendigine nazar audartty. Býgingi tandaghy bәsekelestikting negizgi baghyttary ekonomikalyq-tehnologiyalyq faktormen qatar iydeyalyq-aqparattyq taraptan tuyndap otyr. Rasynda da memleketti shayqaltu ýshin ony mekendeytin halyqtyng sanasyn, qúndylyqtaryn ózgertse jetip jatyr eken. Dәstýr men tarihtan ajyrau kez kelgen halyqqa qauipti qúbylys. Al Resey memleketi HH ghasyrda eki ret óz memlekettiligin ydyratyp aldy. Ol orys sanasy men sәikestiligi ýshin ýlken soqqy boldy. Alyp imperiyalardyng ydyrauy tarihy zandylyq desek te, qarmaghyndaghy elder men jerlerden aiyrylu eshkimge onay soqpaytyny anyq. Tipti qazaqtar ózimizde otar bolghangha deyin 4,2 mln.sharshy km. aumaqty alyp jatqan Qazaq dalasynyng býginde 2,7 mln.sharshy km.-ge deyin syghylyp qysqarghanyn ókinishpen eske alamyz. Qazaqtar tek bir HH ghasyrdyng barysynda qanshama ata-baba qonysynan, qúnarly jerlerinen aiyrylyp qalyp otyr! Aghylshyn jәne nemis tildi ghylymy әdebiyetterde (aghyl. rump state, nem. Reststaat, Rumpfstaat) «kesindi-memleket» degen termin qoldanady. Búl túrghyda Qazaqstan «ramp steyt», yaghny kesindi-memleketpiz. Bizding ghalymdar bolsa «irredent» sózin, grekshe - «qayta birikpegen» degen termindi qoldanghandy tәuir kóredi. Irredentter – soghys ne anneksiya, dauly shekara syzyqtary nemese otarlau sayasaty nәtiyjesinde qayta birikpey óz elining sheginen tys, tarihy avtohtondy últtyng shekaralas ólkelerde qalyp qoyghan bólshekteri bolyp tabylady. Óz ata-babasynyng múragha qaldyrghan jerinde otyrghan qazaqtardy irredenter deuge bolady. Ghalymdar irredent qazaqtargha Reseyding Astrahan, Orynbor, Qorghan, Omby, Tauly-Altay avtonomdy oblystaryn, Qytaydaghy Altay, Tarbaghatay, Ile, Qúlja, Erenqabyrgha, Barkól-Qúmyla, Mongholiyadaghy Bayan-Ólgiy aimaqtary, Ózbekstandaghy Syrdariya, Shyrshyq, Qyzylqúm men Myrzashóldi meken etetin qazaqtardy jatqyzyp jýr.

Qoghamdy qúrudyng dayyn ýlgisi kompiuterlik baghdarlama emes

Vladimir Putinning «Valday» forumyndaghy sózin sayasy opponetteri jana kursqa betbúrudy, ony ózgertudi sayasy jәne iydeologiyalyq túrghyda negizdeu dep baghalauda. Resey Preziydenti sózining key jerinen týpnúsqada ýzindi keltirip keteyik : «Nujno byti silinym v voennom, tehnologicheskom, ekonomicheskom otnoshenii, no vse-taky glavnoe, chto budet opredelyati uspeh, - eto kachestvo ludey, kachestvo obshestva intellektualinoe, duhovnoe, moralinoe. Vedi, v konse konsov, y ekonomicheskiy rost, y blagosostoyaniye, y geopoliticheskoe vliyanie - eto proizvodnye ot sostoyaniya samogo obshestva, ot togo, naskoliko grajdane toy ily inoy strany chuvstvuyt sebya edinym narodom, naskoliko oniukoreneny v etoy svoey istorii, v sennostyah y v tradisiyah, obedinyait ly ih obshie sely y otvetstvennosti. V etom smysle vopros obreteniya y ukrepleniya nasionalinoy iydentichnosty deystviytelino nosit dlya Rossiy fundamentalinyy harakter».
