Ýstimizdegi jyldyng shilde ainan bastap QR Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining memlekettik әleumettik tapsyrysy ayasynda «Degdar» qoghamdyq kelisimdi qoldau qory» elimizding últtyq intelliygensiyasymen júmys jasaudy bastady. Atalghan qor býginge deyin «Bir halyq – bir el – bir taghdyr» atty taqyrypta Óskemen, Almaty, Taraz, Shymkent, Qyzylorda qalalarynda bolyp, últ ziyalylarymen Tәuelsiz elimiz ýshin asa manyzdy degen taqyryptardy talqylaugha salyp, keleli kezdesuler ótkizdi. Búl túnghysh ret jýzege asyp otyrghan joba deuge әbden bolady. Sebebi, jasyratyny joq, әzirge deyin ziyaly qauymdy qoghamdyq tyndau, olardyng oi-pikirlerin estip-bilu siyaqty mәseleler kenjelep qalyp keledi. Qordyng maqsaty – osy olqylyqtardyng ornyn toltyru.
Osyghan oray, ziyaly qauymnyng belgili ókili «Otyrar kitaphanasy» ghylymy ortalyghynyng diyrektory, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Túrsyn Qúdakeldiúly Júrtbay myrzany әngimege tartqan edik.

– Túrseke, kezinde Alash ziyalylary qoghamdyq formasiyalar auysqan alasapyran, alaqúiyn zamandarda abdyraghan elge jol kórsetken kóshbasshy bola bildi. Sol kezendermen salystyryp qaraghanda, bizding býgingi ziyalylardyng boyynda tәuelsizdigimizding bayandylyghy, últtyq mýdde ýshin qalyng búqarany iygilikti isterge júmyldyra alatynday qasiyet qaldy ma? Jalpy, bizde últtyq intelliygensiya bar ma degenge qalay qaraysyz?

Ýstimizdegi jyldyng shilde ainan bastap QR Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining memlekettik әleumettik tapsyrysy ayasynda «Degdar» qoghamdyq kelisimdi qoldau qory» elimizding últtyq intelliygensiyasymen júmys jasaudy bastady. Atalghan qor býginge deyin «Bir halyq – bir el – bir taghdyr» atty taqyrypta Óskemen, Almaty, Taraz, Shymkent, Qyzylorda qalalarynda bolyp, últ ziyalylarymen Tәuelsiz elimiz ýshin asa manyzdy degen taqyryptardy talqylaugha salyp, keleli kezdesuler ótkizdi. Búl túnghysh ret jýzege asyp otyrghan joba deuge әbden bolady. Sebebi, jasyratyny joq, әzirge deyin ziyaly qauymdy qoghamdyq tyndau, olardyng oi-pikirlerin estip-bilu siyaqty mәseleler kenjelep qalyp keledi. Qordyng maqsaty – osy olqylyqtardyng ornyn toltyru.
Osyghan oray, ziyaly qauymnyng belgili ókili «Otyrar kitaphanasy» ghylymy ortalyghynyng diyrektory, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Túrsyn Qúdakeldiúly Júrtbay myrzany әngimege tartqan edik.

– Túrseke, kezinde Alash ziyalylary qoghamdyq formasiyalar auysqan alasapyran, alaqúiyn zamandarda abdyraghan elge jol kórsetken kóshbasshy bola bildi. Sol kezendermen salystyryp qaraghanda, bizding býgingi ziyalylardyng boyynda tәuelsizdigimizding bayandylyghy, últtyq mýdde ýshin qalyng búqarany iygilikti isterge júmyldyra alatynday qasiyet qaldy ma? Jalpy, bizde últtyq intelliygensiya bar ma degenge qalay qaraysyz?

