QAZAQ KINOSYNDAGhY BÓRINING BEYNESI
HH ghasyrdyng songhy onjyldyghynda týsirilgen qazaq kórkemsuretti filimderinde qorshaghan ortagha, qoghamgha degen syny kózqaras, ótken kýndi qayta elekten ótkizu basym bolsa, 2000-2012 jyldarghy filimderining kórkemdik qúrylymynda ata-babalar uaqytynyng belgisi retinde mifologiyalyq simvoldar, keyipkerler, sujetter jii kórinis taba bastady. Búl ýilesimsizdikten qútylyp, qaynar kózge ýnilu, tariyhqa qayta oralu halyqtyq sana-sezimmen qauyshudyng qyzmetin atqardy. Osy tústa qazaq filimderining kórkemdik qúrylymynda bórining beynesi jii kórinis berui tegin emes. Ápsana janrynda týsirilgen «Anshy» filimi (2004) solardyng biri. Ondaghy bóri-keyipkerding kórkemdik beynesine anyqtama beru ýshin eng aldymen, negizgi rejisserlik oy men filosofiyalyq konsepsiyasynyng ereksheligine nazar audaru qajettiligi tuyndaydy.
HH ghasyrdyng songhy onjyldyghynda týsirilgen qazaq kórkemsuretti filimderinde qorshaghan ortagha, qoghamgha degen syny kózqaras, ótken kýndi qayta elekten ótkizu basym bolsa, 2000-2012 jyldarghy filimderining kórkemdik qúrylymynda ata-babalar uaqytynyng belgisi retinde mifologiyalyq simvoldar, keyipkerler, sujetter jii kórinis taba bastady. Búl ýilesimsizdikten qútylyp, qaynar kózge ýnilu, tariyhqa qayta oralu halyqtyq sana-sezimmen qauyshudyng qyzmetin atqardy. Osy tústa qazaq filimderining kórkemdik qúrylymynda bórining beynesi jii kórinis berui tegin emes. Ápsana janrynda týsirilgen «Anshy» filimi (2004) solardyng biri. Ondaghy bóri-keyipkerding kórkemdik beynesine anyqtama beru ýshin eng aldymen, negizgi rejisserlik oy men filosofiyalyq konsepsiyasynyng ereksheligine nazar audaru qajettiligi tuyndaydy.
Filim turaly kinotanushy G.Ábikeeva «Nasiostroiytelistvo v Kazahstane y v drugih stranah Sentralinoy Aziiy» atty kitabynda: «Shyn mәninde filim bala-bóltirikti adam-әkening tәrbiyelegeni turaly bayandaydy. Jәne búghan Erkin – kýshikteu kezinde ólgen qanshyq-qasqyrdyng balasy boluy mýmkin degen boljam men Altaydan kelgen bestyrnaqty qasqyrdyng ýnemi anshy men bala jýrgen jerde payda bolatynyn qossaq, onda qasqyrdyng izine týsip jýrgen anshy emes, qasqyr-әke balasyn ózimen birge alyp ketu ýshin jýr degen týiin jasaugha bolady. Olay bolsa, filimning tarihy alghashqy týrki, alghashqy adamnyng qalyptasuy turaly bolyp mýldem ózgeredi», – dep jazdy. Degenmen, kinotanushynyng búl pikirimen kelisuge de, kelispeuge de bolady. Áriyne, shygharmanyng fabulasynan, sujettik jәne beynelik qatarynan jogharyda keltirilgen kózqarasty oqugha bolady. Bizdinshe, búl shygharma alghashqy týrkilerding tarihy degen konsepsiyadan alystau siyaqty. Filimning sujettik qúrylymynda bórining jii kezdesui jәne eng bastysy, balanyng bórining janyna baryp jayghasuy siyaqty t.b. kórinister alghashqy týrkilerding tarihynan emeuirin bildiredi. Biraq búl «emeuirin» rejisserlik oidyng kiynematografiyalyq syrtqy súlbasy ghana. Filimdegi rejisserlik oidyng qúpiyasyn ashu ýshin, aldymen avtordyng kinoshygharmashylyq ómirbayanyna ýniluding qajettiligi tuyndaydy.
