Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 5136 0 pikir 24 Jeltoqsan, 2013 saghat 09:24

QAZAQ KINOSYNDAGhY BÓRINING BEYNESI

HH ghasyrdyng songhy onjyldyghynda týsirilgen qazaq kórkemsuretti filimderinde qorshaghan ortagha, qoghamgha degen syny kózqaras, ótken kýndi qayta elekten ótkizu basym bolsa, 2000-2012 jyldarghy filimderining kórkemdik qúrylymynda ata-babalar uaqytynyng belgisi retinde mifologiyalyq simvoldar, keyipkerler, sujetter jii kórinis taba bastady. Búl ýilesimsizdikten qútylyp, qaynar kózge ýnilu, tariyhqa qayta oralu halyqtyq sana-sezimmen qauyshudyng qyzmetin atqardy. Osy tústa qazaq filimderining kórkemdik qúrylymynda bórining beynesi jii kórinis berui tegin emes. Ápsana janrynda týsirilgen «Anshy» filimi (2004) solardyng biri. Ondaghy bóri-keyipkerding kórkemdik beynesine anyqtama beru ýshin eng aldymen, negizgi rejisserlik oy men filosofiyalyq konsepsiyasynyng ereksheligine nazar audaru qajettiligi tuyndaydy. 

HH ghasyrdyng songhy onjyldyghynda týsirilgen qazaq kórkemsuretti filimderinde qorshaghan ortagha, qoghamgha degen syny kózqaras, ótken kýndi qayta elekten ótkizu basym bolsa, 2000-2012 jyldarghy filimderining kórkemdik qúrylymynda ata-babalar uaqytynyng belgisi retinde mifologiyalyq simvoldar, keyipkerler, sujetter jii kórinis taba bastady. Búl ýilesimsizdikten qútylyp, qaynar kózge ýnilu, tariyhqa qayta oralu halyqtyq sana-sezimmen qauyshudyng qyzmetin atqardy. Osy tústa qazaq filimderining kórkemdik qúrylymynda bórining beynesi jii kórinis berui tegin emes. Ápsana janrynda týsirilgen «Anshy» filimi (2004) solardyng biri. Ondaghy bóri-keyipkerding kórkemdik beynesine anyqtama beru ýshin eng aldymen, negizgi rejisserlik oy men filosofiyalyq konsepsiyasynyng ereksheligine nazar audaru qajettiligi tuyndaydy. 