– Kez-kelgen qoghamda, últta, onyng ishinde qazaq últynda ziyalylar bar ma dep kýdiktenuding ózi o bastan týbirimen qate úghym. Ziyaly – qoghamnyng qozghaushy kýshi. Onsyz eshqanday últ algha qaray damyghan emes. Este joq eski zamandardan bastap, kóshpeli kenistikterden bastap, sandaghan ghasyrlardy tónkerip, kýni býgingide deyin qoghamnyng algha jyljyp, damuyna iygi sebep bolghan, iytermeleushi kýshi bolghan osy últ tizginin ústaushylardyn, ziyalylardyng oi-quatynyn, qajyrly is-әreketteri. Áytpese biz bayaghy qúryq ústaghan qalpymyzda qalar edik.
Basqany bylay qoyghanda, keshegi birtútas Alash iydeyasy kezenindegi biyikke kóterilgen ziyalylar ruhy, odan keyin qanshama tezge týsse de, ózining erikti oi-quatyn elge emizip otyr. Ózgeni bylay Tәuelsizdik óz betimen keldi me? Tәuelsizdikting irgetasy óz betimen qalandy ma? Qiyn sәtterde halyqty keri qaytqan teniz tolqyny siyaqty artqa japyldyrylmay, algha ýmittendirgen kim? – ziyalylar. Sol ziyalylardyng yqpalyndaghy aqyl iyeleri. Olar bolmasa halyq óz betimen qaytadan jelpinip eski kýnderge oraluy әbden mýmkin edi. Olardyng oi-quatynyn, qayratynyn, jigerining arqasy.
Qazaq Tәuelsizdikten eshqashan bas tartqan joq. Sonyng arqasynda qazaq ilgerlep barady. Qazirde qazaq qoghamynda týrli oi, sana, úghym, kózqaras aluandyghy jýrip jatyr. Demek ziyaly bar, olar ózderining oilaryn, bir-birine kelispeytin jaqtaryn oilap eksheu ýstinde. Syrttay qaraghanda bet-betimen kóringendey bolghanymen, jalpy taza qandy qazaq ziyalylaryna, qaytalap aitam taza qandy qazaq ziyalylaryna últtyq ruh, últ aldyndaghy jauapkershilik, últtyq mýddeni kerekke jaratushylyq ynghayy bar. Mәsele solardy bir arnagha toghystyratyn, bәrine qasiyetti, býkil qogham ýshin kiyeli, qasiyetti, mindetti, paryz sezinetin ortaq Últtyq iydeyanyng bolmauy.

– Osy jerde, sizding týsiniginizdegi Últtyq iydeya degen ne? degen súraq tuady.Óitkeni osy úghymnyng ainalasynda әrkim әrtýrli pikir aitady, әrkim ony ózinshe týsinedi.

– Últtyq iydeya degenimiz – jasyna, qoghamdaghy ornyna, dәuletine, mýmkindigine qaramay, iysi últtyng bәri moyyndaytyn, sol ýshin jan alyp, jan beruge bolatyn zan, simvol, simvoldyq úghym. Oghan qazir ekige bólinip keterdey bolyp kórinip túrghan qazaq tildiler men orys tildiler, qala túrghyndary men auyl túrghyndary, dәulettiler men kedey tirlik iyeleri barlyghy da moyynsúnuy kerek. Sonda ghana búl Últtyq iydeya dәrejesine jetedi. Biz Últtyq iydeya degende Tildi algha tartamyz. Til osy Últtyq iydeyany jýzege asyratyn bir tegerish qana, negizgi úiytqynyng biri. Egerde Últtyq iydeyamyz shynymen kiyeli mәnge ie bolsa, sol ýshin tildi bilu kerek bolsa, onda ózge últ ókilderi de, qogham mýsheleri de óz yrqymen, óz erkimen tildi bilui, qabyldauy tiyis. Sonda ghana bizding Últtyq iydeyamyz jalpy elimizdi úiyta alady.
Osy jyldyng basynda Mәulen Áshimbaev «bizding Últtyq iydeyamyz – Tәuelsizdik iydeyasy boluy kerek» dedi. Naqty maqsat-mindetteri men paryz-qaryzdary anyqtalmaghanmen de osy sózde bir úiytqylyq sipat bar. Qanday jaghdayda bolmasyn, ekonomikalyq, óndiristik, ghylym-bilim salasy, qorghanys, qaruly kýshterding barlyghy Qazaqstannyng tәuelsizdigi degen úghymgha bas iyetin bolsa, onda osy iydeya últty biriktiredi jәne sol Tәuelsizdik iydeyasy jolyndaghy qajetti, býgin biz ýlken bir kedergidey kórip otyrghan mәselelerdi sózsiz iygeredi dep oilaymyn.
Tәuelsizdik iydeyasy bizding janymyzgha, sanamyzgha, týisigimizge, namysymyzgha, әreketimizge qamshy salady jәne oghan eshkimning qarsy túrugha eshkimning ar-úyaty barmaydy. Tәuelsizdik iydeyasyn satqan adamdy últtyng satqyny dep ataugha tolyq haqymyz bolady. Demek, bizding iydeyamyz –Tәuelsizdik iydeyasy bolady. Endi osy iydeyagha qanday úghymdar men maghyna bergimiz keledi, qanday maqsattar men mindetterdi jýkteymiz, onyng tetikteri qanday sony taldap, saralap, anyqtau qajet. Mine, qazaq intellegensiyasynyng birigetin jәne olardy biriktiretin túsy osy. Abay aitqanday «Bereke-birlik shyn peyilmen jasaluy tiyis». Mening oiymsha, Tәuelsizdik iydeyasyna eshqanday qazaq ziyalysy nemqúrayly qaray almaydy jәne últ ziyalylarynyng osy iydeyanyng ayasyna toptasatynyna men senemin.

