(nemese, Últ kósemi Álihan Bókeyhanmen «súhbat»)

«Qazaqstan Respublikasy – Qazaq halqynyng últtyq memleketi» degen týsinik tәuelsizdik alghannan keyin de kóp uaqyt boyy últtyq sanagha ene almay keldi. Búl, әriyne, tәuelsizdikten keyin búrynghy kenestik iydeologiyanyng emanasiyasymen memleketting ózin «kópúltty» dep jariyalauynyng әserinen tuyndady. Osylay, ondaghan jyldar El de, Jer de, Memleket te «egesiz» qaldy. Memleketke degen jauapkershilikti onyng avtohton halqy sezinbedi. Al, ózge etnostar «tarihy әdilettilik túrghyda memleket egesi bola almaymyz» degen dúrys ústanymda boldy. Alayda, ózge etnostardyng búl әdiletti ústanymyna qaramastan, «memleket qúrushy» qazaq halqynyng ózi «egemen» bolugha yqylaspen  úmtylmady ‑ úmtylghandardy «internasional biylik» «әleumettik arazdyq tudyrushy» degen jasandy 174 bappen qudalaumen boldy...

Mine, osynday qúityrqy әri týsiniksiz, memleket mýddesine jat «keritartpa sayasattyn» arqasynda búqara halyq óz memlekettigin sezinbedi, oghan degen jauapkershilikti óz moynyna ala almady. Búl – tek qana qogham men memleketting damuyna ghana keri әserin tiygizip qana qoymay, sonymen birge, jetekshi últ retindegi qazaq halqynyng últtyq bolmysyna, últtyng mәdeny passionarlyq quatyna keri әserin tiygizdi. Búl jyldary tәuelsizdik mýmkindikterin útymdy paydalana otyryp, qazaq  halqynyng óz memleketin – azamattyq memleketke, al, ózin últ retinde barlyq memlekettik jauapkershilikti moyyngha alatynday, әlemdik bәsekelestik dauylyna tótep bere alatynday tolyqqandy «sayasy últqa» ainalu mýmkindikteri boldy. Biraq ony qoldan jiberip aldy. Abaydyng eng qatty ókinishi «Qolymdy mezgilinen kesh sermedim» degeni edi. Býginde onyng qazirgi úrpaqtarynyng da ókinishi tura solay bolyp shyqty: olar da tura Abay syndy «zar zaman» әuenin jalghastyruda...

Endi, elimizde jogharghy biylik almasuymen jaghday týbegeyli ózgeristerdi talap etetini anyqtaldy. Qazaqstan tek qana «unitarly memlekt» retinde ghana әlemdik bәsekede әri qaqtyghystarda óz tәuelsizdigin qorghay alatyny belgili boldy. Sondyqtan da býgingi tandaghy memlekettik iydeologiyada qazaq halqynyng últtyq qúndylyqtarynyng basymdyghy, prioriytettiligi aldynghy oryngha shyghuda. Alayda, biz búl jerde «prioriytettilik últtyq ne ne memlekettik bastaulardan shyqty» dep ózimizdi‑ózimiz aldaugha jol bermeuimiz kerek. Bizdegi últtyq qúndylyqtardyng ózektilenui – osyghan deyingi últtyq damudyng jemisi ne nәtiyjesi emes. Ol memlekettik damugha jәne onyng tәuelsizdigine tóner syrtqy kýshterding tym órship ketkendigining nәtiyjesi desek – búl shyndyqqa birshama jaqyn bolar edi.

