QR Din isteri agenttigi Diny oqu oryndarymen baylanys jәne dintanu saraptamasy basqarmasynyng bastyghy, filologiya ghylymdarynyng kandidaty Aynúr Ábdirәsilqyzymen súhbat

– Aynúr Ábdirәsilqyzy, óziniz biletindey qazir elimizde «Halyq tarih tolqynynda» atty tarihty jana kózqaraspen payymdaudyng iygi ýderisi bastaldy. Ózge ghylym salasynyng ókili retinde últtyq tarihty qayta zerdeleuden siz qanday nәtiyje kýtesiz?
– Últtyq tarihty qayta zerdeleu ýderisi birinshi kezekte ruhany tarihymyzdyng damu jolyn tolyqqandy týrde saralap, shynayy baghasyn beruge, ruhaniyatymyzdyng tarihy dәuirlerdegi jәne qazirgi kelbetin aiqyndap, layyqty dengeyde úlyqtaugha zor mýmkindik beredi degen senimdemin. Elbasymyz N.Nazarbaev: «Qazaq tarihynda qazaq úyalatynday eshtene joq» degen bolsa, osy әdiletti bagha birinshi kezekte bizding ruhany tarihymyzgha qatysty aitylghan deuge bolady.
Barshagha belgili, últ tarihy ajyramas eki negizden qúralady. Biri – egemendik jolyndaghy erlik kýresterden qúralghan azamattyq tariyh, al ekinshisi – últtyng iydeologiyalyq baghdaryn ornyqtyru jolynda jasalghan ruhany tariyh. Bizding azamattyq tarihymyz kóptegen irgeli zertteulerge arqau boldy. Jetkilikti týrde nazar audarylmay kele jatqan ýlken bir baghyt – ruhany tarihymyz der edik.

QR Din isteri agenttigi Diny oqu oryndarymen baylanys jәne dintanu saraptamasy basqarmasynyng bastyghy, filologiya ghylymdarynyng kandidaty Aynúr Ábdirәsilqyzymen súhbat

– Aynúr Ábdirәsilqyzy, óziniz biletindey qazir elimizde «Halyq tarih tolqynynda» atty tarihty jana kózqaraspen payymdaudyng iygi ýderisi bastaldy. Ózge ghylym salasynyng ókili retinde últtyq tarihty qayta zerdeleuden siz qanday nәtiyje kýtesiz?
– Últtyq tarihty qayta zerdeleu ýderisi birinshi kezekte ruhany tarihymyzdyng damu jolyn tolyqqandy týrde saralap, shynayy baghasyn beruge, ruhaniyatymyzdyng tarihy dәuirlerdegi jәne qazirgi kelbetin aiqyndap, layyqty dengeyde úlyqtaugha zor mýmkindik beredi degen senimdemin. Elbasymyz N.Nazarbaev: «Qazaq tarihynda qazaq úyalatynday eshtene joq» degen bolsa, osy әdiletti bagha birinshi kezekte bizding ruhany tarihymyzgha qatysty aitylghan deuge bolady.
Barshagha belgili, últ tarihy ajyramas eki negizden qúralady. Biri – egemendik jolyndaghy erlik kýresterden qúralghan azamattyq tariyh, al ekinshisi – últtyng iydeologiyalyq baghdaryn ornyqtyru jolynda jasalghan ruhany tariyh. Bizding azamattyq tarihymyz kóptegen irgeli zertteulerge arqau boldy. Jetkilikti týrde nazar audarylmay kele jatqan ýlken bir baghyt – ruhany tarihymyz der edik.
Otandyq tarih ghylymynda ruhany tarihty ruhany mәdeniyet arqyly sipattau qalyptasqan. Biraq biz bir nәrseni úmytpaugha tiyispiz: Mәdeniyet nәtiyjelerden qúralady, al tarih – ýderisting ózi. Nening bolghanyn mәdeny múradan tanimyz, al qalay bolghanyn tarih tanytady. Búl ekeui bir bolmaghan jerde tolyqqandy tarih bolmaydy. Sondyqtan azamattyq tarihtyng ajyramas bóligi retinde ruhany tarihtyng damu barysy da biz ýshin keyingi kezekte qalmauy tiyis.