Alghashqy tolyqmetrajdy «Qiyan» filiminde (1989) ómirdi óz «kýiinde» kórsetse, odan keyingi «Sergeldendi» (1993) rejisserding ishki monology retinde qabyldaugha bolady. Al, «Aqsuatta» (1997) taghy da shynayy ómirge bet búrsa, odan keyingi «Anshyda» rejisser ózining ishki «ómirine» qayta oralady. Biraq eki filimdegi «ishki monolog» eki týrli sipatta bayandalady. «Sergeldendegi» ishki ýilesimsizdik, sharasyzdyq «Anshyda» mýldem kezdespeydi. «Sergeldennin» oqighalary qalada (shyndyghynda, qala ekendigine tek emeuirin jasalady), tar-qapas bólmelerde, al «Anshynyn» oqighalary negizinen tabighattyng ayasynda ótedi. «Sergeldende» «túnshyghu», auyr demalu bar, al «Anshyda» kerisinshe, keng tynys alu seziledi.
Filim birden keng dalada qalyqtay úshqan qús kórinisimen bastalady. Búl erkindik turaly taqyryptyng alghashqy belgisi. Ári qaray filimning óne boyynda osy taqyryptyng saryny ýnemi kezdesip otyrady. Alayda, erkindik taqyryby psihologiyalyq, әleumettik, moralidyq túrghydan dәripteuge, jalang pafosqa úrynbaydy. S. Aprymovtyng ózi «Kinoman» jurnalyna (2005, № 5) bergen súhbatynda bylay deydi: «Men qalanyng ómirinen әbden jalyghyp, tynysym taryla bastady. Sol kezde myna dýniyede tek anshynyng ghana ómiri bayandy әri mazmúndy degen oy keldi. Óitkeni, ol – absolutti erkindik, sosiumnan tys jәne tabighatpen ózara qarym-qatynasyng taza әri adal ómir». Rejisser osy oiyn eki uaqyttyn, yaghny mifologiyalyq jәne býgingi uaqyt belgilerining keyde qatar, keyde qabysa, ózara erkin oryn almastyryp otyruy arqyly poetikalyq dengeyge deyin kóteredi.
Jogharyda aitylghan rejiysserlik konsepsiya arqyly filimdegi ortalyq keyipkerlerding biri – bórining beynesin anyqtaugha bolady. Tauda Altay jaqtan kelgen bestyrnaqty bórining payda boluy, manaydaghy malshylardyng mazasyn alyp jýrgeni turaly anshy oq-dәri, ózge kerek-jaraqtardy satyp alyp túrghan jerinde estiydi. Ángimesin bitirgen son, satushy ejelgi bir әuendi dybystaydy. Eki týrli kenistik pen uaqyt belgisining ara-jigi bilinbey bir epizodta kórinedi. Yaghny bóri әri miftik, әri shynayy mazmúngha ie bolady. Sondyqtan «Anshy» filimin taza miftik nemese realiystik shygharma retinde qabyldaudyng qajeti joq. Múnda ekeui de astarlasyp, qabysyp jatady.
Bórining miftik beynesine qatysty emeuirindi eki tústa kóremiz: biri – anshy men balanyng jýrgen jerinde ýnemi payda bolatyn taudyng basyndaghy qasqyr; ekinshisi – balanyng onyng janyna baryp úiyqtauy. Birinshisinde kameranyng kózi oghan jekpe-jekke shyghatyn jyrtqyshtan góri, túmannyng arasynan payda bolghan әldebir siyqyrly әlemge qaraghanday kóz tigedi. Keyingisinde kamera shegine otyryp, birtindep alystay beredi. Búl qozghalys balanyng qasqyrdyng bauyrynda jatqan bóltirigine úqsaytyn sezim tudyrady. Biraq ol zamanauy ómirding tynys-tirshiligimen qabysyp ketedi. Jogharydaghy kóriniste totemiystik maghynagha ie bolghan bóri, filimning jalpy poetikasymen, tabighat jәne erkindik siyaqty negizgi taqyrybymen qabysyp, bite qaynasyp ketedi.
Osy tústa «Eger, bórining beynesi totemiystik mazmúngha ie bolsa, onda nelikten anshy onymen jekpe-jekke shyghugha úmtylady jәne jeniliske úshyraydy, qaza tabady» degen taghy bir súraq tuyndaydy.