Mәselen, qazirgi Qazaqstanda «qazaq halqynyng últtyq qúndylyqtary» mәselesinde birtektilik pen birizdilikting joqtyghy sol sebepten. Qazirgi «qúndylyq ýshin kýres» qogham ishinen qaynap shyqpaghan son, ol kýres últtyng mynjyldyq salttary men dәstýrinen nәr almaghan son, ol az bolsa, últqa ghana tәn tól dәstýrler men salttardyn, tól últtyq dýniyetanymnyng ónin «eksporttq ónimdermen» әbden laylaghan song – últ ishki tútastyghynan ajyrap, ózining jalghyz‑dara sara jolyn taba almauda. Qúndylyqtardyng ózi әrqily maghynagha ie bolyp, ózining basty funksiyasy – «últ irgetasyn bekitu», «últty tútastandyru» siyaqty tolyqqandy qyzmetin atqara almay keledi. Ol ýshin mysaldy alystan izdep qajeti joq, bir mezgil әleumettik jelilerge kóz salsanyzdar jetkilikti. Sonda qazirgi últ qúndylyqtary túrghydaghy «bitispes shayqastyn» naghyz dramasyn kóre alasyzdar. Mysaly, ol qazaqtyng dәstýrli mәdeniyetine berilgen anyqtamalarda aiqyn bilinedi: birinshiden, qazaq halqy ejelden әn men әuezge beyim halyq ekeni belgili. Sonymen birge, qazaq sóz estetikasyn poetikalyq dengeyge kótere alghan halyq, «eki auyz óleng shygharmaghn qazaq qazaq emes» degen sóz sodan qalghan... Múnyng bәri de, týbinde qazaq halqynyng «ómir sýru qalybynan» tuyndaydy, ol – nomadizm («kóshpendiler» ‑ tolyq maghynany bildirmeydi). Nomadizm jaghdayyndaghy erkin kósh, ýzdiksiz joryqtar – últ boyynda erekshe «nomadtyq» mәdeniyetti qalyptastyrady. Olar:

1. Tabighatpen etene ómir sýrude ‑ óz dýniyetanymyn tabighat zandarymen ýilestiru, ony qauymdasyp ómir sýruding erejelerine ainaldyru;

2. Tabighatqa jan bitiru arqyly ony totemizasiyalau nәtiyjesinde «ekologiyalyq dýniyetanymdy», yaghny «tabighatpen tútastanu» siyaqty erekshe dýniyetanym formasyn tuyndatu;

3. Adamgershilik qatynasqa «tabighat elementterin» endire otyryp, adamy qatynasta erekshe «dala etikasyn» tudyru. Ol ‑ әdilettilik pen turashyldyq, shynshyl bolu, adamdardyng әleumettik statusynyng tendigi (qúldyq sananyng bolmauy), namys pen órlik (erlik), batyrlyq dәstýri jәne t.t.;

4. Qatang ómirge beyimdelu, soghan say óner týrlerin qalyptastyru. Ónerding kez kelgen týrine «merekelik‑búqaralyq» sipat beru (ol qazir «Shou» dep atalyp jýr);

5. Auyzsha folikloryn damyta otyryp, adamda «sergek sanany» qalyptastyru;

6. Nomadizmge say keletin qaytalanbas últtyq tәrbie jýiesin qalyptatyru;

7. Jaratushy tylsymmen baylanysty ózine ghana tәn shynay demokratiyalyq nanym‑senim fomasyn ómirge keltiru.

Búl atalghan erekshelikter eshqanday da jasandy formulalar emes. Olar bizding halyqtyng myndaghan jyldyq tarihynda ómir sýruimen etene baylanysta, evolusiyalyq jolmen tuyndaghan mәdeniy‑ruhany qúndylyqtar jýiesi bolyp tabylady. Sondyqtan, búl «erejeler» nomadtardyng sanasyna jәne qanyna singen qúndylyqtar. Ony nomadtan ajyratyp ala almaysyz. Odan ajyratqanda – nomad belgisiz bir «salmaqsyzdyq kýige» tap bolyp, jerge tirer túyaghyn tappay kýizeledi, ózining túraqty adamy qalpyn  izdep sharq úrady...