Ruhany tarih – últ tәjiriybesinde jinaqtalghan ruhany ilimder, ruhany qúndylyqtar, últtyq jәne memlekettik iydeologiyalar tarihy. Azamattyq tarih oqighalardyng syrtqy qalybynan qúralsa, ruhany tarih onyng ishki mazmúnyn, mәnin, bolmysyn qúraydy. Basqasha aitqanda, ruh tarihy degenimiz – últ tarihy, sebebi últtyng negizgi ólshemi formalyq emes, mazmúndyq ólshem.
– «Ruhany tariyh» degende aldymen din eske týsedi. Últtyq tarihty qayta zerdeleude din tarihy qay dengeyde qaraluy tiyis dep sanaysyz?
– Aldymen «din» úghymyna qatysty myna jaytqa nazar audarghan jón: Din tek senim mәselesine ghana emes, ruhany qúndylyqtar, sonyng ishinde әsirese morali (ahlaq) mәselesine de tikeley qatysty. Moralidyng negizi ústanym bolsa, ústanymnyng tiregi – senim. Beyneley aitqanda, dinning jartysyn senim, jartysyn ahlaq qúndylyqtary qúraydy. Ata dinimiz islamnyng úly túlghasy Múhammed payghambar Alla men adamdar arasyndaghy elshilik qyzmetindegi eng basty mindetin: «Men kórkem minez-qúlyqtardy jetildiru ýshin kelgenmin» dep týsindirgen. Búl hadis senim men morali mәselesining tikeley baylanysty ekendigining aighaghy. «Din degenimiz – nasihat» degen Múhammed payghambardyng hadiysi de bar. Nasihattyng maqsaty da senimdi uaghyzday otyryp, ahlaqty týzetu men tәrbiyeleuge sayady.
Islam dini qazaq dalasyna taralghannan bastap, ghasyrlar boyy halyqtyng ómirsheng ruhaniy-moralidyq qúndylyqtarymen, әdet-ghúryp, salt-dәstýrlerimen kirigip, din men dәstýr birligin qúrady. Óz bolmysynda morali mәselesine basa mәn beretin islam dini ruhany qúndylyqtardy pir tútqan qazaq tóltuma ruhaniyatymen ýndeskende, din men dәstýrding asqaq adamgershilik ústanymdargha negizdelgen qaytalanbas biregey súhbaty qalyptasty. Din tarihyn tarazylau barysynda osy erekshelikterdi taldap, týsindirip, negizdep beru qajet. Búl myng jyl boyy halyqtyng ózimen birge jasasyp kelgen, túrmysyna, sanasyna, bolmysyna sinip, ruhymen tútasyp ketken dindi qol jetpes kýrdeli dýniyege úqsatyp, qily-qily tәpsirmen týsindirip, halyqtan alystatyp bara jatqan qazirgi teris pighyldy aghymdar iydeologiyasyna tosqauyl bolar tarihy negizdi qalyptastyrady. Sol arqyly qazaqty islamgha jana kirgen el sekildi kórsetip, ghasyrlar boyy qalyptasqan dәstýrdi, ghúlamalar jýrgen joldy mansúqtap, qazaq ruhaniyatynyng kýre tamyryn qyrqugha baghyttalghan arandatushy әreketterge ghylymy payymdy jauap berilmek.
Tarazynyng bir jaghynda senim, ekinshi jaghynda ruhany qúndylyqtar túrghanyn biz esten shygharmaugha tiyispiz. Iman tarazysy tenelui ýshin onyng eki basy birdey boluy qajet. Dәstýr dinsiz, din dәstýrsiz ómir sýrmeydi. Sondyqtan da din tarihy degenimiz biz ýshin – mәdeniyet tarihy, últ tarihy, ruh tarihy.
– Kezinde mektep oqulyghynan arab jaulap alu soghystary turaly oqityn edik. Qazir «islam dini qazaq jerine beybit týrde taraldy» degen pikir jii aitylady. Qaysysy dúrys?