Rejisserding búghan deyingi filimderining barlyghynda da keyipkerler mindetti týrde jeniliske úshyrap otyrdy. «Qiyanda» moralidyq degradasiya jaylaghan auyldan belgisiz jaqqa ketip tynady, «Sergeldende» ishki degradasiyanyng qúrbanyna ainalady, «Aqsuatta» «shaldan» jeniliske úshyraydy, biraq auyldan ketpeydi. Alayda, sony ashyq, yaghny moyynsúnuy, әlde jeniske ie boluy beymәlim kýide qalady. «Ýsh aghayyndy» filimi de jenilispen ayaqtalady. Biraq búl filimderdegi keyipkerlerding eshqaysysy kýreskerlik minez tanytpaydy, tek «Aqsuatta» ghana qarsylyqtyng alghashqy nyshany bilinedi. Al, «Anshy» filiminde túnghysh ret anshynyng negizinde foliklorlyq keyipkerding dengeyine kóterilgen tolyqqandy bolmysy bar, minezdi, aibarly, ruhy myqty kýresker-keyipkerding beynesi aldynghy qatargha shyghady. Anyz-ertegilerding batyrlary siyaqty azuly bórimen jekpe-jekke shyghady. Birjaghynan alyp qarasanyz, anshy bórige, bóri anshygha ainalady. Ekeuining bolmysy bite qaynasyp ketedi. Ekeui de azat, ekeui de tabighattyng tól balasy, ekeuining de ruhy asqaq. Shynayy-miftik keyiptegi anshy shynayy-miftik bórimen teke-tireske týsedi. Miyftik keyiptegi anshy miftik keyiptegi bórini jener edi, biraq filimde jeniliske úshyraydy. Osy tústa ayaqtaluy tiyis miftik saryn qaytadan boy kóteredi. Óitkeni, anshynyng qanday jaghdayda qaza tapqany taghy da belgisiz. Tek, emeuirin, topshylau bar.
«Anshydaghy» jenilisting aldynghy fiylimderdegi jenilisten aiyrmashylyghy – onyng isin jalghastyratyn, Altaylyq bestyrnaqty bórimen teng jekpe-jekke shygha alatyn, ruhy myqty izbasary bar. Olay bolsa, anshynyng ruhy jenilgen joq. Ol Erkinning beynesinde ózining jalghasyn tabady.
Filimdegi anshy men bórining miftik-shynayy beynesimen tyghyz baylanysyp túrghan taghy bir keyipker bar. Ol – jas balanyng beynesi. Kinotanushy G. Ábikeeva «Bala tek suyqqandy ghana emes, onyng sýikimsizdeu bet-pishini qasqyrdyng bóltirigine úqsaydy... Filimning sonyna qarayghy bir epizodta әldekim (anshy boluy mýmkin) balagha: «Sening túlaboyyng súp-suyq, óitkeni bala kezinde tәni «jyly» әielding keudesinde jatpaghansyn. Bar da, ózinning ornyndy tap» deydi. Sol kezde bala ýiden shyghady da, tóbedegi tastardyng arasyna baryp, qasqyrdyng janyna jayghasady. Sondyqtan balanyng bóltirik boluy mýmkin degen boljam bar...» («Nasiostroiytelistvo v Kazahstane y v drugih stranah Sentralinoy Aziiy» kitaby) – dey otyryp, filimning alghashqy týrkilerding tarihy turaly pikirin rastay týsedi. Eger, filim kinotanushy aitqanday, tek týrkilerding alghashqy shyghu tarihy turaly ghana bolsa, onda balanyng shygharmadaghy róli de tek osy mazmúnnyng ayasynda ghana qalary dausyz.