Mine osynday jaghdayda, nomadtar óz qúndylyqtaryna (dýniyetanymy men mәdeniyetine deniz) jasalghan kez kelgen «basqynshylyqty» óte auyr qabyldaydy.  Mysaly, olardyng maqtanyshy men órligi, namysy men jigeri, múny men zary  Dombyra arqyly ghasyrdan ghasyrgha jetip otyrdy. Nomadtar shygharghan kýiler de soghan say: birde – órshil, birde – jaymashuaq, birde – syrshyl, birde – nazaghayday shalt bolyp týrlenip kete barady. Ózderining jan dýniyesin ghana beneleytin әri tek ózderi ghana tolyq týsinetin kýileri men onyng kiyesi dombyra – nomad ýshin barynyng Nary! Al, endi, osy kiyesin (basty qúndylyghyn deniz) ózge mәdeniyetpen tәrbiyelengen, ózge dilmen susyndaghan óz qandastarynyng bar dýniyeni «halal‑haram» (qazaqshada «adal‑aram») dep atalatyn, sauda‑sattyq damyghan otyryqshylyq «marghau sana» kórinisimen baghalap, ony haramgha  shygharghany – nomadtar ýshin barlyq mәdeny qúndylyqtaryn, yaghni, jan dýniyesin mansúqtau bolyp qabyldanary zandylyq. Dombyragha qatysty qazaq sanasynda «azdap halal, azdap haram»  degendey spekulyativtik baghalaugha esh oryn joq Onday «spekulyativtik sana» tek «marghau sanagha» tәn bolghanymen, nomadtyng «sergek sanasy» ony eshqashan qabyldamaydy. Sebebi, ol onyng tabighatyna, dýniyetanymyna, diline jәne últtyq minezine jat nәrse, ol ýshin Dombyra – «sana saudasyna salynbaytyn» kiyeli úghym, ony men soly mýlde joq «ruhaniy‑mәdeny Temirqazyq»!

Búl jaghday, sonymen qatar, ózge de qazaqtyng dәstýrli mәdeniyetine jasalghan qaraulyqtar – halyqty biriktirmeuge yqpal etude. IYә, búl ýrdis әzirge kózi ashyq, últtyq kindikten ajyramaghan últ ókilderine әser etip, olardyng ýnderi shyghyp jatyr. Endi osyghan nazar salsanyzdar, әrkimge de kóp jaghday belgili bolady. Onyng ózinde, qoghamdyq pikirde aitylyp jatqan oilar birneshe tamaqtardan túrady: biri – últtyq tәrbie mәselesi, biri – qazirgi shiyelenisti diny mәseleler, biri – últtyq jәne memlekettik damu mәselelerin qamtidy.

Býgin Astana qalasy «El biyleri aqsaqaldar alqasynyn» beldi mýshesi Dinmúhambed Nýrkeyúly «Býgin qazaqtyng úly túlghasy, Alash kósemi Álihan Bókeyhannyng dýniyege kelgen kýni.  Úly túlghanyng aruaghy qazaq halqyn qoldap, demep jýrsin! Onyng tómende aitylghan oilary qazaq halqy ýshin әli de manyzdy bep bilemiz» degen jazba joldapty.

Álihan Bókeyhan:

– «Tiri bolsam, qazaqqa qyzmet qylmay qoymaymyn». (Avtor týsiniktemesi – (Á.B.): ‑ Biz de solay oilaymyz, qadirli Álihan baba. Tirliginde hәm kýshing barda qazaqqa qyzmet etsen, el bolyp ensendi týzeseng – ol bizding úrpaghymyzdyng baqytty ómirining kepili. Endeshe, bizding halqymyzgha etken qyzmetimiz – ózimizge de etken qyzmetimiz bolyp shyqpay ma?!).

– «Ozghandargha jetu kerek, jetkenderimizden ozu kerek. Dýniyening tórine tyrmysqandar, tórden oryn alyp jatyr.Tyrmyspaghandar esikte qalyp jatyr: esikte qalmay, tórge tyrmysalyq». (Áleke, býginde әlem qarqyndy damyp bara jatyr. Biz de ózimizge atadan qalghan múra – Jer baylyghyn tiyimdi padalanyp, ony iygeretin ghylymdy damtyp, óndeytin zauyt‑fabrikalar salyp, ózimizding «Qazaqstanda jasalghan» brendin qalyptastyryp, jarty әlemge taza azyq týligimizdi satyp, qaytalanbas ónerimizdi damtyp – tórge úmtylayyq).

– «Tirshilik-ghúmyr belgisi - alys-tartys, arbau-әdis» (Syrtqy sayasatta sheber diplomatiya kerek. Al ishki jaghdayymzda tek halyqpen ashyq aqyldasyp qyzmet atqarghan abzal. Ol qazaqtyng qanyna singen qasiyet).

– «Biz – sudy teris aghyzghan atanyng balasymyz!». (Enbekqor da aqyldy atanyng balasymyz)

– «Qazaq qiyametke sheyin qazaq bolyp qalmaq» (Basqa jol joq)

– «Bauyrlarym, deni sau, jas shaqtarynda júrt ýshin shauyp qal!». (Aqyl jastan)

– «Búl zamanda jylap múratqa jetem deu - ash týiening kýiseui syndy dәrmensizdik». (Múnynyzdy Áleke «Ór minezindi qalpyna keltir! Qazaq Qúdayynyng nazary týsken halyq?» dep týsindik...)