– Últtyq iydeyany jýzege asyru ýshin últ intelliygensiyasyna qanday talap qoyyluy tiyis? Últtyq intelliygensiyanyng qoghamdaghy róli qanday?

– Ziyalynyng basty mindeti – әrkim óz salasyndaghy basty mәselelerdi Qazaqstannyng Tәuelsizdigine qyzmet etetindey baghytta jýrgizse, óz mindetin dúrys oryndaghany. Biz ziyaly dep kimdi týsinemiz? Ziyaly dep qoghamtanu salasyndaghy, aqyl-oy salasyndaghy, ghylym-bilim salasyndaghy adamdar emes, olar kәdimgi qatardaghy zerdeli malshydan bastap memleket tútqasyn ústaghan qayratkerlerge deyingi aralyqty jalghaytyn jýlge. Kennin, altynnyng jýlgisi bolady ghoy, sol siyaqty búl altyn jýlge. Ony oqyghan ziyaly, oqymaghan ziyaly dep bóluge bolmaydy. Sol Últtyq iydeyamyz, yaghny janaghy úsynylyp otyrghan Tәuelsizdik iydeyasy jolynda ózi, ózining balasyn, ýi-ishin, әke-sheshesin qalay úiystyra alady, búl soghan baylanysty. Tәuelsiz el iydeyasyn týsingen balabaqshadaghy bala da ziyaly. Óitkeni ol balanyng sanasynda Tәuelsizdik iydeyasy bar. Ol ózining kýndelikti tәrtibin, oquyn, oiynyn Tәuelsizdik iydeyasyna baylanystyryp, Qazaqstandy – Otanym dep maqtan tútady. Balagha jýktelgen mindet sol. Oqushylar da ózining dengeyinde Tәuelsizdikke ýles qosady. Al qyzmetke aralasqan, oy júmysyna aralasqan, memleket tizginin ústaghan adamdar, kez-kelgen injener, kez-kelgen injener, kez-kelgen búrghylaushy ózining yqylasyn Tәuelsizdik iydeyasyna baghyndyruy kerek, soghan adaldyqty saqtau kerek. Mine, bizding býgingi qoghamgha jetpey túrghany osy.
Belgili bir mәselelerdi sheshude, ekonomikalyq isterde intelliygentter qanday mólsherde qatysady, sheshushi róldi ala-ala ma degen súraq, jay súraq. Mәselen, sol ekonomikalyq baghdardy kim jasady – ziyaly jasady, ekonomikalyq mamandyqqa ie bolghan ziyaly adam jasady, Qazaqstannyng iygiligi ýshin, qazaqtyng iygiligi ýshin jasady. Demek, Tәuelsizdik iydeyasyna júmys istep jatyr ma, jatyr. Endigi mәsele, osy ekonomikalyq sayasat qanday dәrejede jasaldy, onyng astarynda ne jatyr, baghyt-baghdary dúrys pa, últqa qyzmet ete me? – mine, ekonomika salasynda jýrgen mamandardyng ózara pikir alysyp, ózara kózqarastar bildirip, ortaq sheshimin tapsa, mine ziyalynyng sheshushi róli dep sony aitamyz.
Ziyalylyq – abstraksiyalyq úghym emes. Ol últty damytudaghy oy iyelerining birikken quat kýshi. Endi eng ýlken mәsele – qazirgi ziyalylar belsendi me, kózqarasyn ashyq aita ala ma, soghan mýmkindik jasalyp otyr ma? Búl dәl qazirgi sәtte ziyalylardyng ómirine kýdik tudyryp otyrghan jaghymsyz qúbylys. Bizde ekibettilik, ekioylylyq, sheshimsizdik basym. Oghan sebepker bolyp otyrghan bizding әli tolyqtay naryqtyq jýiege týspegenimiz. Qazir bireu joba jasasa, oghan qarsy pikir bildirgen adamdy jau kóremiz. Erteng sol joba jýzege asyrylghan kezde janaghy aitylghan syny pikirler aldynan shyghady. Shetelde qalay? Bir jobagha mindetti týrde myng týrli úsynys jasalady, sonyng ishinen útymdysy tandalyp alynady. Al bizde bir jobagha qatyp alyp, sonyng ainalasynan shyqpay qalu, búrynghysynsha aitqanda, syn men ózara synnyng jetispeushiligi bayqalady. Syn jәne ózara syn, dostyq jәne qoghamdy ilgeri damytu túrghysynan jýrgizilui kerek, mine, intelliygentting mindeti osy. Óitkeni olardan artyq búl mәseleni eshkim bilmeydi. Osy túrghydan alghanda jasqanshaqtyq kóp. Bizding kapitalisterimizding ózi ózining jeke qabyldaghan sheshimin jýzege asyrghysy keledi jәne asyryp ta jýr. Tek qazir ghana olar «kelisip pishpegen tonnyng kelte bolatynyn» týsine bastaghanday. Intelliygent býgingi ómirding әr salasyna belsene aralasuy kerek. Osy túrghydan alghanda, ekonomika mamandary birigip bir ortaq kózqaras bildirse, sol ekonomikalyq sheshimning últqa qanday ziyan-paydasy bar ekenin ózge sala ghalymdary saralap kórsetse. Mәselen, әldebir ekonomikalyq sharanyng elding demografiyalyq ósimine yqpaly qanday, halyqtyng kósh-qon, júmyspen qamtu mәselelerine qalay әser etedi, t.s.s. ózekti mәseleler ziyalylar talqysynan ótkizilse. Al búl taghdyr – halyqtyng taghdyry. Bizding qoghamda osy jaghy kemshin.
Mening oiymsha, býgingi Ýkimet pen biylik qúrylymynda «Ayttym – boldy, aitsaq – kóndi!» týsinigi basym. Osy zangha ainalyp barady. Sonyng kesirinen biylik oryndary halyqtan ajyrap alystap ketti. Biraq, ol olay bolmauy tiyis. Óitkeni, belgili bir lauazym iyesine halyq biylikti senip tapsyrghan eken, lauazym iyesi osy jauapkershilikti mýltiksiz oryndauy tiyis. Biylik – halyqtyng qyzmetshisi. Óitkeni, budjetting әrbir tiynynyng jarmaghynda Qazaqstan azamatynyng manday teri bar. Ol sol tiyn arqyly Qazaqstan azamattarynyng manday terin júmsap otyr. Ony tiyimdi júmsau, ýnemdi júmsau, adal júmsau biylikting mindeti. Biylik osyny tereng týsinde ghana zayyrly, ziyaly biylik bola alady.