Jogharyda aitqanymyzday, anshy men bórining miftik-shynayy beynesin baladan da kóruge bolady. Erkin týrmege týskenge deyin suyq, qatal, túiyq, adamdardan sayaq jýredi. Ózining qatarlastary da ony ógeysiydi, tobyna qospaydy. Oghan da ainalasy jat, bóten, bir sózben aitqanda, jalghyz. Osy tústa 1990-jyldardaghy qazaq kinosyndaghy bala-keyipkerding jinaqtalghan mifologiyalyq beynesin kóruge bolady. Eger, solay dep qabyldaytyn bolsaq, onda miftik-shynayy bala keyipker naghyz er-jigitke tәn barlyq qasiyetke túnghysh ret miftik-shynayy keyiptegi anshy keyipkerden sabaq alady. Sonan keyingi qasqyrdyng janyna baryp jayghasuy, yaghny ózining alghashqy tarihyna oraluy – ata-babasynyng ójet, asqaq, erkin ruhymen tabysuy retinde oqylady. Olay bolsa, búl – 1990-jyldardaghy qazaq kinosynyng jinaqtalghan miyfologiyalyq bala-keyipkerding ruhtyng erkindigimen qauyshqan poetikalyq beynesi. Filimning poetikalyq saryny turaly belgili kinotanushy
B.R. Nógerbek: «Kinoman» jurnalynyng 2005 jylghy №5 sanynda «Anshy» filimin bir kezderi ata-әjelerimizding Otanyn qorghaghan batyrlar turaly aitqan anyz-ertegilerin tyndaghanday, jýrekpen qabyldauymyz kerek. Búl shygharmadan shynayy ómirding izderin tabugha talpynys jasaudyng qajeti joq. Óitkeni, ol kórermenning ekrandaghy poetikalyq shyndyqqa degen senimin joghaltady» dep jazdy.
Sonymen, bala men bórinin, tau-tas pen dalanyn, aspanda qalyqtay úshqan qústyng beynesi jinaqtala kele, anshy ruhynyng erkindigin, mýmkin armanyn menzeydi. Olay bolsa, «Anshy» – jas balany asyrap alghan bóri turaly ejelgi týrikterden qalghan anyzdan góri, ruhtyng erkindigi men asqaqtyghyn bayandaytyn filim. Al, kinoshygharmadaghy bórining beynesi sol erkindikting simvoly qyzmetin atqarady.
Songhy jyldary qazaq kórkemsuretti kinosynda payda bolghan bórining beynesi kinorejisser, kinodramaturg Ermek Túrsynovtyng shygharmashylyghymen tyghyz baylanysty. Eger, «Anshydaghy» bóri býgingi kýnmen astarlasyp, qabysyp jatsa,
E.Túrsynovtyng 2009 jyly týsirgen alghashqy «Kelin» filiminde Kelin men Enesi ómir sýrip jatqan ýiding ainalasynda ýnemi payda bolatyn qasqyrdyng beynesi arqyly ejelgi týrikterden kele jatqan anyzdyng saryny angharylady. Filimning sonynda keyipkerler sol qasqyrdyng sýtimen dýniyege kelgen nәresteni asyraydy. Yaghny «Anshy» filimine qaraghanda, «Kelinde» ejelgi týrikterding Kók bóriden taraghany turaly anyzy basymyraq kórinis tabady.
«Kelin» filimindegi oqighalardyng ótetin orny men uaqyty belgisiz. Sonday-aq, kórkemdik qúrylymyndaghy uaqyttyng «Anshy» filimindegidey «bir-birine auysuy» nemese «sekirisi» sezilmeydi. Olay bolsa, qasqyrdyng beynesi de birynghay kenistik pen uaqyt aghymynda kórinis tabady.
E.Túrsynovtyng E.Hemingueyding «Teniz ben shal» povesining jelisi boyynsha 2012 jyly týsirgen «Shal» filiminde de qasqyr taqyryby jalghasyn tabady. «Kelin» filimining oqighasy ejelgi dәuirde ótse, «Shaldyn» oqighalar tizbegi býgingi kýnmen tyghyz baylanysta ótedi.
Tabighattyng ata zanynan maqúrym qalghan qalanyng ýsh «atqamineri» óltirip ketken bóltirikteri ýshin qasqyr-qanshyq adam ataulydan óshin ala bastaydy. Osy tústa Shal men olardyng arasynda teke-tires bastalady. Shal qaytken kýnde aldyndaghy otar qoyy men ózining ómirin aman saqtap qaluy tiyis. Óitkeni, ol әkesiz qalghan nemeresining ayaqqa túryp, azamat boluyna jauapty.
Osy tústa rejisser «keshiru-keshirmeu» qúqyghyn Shaldyng qarsylasyna beredi. Óitkeni, adamdar onyng úyasynyng shyrqyn búzyp, tas-talqan etti. Sondyqtan onyng qay ýkimi bolsa da zandy. Shal men qasqyr-qanshyqtyng arasynda әrqaysysynyng óz úrpaghy ýshin bastalghan teke-tires bitimmen ayaqtalady. Olardyng arasynda aldynda ghana bastalghan alasapyran endigi jerde ýilesimdilikpen úlasady.