– «Últyna, júrtyna qyzmet qylu bilimnen emes, minezden». (Ony qazir «Últtyq minezden» dep ózgertu kerek bop túr, Álihan ata!)

– «Qinalyp tapqan aqyldy, tolghatyp sózge audardym. Endi búl sózdi is qylmaq, oqushy júrtym, qazaq óz moynynda!». (Aqylgha, sózge toqtaghan halyqpyz, estiyardy ‑ ozdyr, esi joq әumeser dýniyeqonyzdy, alayaqty, toghyshardy, dýmsheni – tozdyr dep bizding de aitqymz kelip otyr..).

– «Europa mәdeniyettimin dep maqtanghanymen, mәdeniyeti ónerinde ghana, al minezi hayuandyq saparynan qaytqan joq». (Kóshpendiler ekonomikada artta qalyp qoydy, alayda olar jana zamangha adamzatqa asa qajet adamgershilik dýniyetanymyn aman‑esen jetkizdi. Qazirgi әlem osyghan nazar audaruda. Osy jaghynan siz qatelesken joqsyz).

– «Qazaqtyng balasy búl joly bolmasa, jaqyn arada óz tizgini ózinde bólek memleket bolar». (Biz әli oghan jete almay jatyrmyz. Biraq, bar mýmkindik óz qolymzda túr).

– «Ár úrpaq ózine artylghan jýkti jeter jerine aparyp tastaghany dúrys, әitpegende bolashaq úrpaghymyzgha asa kóp jýk qaldyryp ketemiz. Keyingi úrpaq ne alghys, ne qarghys beretin aldymyzda zor sharttar bar». (Býginde ózimizge ghana tәn últtyq qúndylyqtarymyzgha oralmasaq – óz yqpalyn jýrgizushi ózgeler әli talay ghasyrlar bizding tirligimizge aralasyp, maza bermetin týri bar, Áleke).

– «Óz kýshine senbegen adam da, halyq ta eshqashan ómir bәigesin ala almaydy». (Óz halqyn satqan basshy osy memlekettegi adamdardy da jaltaq etip jiberedi. El ensesin kóterse ghana – óz jolyn tabady. Býginde ol ghylym men bilimge, últtyq patriotizmge tәueldi bop túr. Tek qaraqan basynyng qamyn oilaghan eski jýiening «aram shópterin» tútas otap tastau kerek).

– «Qazaq balasy birigip, tize qosyp is qylsa - halyqtyq maqsat sonda oryndalady». (Basqa jol joq).

– «Bostandyqqa aparatyn jalghyz jol – últtyq yntymaq qana». (Basqa jol joq).

– «Birlikten aiyrylghan el qanghyp qalady». (Óte dúrys aittynyz Álihan baba! Býginde qazaqty «arab etem» deushiler shyghyp, Sizdi de namazhan etip jiberdi ghoy... Biz Sizdi «el ýshin kýresti» dep talasyp, ózara aitysyp ta jatyrmyz).

– «Janayqay: qazaqtyng oqyghan azamattary, qazaqqa osyndayda qyzmet etpegende qashan qyzmet etip paydamyzdy tiygizemiz?!» (Sol janayqay N.Á.N. degen bir kisining kezinde odan әri órshigen edi... Endi sonyng әlegimen әli de әure bop jýrmiz. Biraq týpkilikti barar baghytty andap ala almay jatyrmyz әli).

– «Bóten kisi qazaqqa esh qaydan eshtene jaqsylyq әkep bermeydi». (IYә, Áleke, elimizge talay bótender kelip, oirany men sayranyn salyp ketti siz ketken son... Sizding atynyzdyng ózin әupirimdep әreng qaytardyq emes pe?! Odan әri «ishten shyqqan jau jaman» degendi de kórdik qoy... Endigi kóshimiz týzu bolsa eken!).

Últ Kósemi Álihan Bókeyhanmen onyng tughan kýninde «súhbat» jýrgizgen:

Ábdirashit Bәkirúly

Abai.kz