– «Islam dinining qazaq dalasynda taraluy beybit týrde jýzege asty» deytin jalghan tarih jasaudan saq boluymyz qajet. Islamnyng abyroyyn jalghan tarih arqyly kótere almaymyz. Kerisinshe qazaq dalasynda belgili bir tarihy kezenderde ómir sýrgen dinder arasynan oq boyy ozyp shyghyp, jeke-dara tandalyp, últ dinine, ata dinge ainaluy islamnyng shyn mәnindegi ozyqtyghyn aiqyndaydy.
Qazaq dalasynda islamgha deyingi dәuirde týrkilerding tól dini – tәnirlik senim saltanat qúryp túrdy. Tәnirlik senimning dilimizdegi, dәstýrimizdegi, mәdeniyetimizdegi izderi әli sayrap jatyr. Sonymen qatar elimizding jekelegen ónirlerinde islamgha deyin hristian dini men zoroastrizmning (otqa tabynushylyq) de belgili bir tarihy merzim ishinde ómir sýrgeni belgili. Olar islamdyq derekterding ózinde «tarsa» (hristian) jәne «múgh» (otqa tabynushy) qauymdar retinde atap kórsetiledi.
Islamnyng alghashqy kezeninde beybit jolmen dinge bet búrmaghan elderge islamdy taratudyng bir joly qaruly kýres boldy. Din taratu jolyndaghy soghystardyng Orta Aziya jerinde de kóptep jýrgizilgenin bizding tarih túrmaq, arab-parsy tarihy derekteri de joqqa shygharmaydy. Ózimiz mektep oqulyghynan biletin Mauarannahrda din joryqtaryn jýrgizgen arab qolbasshysy Qutayba ibn Muslimning mazary qazirgi Ózbekstan jerinde әli túr. Qazaq dalasynda qanshama arab әskerbasylarynyng qabiri qaldy.
Jana kelgen din qanshalyqty ozyq әri órkeniyetti bolsa da, eshbir halyq myng jyl ústanghan ata-baba dininen ainyp, taghynan týsip, oghan birden boyúsyna qoymaytyny belgili. Islamgha deyingi dәuirde joghary dәrejede úiymdasqan әkimshilik-basqaru jýiesi, jauyngerlik ónerdi tereng mengergen әskeri, tas kitaptargha tarihyn tanbalaghan jazu mәdeniyeti bolghan, adamgershilikti tu etken mol ruhany múragha, jarty әlemdi jaulap, «bastyny enkeytip, tizelini býktirgen» danqty tariyhqa ie týrki júrty jana dinge qarsylyqsyz bas iydi deu qisyngha kelmeydi. Boyúsynu bolmaghan jerde qaqtyghys mindetti týrde bolady. Qazaq jerinde de, әsirese qazirgi Ózbekstanmen shektes ónirlerde talay qaruly qaqtyghys boldy. Qarumen baghyndyra almaghan tústa bitimge toqtap, beybit din taratu kelisimine kelgen oqighalar da oryn aldy. Múnyng barlyghy ruhany shejirelerde de, keshegi kenestik tarih oqulyqtarynda da tәptishtep jazylghan bolatyn. Kenestik biylikting dinge kózqarasy teris bolghanymen, tarihy faktilerding búrmalaugha kóne bermeytini barshagha belgili.
Ontýstik ónirge ornyqqannan keyin qazaq dalasynyng qalghan ólkelerine islamnyng taraluy beybit jýzege asty deuge bolady. Bayyrghy tәnirlik senim men jana islam dinin birqúdaylyq qaghidalary men imandylyq ústanymdary biriktirdi. Islam dini men tәnirlik senimning astasuy ghasyrlar boyy jýrdi. Nәtiyjesinde dýniyening bir týkpirinen tau asyp, tas basyp jetken islam dini últymyzdyng jan dýniyesimen, ruhany qúndylyqtarymen, tabighy senimderimen tereng ýilesim tauyp, birte-birte bizding mәdeniyetimizdi qúrushy, bolmysymyzdy qalyptastyrushy dinge ainaldy.