Sonymen, býgingi qazaq kinosyndaghy qasqyrdyn, bórining beynesi birjaqty qarastyrylmaydy. Keyde ol anyzdyng sarynyn eske týsirse, keyde býgingi kýnmen astarlasyp, qabysyp jatady. «Anshy» filiminde bórining beynesi ruh erkindigining simvoly qyzmetin atqarsa, «Kelinde» kýlli týrki halqynyng týp negizi retinde qarastyrylady. Al, «Shal» filimindegi qasqyrdyng kórkemdik beynesi býgingi adamdardyng adamy qasiyeti men niyetin, ruhany dingegin, ómir, úrpaq turaly pәlsәpalyq tolghanystaryn aiqyndau ýshin qyzmet etedi.
Alghashqy tolyqmetrajdy «Qiyan» filiminde (1989) ómirdi óz «kýiinde» kórsetse, odan keyingi «Sergeldendi» (1993) rejisserding ishki monology retinde qabyldaugha bolady. Al, «Aqsuatta» (1997) taghy da shynayy ómirge bet búrsa, odan keyingi «Anshyda» rejisser ózining ishki «ómirine» qayta oralady. Biraq eki filimdegi «ishki monolog» eki týrli sipatta bayandalady. «Sergeldendegi» ishki ýilesimsizdik, sharasyzdyq «Anshyda» mýldem kezdespeydi. «Sergeldennin» oqighalary qalada (shyndyghynda, qala ekendigine tek emeuirin jasalady), tar-qapas bólmelerde, al «Anshynyn» oqighalary negizinen tabighattyng ayasynda ótedi. «Sergeldende» «túnshyghu», auyr demalu bar, al «Anshyda» kerisinshe, keng tynys alu seziledi.
Filim birden keng dalada qalyqtay úshqan qús kórinisimen bastalady. Búl erkindik turaly taqyryptyng alghashqy belgisi. Ári qaray filimning óne boyynda osy taqyryptyng saryny ýnemi kezdesip otyrady. Alayda, erkindik taqyryby psihologiyalyq, әleumettik, moralidyq túrghydan dәripteuge, jalang pafosqa úrynbaydy. S. Aprymovtyng ózi «Kinoman» jurnalyna (2005, № 5) bergen súhbatynda bylay deydi: «Men qalanyng ómirinen әbden jalyghyp, tynysym taryla bastady. Sol kezde myna dýniyede tek anshynyng ghana ómiri bayandy әri mazmúndy degen oy keldi. Óitkeni, ol – absolutti erkindik, sosiumnan tys jәne tabighatpen ózara qarym-qatynasyng taza әri adal ómir». Rejisser osy oiyn eki uaqyttyn, yaghny mifologiyalyq jәne býgingi uaqyt belgilerining keyde qatar, keyde qabysa, ózara erkin oryn almastyryp otyruy arqyly poetikalyq dengeyge deyin kóteredi.
Jogharyda aitylghan rejiysserlik konsepsiya arqyly filimdegi ortalyq keyipkerlerding biri – bórining beynesin anyqtaugha bolady. Tauda Altay jaqtan kelgen bestyrnaqty bórining payda boluy, manaydaghy malshylardyng mazasyn alyp jýrgeni turaly anshy oq-dәri, ózge kerek-jaraqtardy satyp alyp túrghan jerinde estiydi. Ángimesin bitirgen son, satushy ejelgi bir әuendi dybystaydy. Eki týrli kenistik pen uaqyt belgisining ara-jigi bilinbey bir epizodta kórinedi. Yaghny bóri әri miftik, әri shynayy mazmúngha ie bolady. Sondyqtan «Anshy» filimin taza miftik nemese realiystik shygharma retinde qabyldaudyng qajeti joq. Múnda ekeui de astarlasyp, qabysyp jatady.
Bórining miftik beynesine qatysty emeuirindi eki tústa kóremiz: biri – anshy men balanyng jýrgen jerinde ýnemi payda bolatyn taudyng basyndaghy qasqyr; ekinshisi – balanyng onyng janyna baryp úiyqtauy. Birinshisinde kameranyng kózi oghan jekpe-jekke shyghatyn jyrtqyshtan góri, túmannyng arasynan payda bolghan әldebir siyqyrly әlemge qaraghanday kóz tigedi. Keyingisinde kamera shegine otyryp, birtindep alystay beredi. Búl qozghalys balanyng qasqyrdyng bauyrynda jatqan bóltirigine úqsaytyn sezim tudyrady. Biraq ol zamanauy ómirding tynys-tirshiligimen qabysyp ketedi. Jogharydaghy kóriniste totemiystik maghynagha ie bolghan bóri, filimning jalpy poetikasymen, tabighat jәne erkindik siyaqty negizgi taqyrybymen qabysyp, bite qaynasyp ketedi.