– Elge aqyl aitatyn aghalyq jasqa kelgen keybir tanymal adamdarymyzdyng day-day bolyp, jik-jikke bólinip aitysyp jatqanyna, biri biylikting soyylyn soghyp, biri oppozisiya jaghyna shyghyp, endi biri beytarap kýy keship jýrgenine qalay qaraysyz? Osyghan ne aitar ediniz?

– Ziyalylyq – sayasy kózqarasqa qarap jikke bólinetin qoghamdyq top emes. Oppozisiya bolsyn, beytarap adam bolsyn, memleket adamy bolsyn – barlyghy da Tәuelsizdik iydeyasyna júmys isteui tiyis. Memleket tarapynan qoldanylghan sharalardyng últqa ziyan ekenin dәleldep aitqan oppozisiya Tәuelsizdikting naghyz dosy, al kersinshe biylikti paydalanyp Tәuelsizdikke ziyan keltiretin memleketting qyzmetker – ol qylmysker. Al eki jaqtyki de dúrys dep beytarap pozisiyany ústanghan, ózining jeke kózqarasyn bildirmeytin mojantopay ziyaly emes. Ondaylardyng bary da, joghy da últ ýshin bәri bir. Ziyaly dep kózqarasy, ar-úyaty, namysy, iydeyasy anyq, dengeyi joghary týisikti sana iyesin aitady.

– Uaqytynyzdy bólip mәndi de asa maghynaly súhbat bergeniniz ýshin rahmet.

Súhbattasqan Dәuletqaly ASAUOV
Abai.kz