Dinderding aralas-qúralastyghy, senimderding sharpysuy, belgili bir kezenderde jekelegen dinderding basymdyq aluy tarihymyzda talay bolghan. Sondyqtan Qazaqstan aumaghyndaghy diny senimder tarihy keshendi týrde zerttelip, shynayy baghalanghany jón.
- Qazaq jerinde taralghan islamnyng óz erekshelikteri bar delinedi. Búl erekshelikter neden tanylady?
– Eskeruge tiyis basty mәsele sonda – islam qaghidalarynyng senimge (aqidagha) qatysty tústary ózgermeydi (payymdau erekshelikteri – bólek mәsele). Al túrmys-tirshilikti, qarym-qatynasty retteytin qúqyqtyq normalargha (fiykhqa) qatysty bóliginde uaqytqa, mekenge (ortagha) sәikes ózgerister oryn aluy mýmkin. Osynday ózgerister islam tarihynda birneshe mazhabtyng qalyptasuyna negiz boldy. Býginde әlem músylmandarynyng basym bóligi ústanatyn, Qazaqstan músylmandary ýshin de dәstýrli bolyp tabylatyn hanafy mazhabynyng irgesin qalaghan imam Aghzam Ábu Hanifa iliminde islam dinin qabyldaghan jergilikti halyqtardyng salt-dәstýrine basa mәn berildi. Hanafy mazhabynda әdet-ghúryptar islamdaghy pәtua shygharudyn, yaghny belgili bir mәselege qatysty diny ýkim beruding bir negizi retinde sanalady. Demek, jergilikti halyqtyng dәstýrine tәn qanday da bir әdet nemese ghúryp islam sharighatyna qayshy kelmese, ony qoldanugha, sol boyynsha is-әreket etuge eshbir shekteu qoyylmaydy. Qúran ýkimderinde, hadisterde, islam ghúlamalarynyng pәtuasynda qarastyrylmaghan qanday da bir jaghdaygha qatysty jergilikti halyqtyng әdet-ghúrpy arqyly sheshim berilgen bolsa, sol әdet pәtua retinde qabyldanady.
Hanafy mazhaby boyynsha sonymen qatar islamgha deyingi sharighattar da pәtua shygharudyng negizi bola alady. Búl jaghdayda da belgili bir halyqtyng islamgha deyingi ústanghan senimine sәikes qalyptasqan dәstýrler men is-әreketterding islam sharighatyna qayshy kelmeui basty ólshem bolyp sanalghan. Osynyng barlyghy Ábu Hanifa negizin salghan mazhabtyng iykemdiligin, jergilikti jaghdaylargha beyimdelgishtigin, dәstýrding ozyghy men tozyghyn ajyrata otyryp, aqyl-parasatqa negizdelgendigin anghartady. Osy mazhabty ústanghan qazaq halqynyng býkil әdet-ghúryp, salt-dәstýrleri islam qaghidalarymen ýilesip, kirigip ketti.
Halqymyzdyng dәstýrli qúqyghy bolyp tabylatyn әdet-ghúryp zandary óz bastauyn sonau erte kezdegi taypalyq dәuirlerden alatyny belgili. Memleket basqaru jýiesinen bastap, azamattyq qarym-qatynastargha deyin tolyghymen derlik әdet zandarymen retteldi. Ghasyrlar boyy auyzsha qoldanysta bolghan zandardyng bertinde jazbasha núsqalary da qalyptasty. Kók Týrikterding «Tóre bitigi», Shynghys hannyng «Yasasy», Ózbek han men Edige biyding «Nizam» jýiesi, Qasym hannyng qasqa joly, Esim hannyng eski joly, әz Tәukening «Jeti jarghysy» zamanalar boyy qoldanylghan әdet zandaryn jýielep, janghyrtyp, ishinara ózgertip jetkizip otyrghan qúqyqtyq qújattar boldy. Jergilikti jaghdaylargha, basqaru jýiesi men qúqyqtyq qatynastargha sәikes tuyndaghan әdet zandaryna islam sharighaty kýrt ózgeris әkele qoyghan joq. Kerisinshe әdet zandary islam dinimen qatar damu barysynda mazmúndyq jaghynan birte-birte beyimdeluge úshyrady deuge bolady. Al islam arqyly týbegeyli ózgerister engizilgen tústar negizinen ghúryptyq jerleu rәsimderi sekildi naqty diny sipatqa ie joralargha qatysty oryn aldy.