Putin HH gh. 90-jyldary jiberligen qatelikterden sabaq alu kerektigine mәn beredi. Bizde jana últtyq iydeologiya, damu iydeologiyasy ózdiginen tuyndaydy degen jansaq týsinik, illuziya boldy deydi ol . Memleket, biylik, intellektualdy jәne sayasy klass óz erkimen búl isten syrt qaldy. IYdeologiyalyq júmystan bas tartu men shettelu, ony óz betimen jiberuding saldary auyr boldy. Últtyq birtektestilikke, sәikestilikke negizdelgen últtyq iydeyanyng joqtyghy kapitaldy úrlap shetke shygharghandy jón kóretin, óz taghdyryn, bolashaghyn kapital tapqan elimen baylanystyrghy kelmeytin elitanyng bir bóligine (kvazikolonialdy azghantay top) paydaly bolyp shyqty.
Praktika kórsetkendey, jana últtyq iydeya naryq zany erejesine say óz betinshe tuyndamaydy әri damymaydy. Qoghamnyn, memleketting iydeologiyalyq júmystan boyyn aulaq ústap syrt qaluy jәne bógde tәjiriybeni mehanikalyq týrde kóshirui qate bolyp shyqty. Reseydi syrttan tanyp órkeniyetti elge ainaldyru talpynystaryn halyqtyng basym bóligi qabyldamady. Óitkeni, ruhani, iydeologiyalyq suvereniytettikke, syrtqy sayasattaghy derbestikke úmtylu - orys últtyq minezining ajyramas bir bóligi. Vladimir Putiyn, «ómirdi qúrudyng dayyn ýlgisin kompiuterlik baghdarlama siyaqty basqa memleketke ornata saludyng uaqyty ótti» dedi.

Mulitikulituralizm. Búl - utopiya

Resey Preziydenti patriotizm mәselesine de toqtalyp ótti: «Suvereniytet, samostoyatelinosti, selostnosti Rossiy - bezuslovny. Eto te "krasnye liniiy", za kotorye nelizya nikomu zahoditi. Pry vsey razniyse nashih vzglyadov, diskussiya ob iydentichnosti, o nasionalinom budushem nevozmojna bez patriotizma vseh ee uchastnikov. Patriotizma, konechno, v samom chistom znacheniy etogo slova. Slishkom chasto v nasionalinoy istoriy vmesto oppozisiy vlasty my stalkivaemsya s oppozisiey samoy Rossiiy». Ras, biylikpen kýresuding memleketpen kýresuge ainalmauy manyzdy, sayasy jýieni qiratamyz dep memleketti qúrtyp almaudy oilau – kez kelgen oppozisiyanyng kemeldiligin kórsetedi.
Putin óz sózinde taghy bir prinsipti mәselege nazar audartty. Ol mulitikulituralizm iydeologiyasynyn, modelining Europa elderinde sәtsizdikke úshyraghanyna toqtaldy. Mulitikulituralizm – búl jeke bir memlekette mәdeny aiyrmashylyqtardy saqtau men damytugha baghyttalghan sayasat. Alghash ret «mulitikulituralizm» úghymy 1957 jyly Shveysariyanyng jýrgizgen sayasatyn sipattau ýshin qoldanyldy. Al ghylymiy-sayasy ainalymgha búl termin 1971 jyly Kanada ýkimetining premier-ministri Piera E. Trudo mulitikulituralizm turaly resmy akt qabyldauymen baylanysty endi. Búl sayasattyng basty maqsaty basqa elderden qonys audaryp kelgen immigranttardyng últtyq erekshelikterin saqtauy, jergilikti avtohton halyqtan tildik, mәdeni, diny bólektenui men oqshaulanuyn qoldau. Ár týrli mәdeniyetter birikpey-aq