Filim turaly kinotanushy G.Ábikeeva «Nasiostroiytelistvo v Kazahstane y v drugih stranah Sentralinoy Aziiy» atty kitabynda: «Shyn mәninde filim bala-bóltirikti adam-әkening tәrbiyelegeni turaly bayandaydy. Jәne búghan Erkin – kýshikteu kezinde ólgen qanshyq-qasqyrdyng balasy boluy mýmkin degen boljam men Altaydan kelgen bestyrnaqty qasqyrdyng ýnemi anshy men bala jýrgen jerde payda bolatynyn qossaq, onda qasqyrdyng izine týsip jýrgen anshy emes, qasqyr-әke balasyn ózimen birge alyp ketu ýshin jýr degen týiin jasaugha bolady. Olay bolsa, filimning tarihy alghashqy týrki, alghashqy adamnyng qalyptasuy turaly bolyp mýldem ózgeredi», – dep jazdy. Degenmen, kinotanushynyng búl pikirimen kelisuge de, kelispeuge de bolady. Áriyne, shygharmanyng fabulasynan, sujettik jәne beynelik qatarynan jogharyda keltirilgen kózqarasty oqugha bolady. Bizdinshe, búl shygharma alghashqy týrkilerding tarihy degen konsepsiyadan alystau siyaqty. Filimning sujettik qúrylymynda bórining jii kezdesui jәne eng bastysy, balanyng bórining janyna baryp jayghasuy siyaqty t.b. kórinister alghashqy týrkilerding tarihynan emeuirin bildiredi. Biraq búl «emeuirin» rejisserlik oidyng kiynematografiyalyq syrtqy súlbasy ghana. Filimdegi rejisserlik oidyng qúpiyasyn ashu ýshin, aldymen avtordyng kinoshygharmashylyq ómirbayanyna ýniluding qajettiligi tuyndaydy. 
Alghashqy tolyqmetrajdy «Qiyan» filiminde (1989) ómirdi óz «kýiinde» kórsetse, odan keyingi «Sergeldendi» (1993) rejisserding ishki monology retinde qabyldaugha bolady. Al, «Aqsuatta» (1997) taghy da shynayy ómirge bet búrsa, odan keyingi «Anshyda» rejisser ózining ishki «ómirine» qayta oralady. Biraq eki filimdegi «ishki monolog» eki týrli sipatta bayandalady. «Sergeldendegi» ishki ýilesimsizdik, sharasyzdyq «Anshyda» mýldem kezdespeydi. «Sergeldennin» oqighalary qalada (shyndyghynda, qala ekendigine tek emeuirin jasalady), tar-qapas bólmelerde, al «Anshynyn» oqighalary negizinen tabighattyng ayasynda ótedi. «Sergeldende» «túnshyghu», auyr demalu bar, al «Anshyda» kerisinshe, keng tynys alu seziledi.
Filim birden keng dalada qalyqtay úshqan qús kórinisimen bastalady. Búl erkindik turaly taqyryptyng alghashqy belgisi. Ári qaray filimning óne boyynda osy taqyryptyng saryny ýnemi kezdesip otyrady. Alayda, erkindik taqyryby psihologiyalyq, әleumettik, moralidyq túrghydan dәripteuge, jalang pafosqa úrynbaydy. S. Aprymovtyng ózi «Kinoman» jurnalyna (2005, № 5) bergen súhbatynda bylay deydi: «Men qalanyng ómirinen әbden jalyghyp, tynysym taryla bastady. Sol kezde myna dýniyede tek anshynyng ghana ómiri bayandy әri mazmúndy degen oy keldi. Óitkeni, ol – absolutti erkindik, sosiumnan tys jәne tabighatpen ózara qarym-qatynasyng taza әri adal ómir». Rejisser osy oiyn eki uaqyttyn, yaghny mifologiyalyq jәne býgingi uaqyt belgilerining keyde qatar, keyde qabysa, ózara erkin oryn almastyryp otyruy arqyly poetikalyq dengeyge deyin kóteredi.
Jogharyda aitylghan rejiys­ser­lik konsepsiya arqyly filimdegi ortalyq keyipker­ler­ding biri – bórining beynesin anyqtaugha bolady. Tauda Altay jaqtan kelgen bestyr­naq­ty bórining payda boluy, manaydaghy malshylardyng mazasyn alyp jýr­geni turaly anshy oq-dәri, ózge ke­rek-ja­raq­tardy satyp alyp túr­ghan jerinde estiydi. Án­gimesin bi­tir­gen son, satushy ej­el­gi bir әuen­di dy­bys­tay­­dy. Eki týrli keni­s­­­tik pen uaqyt belgi­sining ara-jigi bilinbey bir epizodta kórinedi. Yaghny bóri әri miftik, әri shynayy mazmúngha ie bolady. Sondyq­tan «Anshy» filimin taza miftik nemese rea­liys­­tik shygharma retin­de qabyldaudyng qajeti joq. Múnda ekeui de astarlasyp, qabysyp jatady.