Jogharyda aitylghan islam dini men qazaq dәstýrining ghasyrlar boyghy astasu ýderisining nәtiyjesinde sharighat pen әdetting qatar ómir sýru formalary qalyptasty. Qazaq jerinde Resey otarlyq sayasaty nәtiyjesinde qúrylghan saylau jýiesi men kenestik kezendegi zang biyligi dәstýrli әdet-ghúryp instituttarynyng kýshin jongdyng negizgi satylary boldy. Ekinshi dýniyejýzilik soghys túsynda resmy din ókilderining óz qyzmetin jýzege asyruyna mýmkindik beruge mәjbýr bolghan kenestik biylik organdary sonymen bir mezgilde sharighat pen әdet ýndestigine balta shabudyng barlyq sharalaryn qarastyryp otyrdy. Osy maqsatta resmy din ókilderi atynan әdetke beyimdelgen tariqattargha qarsy ýkim shygharghyzyldy. Sharighatty әdetke qarsy qoi – dindi ómir sýru formasynan aiyru, dindi óltiru arqyly últty óltiru әreketining bastauy edi. Kezinde birqatar oriyentalistik zertteuler de osy maqsatqa baghyttaldy. Ókinishke oray, әli de sol arandatushy sayasattyn, negizsiz pikirlerding әseri joyylghan joq. Osyny eskere otyryp, ruhany tarihty zerdeleude osynday aqtandaqtar qayta qaralyp, óskeleng buyngha ornyqty baghyt berilui qajet dep sanaymyz.
– Halyqtyng ruhany dýniyesin qayta zerdeleudi tarih ghylymynyng ayasynda jýzege asyru qanshalyqty negizdi?
– Búl jerde әleumettik-gumanitarlyq ghylymdardyng barlyghy derlik keshendi sipatqa ie ekenin eskeru kerek. «Ruhany әlem» mәselesin mәdeniyettanu, filosofiya, әdebiyettanu, tariyh, etnografiya, t.b. ghylymdardyng kez kelgenining ayasynda sol ghylymnyng ólshemderine sәikes belgili bir dәrejede zerttep-zerdeleuge bolady. Tariyhqa qatysty alghanda búl taqyryp ruhany túlghalar әlemimen tikeley baylanysty boluy mýmkin. Sebebi tarihty túlgha jasaydy, al túlghany halyq tudyrady. Tarihy túlghanyng ruhany әlemi ózin ósirgen últtyng әleminen bólek qalyptaspaydy.
Últtyng ruhany әlemi sonymen qatar onyng tarihy dәuirlerde qalyptasqan birtútas qúndylyqtar jýiesinen de tanylady. Sondyqtan últtyq tarihty qayta zerdeleude qazaq halqynyng ruhany әlemi nazardan tys qalmaugha tiyis. Tútas bir halyqtyng ruhaniy-qúndylyqtyq baghdaryn belgilegen ilimderdi dýniyege әkelgen әl-Farabiyden bastap, ózine deyingi últtyng ruhany qazynasyn oy eleginen ótkizip, óz zamanynyng tanymymen qayta saraptap, qorytqan Abaygha, kenestik kezenning ózinde klassikalyq dәrejedegi teologiyalyq tuyndylardy, zerdeli zertteulerdi dýniyege әkelgen Sәduaqas Ghylmaniyge deyingi aralyqtaghy túlghalar әlemi zerttelui qajet.
Biraq búl ýrdiste tek ghalymdar men aghartushy ziyalylar ghana emes, diny túlghalar (din ghalymdary, din qyzmetkerleri), ruhany kósemder (ústazdar, pirler, abyzdar), halyqtyng sóz ústarlary (biy-sheshender, aqyn-jyraular) turaly derbes zertteuler jýrgizilip, jan-jaqty zerdeleu júmystary iske asyryluy qajet. Sonymen qatar últtyq tarihy túlghalardyng – qazaq handary men qaharman qolbasshylarynyng diny kelbetin, ruhany qúndylyqtaryn zerdeleu kerek. Osy aitylghan zertteu baghyttarynan qorytylghan nәtiyjeler últtyng ruhany әlemining túlghalar bolmysyndaghy naqty kórinisi retinde tújyrymdalyp, ol jayynda tarih oqulyqtarynda tolyqqandy mәlimetter berilip otyrsa, ruhany әlemimizding tútastyghy, ruhany qúndylyqtarymyzdyng tereng tamyrlylyghy jәne sabaqtastyghy jóninde shynayy, dúrys týsinikter qalyptasar edi.