paralleli týrde tirshilik etedi. Alayda búl praktika mәdeny segragasiyagha әkeledi jәne jergilikti halyqtyng últtyq-mәdeny sәikestiligine qater tóndiretinin kórsetti. Mulitikulituralizm iydeologiyasy sipaty jaghynan әr týrli mәdeniyetterding esh janjal, qaqtyghyssyz qatar ómir sýre beredi degen utopiyalyq týsinikke negizdeledi. Mulitikulituralizm sayasatynyng mindetti bir belgisi (atributy) bayyrghy halyq arasynda toleranttylyq pen tenzofobiyany tegeuirindi әri ýzdiksiz nasihattau. Búl jerde tenzofobiya (lat. tendo, «tartu», «sozu», «sýireu», «kýresu» + grekshe «fobiya»-ýreylenu) dep jeke nemese toptyq qatynasta qaqtyghys pen shiyelenisten qorqu, odan kez kelgen tәsilmen qashudy aitady. Tenzofobiya kapitulyanttikke (qiynshylyqtan, kýrdeli mәselelerdi sheshuden qashatyn su jýrektilikke) әkeledi, qaqtyghys bolmasyn dep óz mýddesinen bas tartu, jol berushilik pen ýrkektik minez qalyptastyrady. Tenzofob eger mәseleni kóteremey nemese atyn atap, týsin týstemesek, onda problema joq dep sanaydy. Aqiqat shyndyqqa tura qaraudan qorqady. Qylyghy qúmgha basyn tyqqan týieqúsqa úqsaydy. Tenzofobiya asqynghan kezde ksenomaniya men kiriofobiya sindromdaryna ainalady. Ksenomaniya (grekshe- «bógde» y maniya- «qúmarlyq») – basqanykine kózsiz tabynu, ózgenikine shamadan tys úmtylu. Bireuding qansyghyn keremet kóru әdetin aitady. Al kiriofobiya (grekshe kirios - «myrza», «iye, qoja», «qojayyn» jәne fobos - «qorqynysh») – qonaqtardyng qojayyndargha dúshpandyq qatynasy. Ýy egesine, yaghny qojayyndargha ýnemi talap qoy, óz qúqyqtaryn basa kórsetip, al mindetteri men jauapkershilikterin moyyndamaudan kórinedi. Kirofobiya dep qojayyndardyng zandary men әdet-ghúryptaryn kórineu syilamaushylyq, qyr kórsetip qúrmettemeuden jәne qojayyngha qonaq aldynda jalghan kinәlilik sezimin tanudan túratyn is-әreketti aitady. Qazaq múndaydy «jaman ýidi qonaghy biyleydi» degen maqalmen týiindegen. Europada mulitikulituralizm – tyghyryqqa aparatyn jol dep sanaluda. Memlekette negizigi bir ýstem mәdeniyet boluy tiyis, qalghandary mýmkindiginshe sonyng manayynda shoghyrlanuy kerektin úghynu oryn aluda.
Resey preziydenti evroatlanttyq elderding óz týp-tamyrlarynan bas tartu jolyna týskenin qynjyla aitady. Nәtiyjesinde kez kelgen dәstýrli birtektestilik, sәikestilik joqqa shygharylady: últtyq, mәdeni, diny jәne tipti jynystyq. Bir jynysty nekege rúqsat beru Europany demografiyalyq jәne adamgershilik túrghysynan daghdarysqa әkeldi. Álemdik dinderde negizi qalanghan qúndylyqtardan, mynjyldyqtar boyy qalyptasqan morali normalary men imandylyqtan, adamgershilikten bas tartu saldarynan adamdar adamy qadir-qasiyetinen aiyrylady. Sondyqtan búl qúndylyqtar saqtalynuy tiyis. Kez kelgen azshylyqtyng ózgeshe bolu qúqyghyn qúrmetteuge tiyispiz, alayda kópshilikting de qúqyghy baryn úmytpauymyz kerek.