Bórining miftik bey­ne­sine qatysty emeui­rindi eki tústa kóre­miz: biri – anshy men balanyng jýrgen je­rinde ýnemi payda bolatyn taudyng ba­syn­­da­ghy qasqyr; ekin­­shisi – balanyng onyng janyna baryp úiyqtauy. Birin­shi­sin­de kame­ra­nyng kózi oghan jekpe-jekke shy­ghatyn jyrt­qyshtan gó­ri, túman­nyng arasynan payda bolghan әldebir siy­qyrly әlem­ge qara­ghan­day kóz tigedi. Keyin­gi­sinde kamera shegine otyryp, birtindep alystay beredi. Búl qozghalys balanyng qasqyrdyng bauyrynda jatqan bóltirigine úqsaytyn sezim tudyrady. Biraq ol zamanauy ómirding tynys-tirshiligimen qa­by­syp ketedi. Jogharydaghy kóriniste tote­miys­tik maghynagha ie bolghan bóri, filimning jalpy poetikasymen, tabighat jәne erkindik siyaqty negizgi taqyrybymen qa­bysyp, bite qaynasyp ketedi.
Osy tústa «Eger, bórining beynesi tote­miys­tik mazmúngha ie bolsa, onda nelikten anshy onymen jekpe-jekke shyghugha úm­tylady jәne jeniliske úshyraydy, qaza tabady» degen taghy bir súraq tuyndaydy.
Rejisserding búghan deyingi filim­de­rining barlyghynda da keyipkerler min­detti týrde jeniliske úshyrap otyrdy. «Qiyanda» moralidyq degradasiya jaylaghan auyldan belgisiz jaqqa ketip tynady, «Ser­geldende» ishki degradasiyanyng qúr­ba­nyna ainalady, «Aqsuatta» «shaldan» jeniliske úshyraydy, biraq auyldan ket­peydi. Alayda, sony ashyq, yaghny moyy­nsúnuy, әlde jeniske ie boluy beymәlim kýide qalady. «Ýsh aghayyndy» filimi de jenilispen ayaqtalady. Biraq búl filim­der­degi keyip­kerlerding eshqaysysy kýres­kerlik minez tanytpaydy, tek «Aqsuatta» ghana qarsy­lyqtyng alghashqy nyshany bilinedi. Al, «Anshy» filiminde túnghysh ret anshynyng negizinde foliklorlyq keyip­kerding den­geyine kóterilgen tolyqqandy bolmysy bar, minezdi, aibarly, ruhy myq­ty ký­res­ker-keyipkerding beynesi al­dyn­ghy qatargha shyghady. Anyz-ertegilerding batyrlary siyaqty azuly bórimen jekpe-jekke shyghady. Birjaghynan alyp qara­sanyz, anshy bórige, bóri anshygha ainalady. Ekeuining bolmysy bite qaynasyp ke­tedi. Ekeui de azat, ekeui de tabighattyng tól balasy, ekeuining de ruhy asqaq. Shynayy-miftik keyiptegi anshy shynayy-miftik bórimen teke-tireske týsedi. Miyf­tik keyiptegi anshy miftik keyiptegi bórini jen­er edi, biraq filimde jeniliske úshy­raydy. Osy tústa ayaqtaluy tiyis miftik sa­ryn qaytadan boy kóteredi. Óitkeni, an­shynyng qanday jaghdayda qaza tapqany taghy da belgisiz. Tek, emeuirin, topshylau bar.
«Anshydaghy» jenilisting aldynghy fiy­limderdegi jenilisten aiyrmashylyghy – onyng isin jalghastyratyn, Altaylyq bes­tyrnaqty bórimen teng jekpe-jekke shygha alatyn, ruhy myqty izbasary bar. Olay bolsa, anshynyng ruhy jenilgen joq. Ol Erkinning beynesinde ózining jalghasyn tabady.
Filimdegi anshy men bórining miftik-shynayy beynesimen tyghyz baylanysyp túrghan taghy bir keyipker bar. Ol – jas balanyng beynesi. Kinotanushy G. Ábikeeva «Bala tek suyqqandy ghana emes, onyng sýikimsizdeu bet-pishini qasqyrdyng ból­tiri­gine úqsaydy... Filimning sonyna qarayghy bir epizodta әldekim (anshy boluy mýmkin) balagha: «Sening túlaboyyng súp-suyq, óit­keni bala kezinde tәni «jyly» әielding keu­de­sin­de jatpaghansyn. Bar da, ózinning or­nyn­dy tap» deydi. Sol kezde bala ýiden shy­ghady da, tóbedegi tastardyng arasyna baryp, qasqyrdyng janyna jayghasady. Sondyqtan balanyng bóltirik boluy mým­kin degen boljam bar...» («Nasiostroiytelistvo v Kazahstane y v drugih stranah Sentralinoy Aziiy» kitaby) – dey otyryp, filimning alghashqy týrkilerding tarihy turaly pikirin rastay týsedi. Eger, filim kinotanushy aitqanday, tek týrkilerding alghashqy shyghu tarihy turaly ghana bolsa, onda balanyng shygharmadaghy róli de tek osy mazmúnnyng ayasynda ghana qalary dausyz.
Jogharyda aitqanymyzday, anshy men bórining miftik-shynayy beynesin baladan da kóruge bolady. Erkin týrmege týskenge deyin suyq, qatal, túiyq, adamdardan sayaq jýredi. Ózining qatarlastary da ony ógeysiydi, tobyna qospaydy. Oghan da ainalasy jat, bóten, bir sózben aitqanda, jalghyz. Osy tústa 1990-jyldar­daghy qazaq kinosyndaghy bala-keyipkerding jinaqtalghan mifologiyalyq beynesin kóruge bolady. Eger, solay dep qa­byldaytyn bolsaq, onda miftik-shynayy bala keyipker na­ghyz er-jigitke tәn barlyq qasiyetke túnghysh ret miftik-shynayy keyiptegi anshy keyip­kerden sabaq alady. Sonan keyingi qas­qyr­dyng janyna ba­ryp jay­ghasuy, yaghny ózining alghashqy tarihyna oral­uy – ata-ba­ba­synyng ój­et, asqaq, erkin ru­­hymen tabysuy retinde oqylady. Olay bolsa, búl – 1990-jyldardaghy qazaq kinosynyng jinaqtalghan miy­folo­giyalyq bala-key­ip­kerding ruhtyng erkindigimen qauyshqan poetikalyq beynesi. Filim­ning poetikalyq saryny turaly belgili kinotanushy