– Sóz arasynda ruhany shejireler turaly aityp qaldynyz. Olardyng tarihymyzdaghy orny qanday?
– Shejire – bizding últtyq tarihtanuymyzdyn, kóshpendilerding tarihy tanymynyng tóltuma erekshelikterining biri. Qazaq derekkózderining ýlken bóligin shejireler qúraydy. Olardy geneologiyalyq jәne ruhany shejireler dep bóluge bolady. Últ shejiresi, ru shejiresi, tarihy túlghalar shejiresi geneologiyalyq sipatqa kóbirek iye. M.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynyng Qoljazba ortalyghynda saqtalghan tarihy shejirelerding ózi 6000 betke juyq mol materialdy qúraydy. Búl baghytta mәtintanulyq túrghydan atalghan institut «Babalar sózi» seriyasy ayasynda birneshe tomdyq shejirelik dastandar jariyalady, al derektanulyq túrghydan Alashtanu instituty shygharghan shejirelerding manyzyn erekshe atap ótuge bolady.
Ruhany shejireler – silsilalar negizinen ruhany ilimdi jetkizushi túlghalar tizbeginen, yaghny din dýniyesindegi ústazdar men shәkirtter tiziminen, olardyng din jolyndaghy qayratkerligi jónindegi anyz-әngimelerden túrady. Ruhany shejirelerding geneologiyalyq jәne tarihy shejirelermen astasyp ketetin tústary da bar. Mysaly, Qoja Ahmet Yassauidyng ata-tegi taratylyp aitylatyn geneologiyalyq shejire – «Nasabnamada» onyng ilim alghan ústazdary men shәkirtterining ruhany shejiresi de, sol dәuirding tarihy túlghalaryn atap kórsetken, oryn alghan oqighalardy jýieli týrde sipattaghan tarihy shejirege tәn erekshelikter de, auyz әdebiyeti dәstýrimen anyzdau saryny da bar. «Sadr ad-din shayh risalasy», «Tәzkiyre-y Búghrahan», «Manaqiyb-y Qoja Ahmet Yassaui» sekildi ruhany shejirelerden de sol dәuir tarihyna, tanymyna, dәstýrine qatysty mol mәlimetter alugha bolady.
«Shejire tarihy derek kózi bola ala ma?» degen saualgha kelgende, mynany eskeru kerek. Bizding tarihymyzdyng ortaghasyrlyq mәlimetteri tolyghymen derlik shejirelik sipatqa iye. Solardyng negizinde tarih jazyluda. Al ghasyrlar boyy auyzsha da, jazbasha da taralyp kelgen ruhany shejirelerde subektivtilik pen kóp núsqalylyq basym ekeni anyq. Búl olargha synmen qaraugha negiz bolghanymen, syrtqa tebuge negiz bola almaydy. Olardy bizge belgili tarihy shyndyqpen salystyra talday otyryp, úrpaqtyng iygiligine jaratu qajet. Qazba qaldyqtaryn janghyrtyp, materialdyq tarihymyzdy qúraytynymyz sekildi, ruhany shejirelerdi saralap, ruhany tarihymyzdy qúraugha tiyispiz.