Reseyding ziyaly qauymyna, әsirese, Putinning orys mәdeniyeti men әdebiyetining rólin qalpyna keltiru jayynda aitqany aiyryqsha únaghan siyaqty. Otanyn sýietin túlghany tәrbiyeleu mindetin osylardan artyq esh nәrse oryndaghan emes. Últtyq iydeyany úghynudyng negizi, tól tumalyqtyng qaynar kózi ana tilindegi kórkem shygharmalarda jatqanyn qazaq ziyalylary da ýnemi aityp kele jatyr. Alayda ózderin uaqytsha biyliktemiz dep esepteytin elimizding basqarushy taby oghan qúlaq týre qoymady. Al el aldyna endi shygha bastaghan basqarushy jana korpustyng últtyng tól mәdeniyeti men әdebiyetinen qanshalyqty habardarlyghy belgisiz. Reseydegi siyaqty qaq jarylu bizge de tәn dýniye. Jazushylarymyz «jarmaq túlgha» fenomenin beker surettep jýrgen joq qoy. Últtyng negizgi qúndylyqtary men sayasy kurstyng sәikes kelui bizde mýlde mýmkin emes siyaqty kórinedi. Óitkeni, «qazaqtyq» týsinigi elita sanasynda artta qalushylyq pen órleuding tejegishi siyaqty qabyldanuda. Búl alshaqtyqty jaqyndatu ýshin memleketting kadr tandau men irikteu sayasatyn kýrt ózgertu qajet. Naghyz últtyq baghyttaghy elita qalyptastyru baghdarlamasyn jasau kerek. Biz әzirge últtyq tamyrdan ajyraghan tehnokrattar dayarlaudy dúrys kórip otyrmyz. Qoghamnyng barlyq salalarynda oilanushylardan kóri oryndaushylardy tәuir kóretinimiz esh qúpiya emes qoy. Ásirese, bizding sheneunikterding qazaq últyna qarsy baghyttalghan búiryqtar men tapsyrmalardy esh kýdiksiz bas shúlghy oryndauy saldarynyng zardabyn tartyp jýrmiz. Bir sәt olarda oilanyp kóru degen joq qoy. Búl ne, anghaldyq pen sengishtik pe әlde múryn astydaghydan aryny kórmeytin kelte oilaushylyq pa? Álde paranyng qúdireti me? Keyde osynday antiqazaqtyq sheshimning artynda belgili bir kýshterding bar ekenin bilsek te, oghan qarsy túrugha talpynbaytyn qúldyq minezimizge de qayran qalamyn. Qazaqtyng mýddesin jeke mýddemizge jyghyp bere salamyz. Últqa tiyer zardabyna mәn berip jatpaymyz. Talay jerde qazaq mýddesi ayaqqa taptalyp jatyr. Eng ókinishtisi, ony ózge emes, ózimiz jasaytynymyzdy aitsayshy?! Viktimologiya ilimi boyynsha qazaqtar ózin qúrbandyqqa shalugha dayar últ tәrizdi ústaydy eken. Ne ekonomikamyzdy, ne qazba baylyqtarymyzdy, ne últshyl-patriot túlghalarymyzdy, ne tilimiz ben mәdeniyetimizdi qorghay almauymyz sonyng kórnisteri bolyp tabylady.
Orys jurnalisteri Putinning «Valdaydaghy» sózin media qúraldary men strategiyalyq qújattardy әzirleuge qoldary jetpeytin kópshilik qauymnyng oiyndaghysyn bildirgen orys ýni dep baghalauda. Mine, aqyry, orys dauysy memleket basshysynyng auzynan shyqty dep rizashylyqtaryn bildirude. Al sarapshylar, analitikter toby bolsa shynayy qogham súranysy men talabynan ýmitsiz artta qalyp qoydy delinude. Kópshilik ýshin Preziydentting sózi ekspertokrattargha qaraghanda anaghúrlym jaqyn әri týsinikti bolyp shyqty. Sonymen, Resey ýshin últtyq mәseleni tura aitatyn uaqyt kelipti, al biz –qazaqtar qashanghy jabudy jaba toqyp jýre beremiz?..

Abai.kz