B.R. Nógerbek: «Kinoman» jurnalynyng 2005 jylghy №5 sanynda «Anshy» filimin bir kezderi ata-әjelerimizding Otanyn qorghaghan batyrlar turaly aitqan anyz-ertegilerin tynda­ghanday, jýrekpen qabyldauymyz kerek. Búl shygharmadan shynayy ómirding izderin tabugha talpynys jasaudyng qajeti joq. Óitkeni, ol kórermenning ekrandaghy poe­tikalyq shyndyqqa degen senimin joghal­tady» dep jazdy.
Sonymen, bala men bórinin, tau-tas pen dalanyn, aspanda qalyqtay úshqan qústyng beynesi jinaqtala kele, anshy ruhynyng erkindigin, mýmkin armanyn men­zeydi. Olay bolsa, «Anshy» – jas balany asyrap alghan bóri turaly ejelgi týrik­ter­den qalghan anyzdan góri, ruhtyng erkindigi men asqaqtyghyn bayandaytyn filim. Al, kinoshygharmadaghy bórining beynesi sol erkindikting simvoly qyzmetin atqarady.
Songhy jyldary qazaq kórkemsuretti kinosynda payda bolghan bórining beynesi kinorejisser, kinodramaturg Ermek Túr­synovtyng shygharmashylyghymen tyghyz baylanysty. Eger, «Anshydaghy» bóri býgingi kýnmen astarlasyp, qabysyp jatsa,
E.Túr­synovtyng 2009 jyly týsirgen al­ghash­qy «Kelin» filiminde Kelin men Enesi ómir sýrip jatqan ýiding ainalasynda ýnemi payda bolatyn qasqyrdyng beynesi arqyly ejelgi týrikterden kele jatqan anyzdyng saryny angharylady. Filimning sonynda keyipkerler sol qasqyrdyng sýtimen dýniyege kelgen nәresteni asyraydy. Yaghny «Anshy» filimine qaraghanda, «Kelinde» ejelgi týrikterding Kók bóriden taraghany turaly anyzy basymyraq kórinis tabady.
«Kelin» filimindegi oqighalardyng óte­tin orny men uaqyty belgisiz. Sonday-aq, kórkemdik qúrylymyndaghy uaqyttyng «An­shy» filimindegidey «bir-birine auysuy» nemese «sekirisi» sezilmeydi. Olay bolsa, qas­qyrdyng beynesi de birynghay kenistik pen uaqyt aghymynda kórinis tabady.
E.Túrsynovtyng E.Hemingueyding «Teniz ben shal» povesining jelisi boyynsha 2012 jyly týsirgen «Shal» filiminde de qasqyr taqyryby jalghasyn tabady. «Kelin» fili­mining oqighasy ejelgi dәuirde ótse, «Shaldyn» oqighalar tizbegi býgingi kýnmen tyghyz baylanysta ótedi.
Tabighattyng ata zanynan maqúrym qalghan qalanyng ýsh «atqamineri» óltirip ketken bóltirikteri ýshin qasqyr-qanshyq adam ataulydan óshin ala bastaydy. Osy tústa Shal men olardyng arasynda teke-tires bastalady. Shal qaytken kýnde aldyndaghy otar qoyy men ózining ómirin aman saqtap qaluy tiyis. Óitkeni, ol әkesiz qalghan nemeresining ayaqqa túryp, azamat boluyna jauapty.
Osy tústa rejisser «keshiru-keshirmeu» qúqyghyn Shaldyng qarsylasyna beredi. Óitkeni, adamdar onyng úyasynyng shyrqyn búzyp, tas-talqan etti. Sondyqtan onyng qay ýkimi bolsa da zandy. Shal men qasqyr-qanshyqtyng arasynda әrqaysysynyng óz úrpaghy ýshin bastalghan teke-tires bitimmen ayaqtalady. Olardyng arasynda aldynda ghana bastalghan alasapyran endigi jerde ýilesimdilikpen úlasady.
Sonymen, býgingi qazaq kinosyndaghy qasqyrdyn, bórining beynesi birjaqty qarastyrylmaydy. Keyde ol anyzdyng sarynyn eske týsirse, keyde býgingi kýn­men astarlasyp, qabysyp jatady. «Anshy» filiminde bórining beynesi ruh erkindigining simvoly qyzmetin atqarsa, «Kelinde» kýlli týrki halqynyng týp negizi retinde qarastyrylady. Al, «Shal» filimindegi qasqyrdyng kórkemdik beynesi býgingi adamdardyng adamy qasiyeti men niyetin, ru­hany dingegin, ómir, úrpaq turaly pәlsә­palyq tolghanystaryn aiqyndau ýshin qyzmet etedi.

Nazira Rahmanqyzy,  
kinotanushy, ónertanu kandidaty,
Qazaq Últtyq Óner uniyversiytetining oqytushysy.

"Qazaq әdebiyeti" gazeti

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2278
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3596