Anyzdar men shejireler – úrpaqtar sabaqtastyghynyng bayany, óshpeytin ruhtyng kepili, kóshpendiler órkeniyetine tәn tarihnama әdisi. Dalalyq auyzsha tarihnama turaly zerdeli zertteuler qaldyrghan etnograf ghalym Aqseleu Seydimbekting salaaralyq zertteulerine tarihshylardyng osy tústa jiti nazar audarghany jón bolar edi. Anyzdar tarihtyng janghyryghy retinde saqtalugha tiyis, sebebi ol – kórkem tariyh, elding kónilinde jattalyp, kókeyine qonghan tariyh. Sondyqtan da anyzdardyng shyndyqqa qaraghanda ghúmyry úzaq. Jalqy jol tarihy mәlimet saqtalmaghan dәuirlerden bizge telegey-teniz anyzdar jetti. Sol anyzdardyng týbi aqiqat ekenin keyin jat júrttarda saqtalghan talay tarihy derekter dәleldedi. «Jazylmaghan tarihynnyng joldaryn Auyzeki anyzynnan izdedim» dep keshegi Múqaghaly aqyn beker jyrlaghan joq. Qoryta aitqanda, tarihi-etnografiyalyq, filologiyalyq mәlimetterge óte bay, azamattyq tarih pen ruhany tarih ajyraghysyz birlikte egiz órilip, qatar kórinis tapqan ruhany shejireler qazaq tarihy men mәdeniyettanuyndaghy layyqty ornyn alugha tiyis.
Bizding bala kezimizdegi orta mektep oqulyqtarynda bir iygi dәstýr bar edi. 6-synyptaghy «Ejelgi dýnie tarihy» oqulyghynda kóne grek, riym, ýndi halyqtarynyng tarihy bayandalghan taraularda qosymsha mәlimet retinde sol elderding kóne mifterinen ýzindiler berip otyratyn. Sonyng nәtiyjesinde oqushylardyng esinde atalghan halyqtardyng azamattyq tarihynan góri anyzdyq tarihynyng kóbirek saqtalghanyna kýmәn joq. Tarihy tamyry tereng osy halyqtar óz mifterine qiyal-ghajayyp anyz dep emes, keshegi kýnning shyndyghy dep qarady. Solardyng negizinde ortaghasyrlyq tarihyna tamyr tartatyn joldardy anyqtady, әdebiyet tarihyn qayta dәuirlerdi, kórkem filimder shygharyp, tarihy tanymyn janghyrtty, tipti sol anyzdar arqyly grekter arheologiyalyq zertteuler jýrgizip, ataqty Troya qazynasyn da tapty. Anyzgha abay bolu, ony qasterleu, qajet kezinde sene de bilu – óreli órkeniyettik sananyng bir dengeyi. Biz sonyng bir satysyn bolsa da iygerip, mektep oqulyqtaryna ózimizding tarihy jәne ruhany anyz-shejirelerimizdi kóptep engizsek, myng ret estigenshe, bir ret oqyghany óskeleng buyngha óshpes ónege bolary anyq.
Osy arada aita ketetin taghy bir mәsele bar. Mektep qabyrghasynda bolsyn, jogharghy oqu ornynda bolsyn, tarih jәne әdebiyet pәnderining sabaqtastyghyn damytu qajet. Ádebiyet – últ tarihynyng kórkem shejiresi, ruhany tarihtyng kórkem kórinisi. Ádeby mәtinderge jii silteme jasau arqyly әdebiyetke, sol arqyly ruhany tariyhqa degen qyzyghushylyqty jandandyru qajet.
– Sizding mazar mәdeniyetine qatysty tolymdy zertteuleriniz jaryq kórude. Ruhany tarih búl baghytpen qanshalyqty baylanysady?
– Mazar mәdeniyeti – bizding materialdyq jәne ruhany mәdeniyetimizding ajyramas bóligi. Tarihyna qúrmetpen qaray biletin alys-jaqyn memleketterde mazar mәdeniyeti tarih ghylymynyng tereng tamyrly tútas salasy retinde әldeqashan derbes zertteu nysanyna ainalghan. «Mazar mәdeniyeti» degen atpen kóptegen enbekter jaryq kórip, mazar qújattary óz aldyna zerttep-zerdelenude.