Osy tústa «Eger, bórining beynesi totemiystik mazmúngha ie bolsa, onda nelikten anshy onymen jekpe-jekke shyghugha úmtylady jәne jeniliske úshyraydy, qaza tabady» degen taghy bir súraq tuyndaydy.
Rejisserding búghan deyingi filimderining barlyghynda da keyipkerler mindetti týrde jeniliske úshyrap otyrdy. «Qiyanda» moralidyq degradasiya jaylaghan auyldan belgisiz jaqqa ketip tynady, «Sergeldende» ishki degradasiyanyng qúrbanyna ainalady, «Aqsuatta» «shaldan» jeniliske úshyraydy, biraq auyldan ketpeydi. Alayda, sony ashyq, yaghny moyynsúnuy, әlde jeniske ie boluy beymәlim kýide qalady. «Ýsh aghayyndy» filimi de jenilispen ayaqtalady. Biraq búl filimderdegi keyipkerlerding eshqaysysy kýreskerlik minez tanytpaydy, tek «Aqsuatta» ghana qarsylyqtyng alghashqy nyshany bilinedi. Al, «Anshy» filiminde túnghysh ret anshynyng negizinde foliklorlyq keyipkerding dengeyine kóterilgen tolyqqandy bolmysy bar, minezdi, aibarly, ruhy myqty kýresker-keyipkerding beynesi aldynghy qatargha shyghady. Anyz-ertegilerding batyrlary siyaqty azuly bórimen jekpe-jekke shyghady. Birjaghynan alyp qarasanyz, anshy bórige, bóri anshygha ainalady. Ekeuining bolmysy bite qaynasyp ketedi. Ekeui de azat, ekeui de tabighattyng tól balasy, ekeuining de ruhy asqaq. Shynayy-miftik keyiptegi anshy shynayy-miftik bórimen teke-tireske týsedi. Miyftik keyiptegi anshy miftik keyiptegi bórini jener edi, biraq filimde jeniliske úshyraydy. Osy tústa ayaqtaluy tiyis miftik saryn qaytadan boy kóteredi. Óitkeni, anshynyng qanday jaghdayda qaza tapqany taghy da belgisiz. Tek, emeuirin, topshylau bar.
«Anshydaghy» jenilisting aldynghy fiylimderdegi jenilisten aiyrmashylyghy – onyng isin jalghastyratyn, Altaylyq bestyrnaqty bórimen teng jekpe-jekke shygha alatyn, ruhy myqty izbasary bar. Olay bolsa, anshynyng ruhy jenilgen joq. Ol Erkinning beynesinde ózining jalghasyn tabady.
Filimdegi anshy men bórining miftik-shynayy beynesimen tyghyz baylanysyp túrghan taghy bir keyipker bar. Ol – jas balanyng beynesi. Kinotanushy G. Ábikeeva «Bala tek suyqqandy ghana emes, onyng sýikimsizdeu bet-pishini qasqyrdyng bóltirigine úqsaydy... Filimning sonyna qarayghy bir epizodta әldekim (anshy boluy mýmkin) balagha: «Sening túlaboyyng súp-suyq, óitkeni bala kezinde tәni «jyly» әielding keudesinde jatpaghansyn. Bar da, ózinning ornyndy tap» deydi. Sol kezde bala ýiden shyghady da, tóbedegi tastardyng arasyna baryp, qasqyrdyng janyna jayghasady. Sondyqtan balanyng bóltirik boluy mýmkin degen boljam bar...» («Nasiostroiytelistvo v Kazahstane y v drugih stranah Sentralinoy Aziiy» kitaby) – dey otyryp, filimning alghashqy týrkilerding tarihy turaly pikirin rastay týsedi. Eger, filim kinotanushy aitqanday, tek týrkilerding alghashqy shyghu tarihy turaly ghana bolsa, onda balanyng shygharmadaghy róli de tek osy mazmúnnyng ayasynda ghana qalary dausyz.