Mazarlar – bizding danqty tarihymyzgha qoyghan eng kórnekti eskertkishterimiz, ótkennen ónege aitar taghylymdy tastarymyz. Tarih –últtyng bolmysy, al ruh pen ar-ojdan bolmystan bólek dýnie emes. Sondyqtan tarihty qorghau – bolmysty, ruhty, ar-namysty qorghau degen sóz. Kezinde beybitsýigish, darhan saq jauyngerlerin shayqasqa shyghugha mәjbýr etetin sebep taba almaghan parsy qolbasylary saqtardyng ata-babasynyng mazaryn qiratyp baryp, soghysqa jol ashqan eken degen anyz bar. Sonau ejelgi grek derekterinde saqtalghan myna oqigha da mazar mәdeniyetining ishki mazmúnyn tanytqanday: Skif danyshpany, ataqty emshi Toksaridke (b.d.d. VII-VI ghgh.) ellindik (grek) oishyl Mnesip mynaday súraq qoyady: – Sender ata-babalarynnyng ruhyna arnap as beresinder. Sonda sender olargha tabynasyndar ma? Búl súraqqa Toksariyd: – Biz ata-baba ruhyna tabynbaymyz, as beru arqyly olardy eske alyp, tirilerge ýlgi etemiz, jastardy tәrbiyeleymiz, sóitip, tirilerding ruhyn kóteremiz, – dep jauap beredi.
Ejelgi ghúndar men saqtar dәuirinen tini ýzilmegen ruhany tútastyq sayyn dalada talay qasiyetti qabirstandardy dýniyege keltirdi. Qauymdyq mazarattardy bylay qoyghanda, el qasterlegen eleuli túlghalardy ghana jerlegen últtyq panteondar salu da atamekenimizde bizding dәuirimizge deyingi kezenderden bastau alghan eken. Mazar bar jerde tarih bar. Shekarasyn ata-babasynyng mazarymen belgilegen kóshpendiler órkeniyetining zandy múrageri retinde «mazar – mening tarihym» dep aitugha bizding tolyq negizimiz bar. Qazaq dalasyndaghy mazarlar ruhany túrghydan alghanda adamnyng ótkenmen, ózimen, Allamen syrlasu, arylu, esep beru ornyna ainalghan. Qazaqtyng qabirlerdi erekshe qasiyetteui, jii ziyarat etui osynday sebepterden tuyndaghan.
Mazar mәdeniyetining bir bóligi bolyp tabylatyn mazar qújattary býginge deyin derek kózi retinde últtyq tarihymyzdan óz ornyn ala almay otyr. Mazar qújattarynyng ýlken bóligin jogharyda sóz bolghan ruhany shejireler qúraydy. Odan tys óz kezenining menshiktik-mýliktik qatynastary men ruhany kósemderding ókilettilikterine qatysty kóptegen qújattar ta mazar mәdeniyetine tәn. Osy qújattardyng eskerusiz qalyp, tarihy ainalymgha qosylmauynyng saldary tarihymyzdaghy tútastay bir uaqftyq mәdeniyetting zertteushiler nazarynan tys qaluyna әkelip otyr. Nәtiyjesinde biz kóshpendilik qana emes, otyryqshylyq órkeniyetimizde de óz ornyn alghan, ýlken Týrkistan mәdeniyetining yqpaldy bir bóligi bolyp tabylatyn qayyrymdylyq qorlar mәdeniyetinen beyhabar bolyp otyrmyz. Qazaq dalasynda sansyz kóp saghanalardyng túrghyzyluy men shyraqshylyq dәstýrding qalyptasuy da sol eleuli dәrejede damyghan uaqftyq mәdeniyetting bir jemisi bolatyn. Últ tarihynda úsaq-týiek úghymdar bolmaydy. Tenizdey tarihymyzdy tamshylap jinap, qúrauda biz úqyptylyq tanytugha tiyispiz.
– Tobyqtay týiininiz?
– Biz bir últtyq taghdyry, jýz últtyq tәjiriybesi bar elmiz. Sebebi biz jýz últtyng tilin tauyp, taghdyryn bólise bildik. Bizding tarih – ruhaniyat tarihy. Sondyqtan da qazaq tarihy men Qazaqstan tarihy derbes jazylugha tiyis. Ár nәrseni óz atymen ataugha tarihta da tiyisti nazar audaryluy qajet.

– Ángimenizge rahmet!
Abai.kz