Jogharyda aitqanymyzday, anshy men bórining miftik-shynayy beynesin baladan da kóruge bolady. Erkin týrmege týskenge deyin suyq, qatal, túiyq, adamdardan sayaq jýredi. Ózining qatarlastary da ony ógeysiydi, tobyna qospaydy. Oghan da ainalasy jat, bóten, bir sózben aitqanda, jalghyz. Osy tústa 1990-jyldardaghy qazaq kinosyndaghy bala-keyipkerding jinaqtalghan mifologiyalyq beynesin kóruge bolady. Eger, solay dep qabyldaytyn bolsaq, onda miftik-shynayy bala keyipker naghyz er-jigitke tәn barlyq qasiyetke túnghysh ret miftik-shynayy keyiptegi anshy keyipkerden sabaq alady. Sonan keyingi qasqyrdyng janyna baryp jayghasuy, yaghny ózining alghashqy tarihyna oraluy – ata-babasynyng ójet, asqaq, erkin ruhymen tabysuy retinde oqylady. Olay bolsa, búl – 1990-jyldardaghy qazaq kinosynyng jinaqtalghan miyfologiyalyq bala-keyipkerding ruhtyng erkindigimen qauyshqan poetikalyq beynesi. Filimning poetikalyq saryny turaly belgili kinotanushy
B.R. Nógerbek: «Kinoman» jurnalynyng 2005 jylghy №5 sanynda «Anshy» filimin bir kezderi ata-әjelerimizding Otanyn qorghaghan batyrlar turaly aitqan anyz-ertegilerin tyndaghanday, jýrekpen qabyldauymyz kerek. Búl shygharmadan shynayy ómirding izderin tabugha talpynys jasaudyng qajeti joq. Óitkeni, ol kórermenning ekrandaghy poetikalyq shyndyqqa degen senimin joghaltady» dep jazdy.
Sonymen, bala men bórinin, tau-tas pen dalanyn, aspanda qalyqtay úshqan qústyng beynesi jinaqtala kele, anshy ruhynyng erkindigin, mýmkin armanyn menzeydi. Olay bolsa, «Anshy» – jas balany asyrap alghan bóri turaly ejelgi týrikterden qalghan anyzdan góri, ruhtyng erkindigi men asqaqtyghyn bayandaytyn filim. Al, kinoshygharmadaghy bórining beynesi sol erkindikting simvoly qyzmetin atqarady.
Songhy jyldary qazaq kórkemsuretti kinosynda payda bolghan bórining beynesi kinorejisser, kinodramaturg Ermek Túrsynovtyng shygharmashylyghymen tyghyz baylanysty. Eger, «Anshydaghy» bóri býgingi kýnmen astarlasyp, qabysyp jatsa,
E.Túrsynovtyng 2009 jyly týsirgen alghashqy «Kelin» filiminde Kelin men Enesi ómir sýrip jatqan ýiding ainalasynda ýnemi payda bolatyn qasqyrdyng beynesi arqyly ejelgi týrikterden kele jatqan anyzdyng saryny angharylady. Filimning sonynda keyipkerler sol qasqyrdyng sýtimen dýniyege kelgen nәresteni asyraydy. Yaghny «Anshy» filimine qaraghanda, «Kelinde» ejelgi týrikterding Kók bóriden taraghany turaly anyzy basymyraq kórinis tabady.
«Kelin» filimindegi oqighalardyng ótetin orny men uaqyty belgisiz. Sonday-aq, kórkemdik qúrylymyndaghy uaqyttyng «Anshy» filimindegidey «bir-birine auysuy» nemese «sekirisi» sezilmeydi. Olay bolsa, qasqyrdyng beynesi de birynghay kenistik pen uaqyt aghymynda kórinis tabady.
E.Túrsynovtyng E.Hemingueyding «Teniz ben shal» povesining jelisi boyynsha 2012 jyly týsirgen «Shal» filiminde de qasqyr taqyryby jalghasyn tabady. «Kelin» filimining oqighasy ejelgi dәuirde ótse, «Shaldyn» oqighalar tizbegi býgingi kýnmen tyghyz baylanysta ótedi.
Tabighattyng ata zanynan maqúrym qalghan qalanyng ýsh «atqamineri» óltirip ketken bóltirikteri ýshin qasqyr-qanshyq adam ataulydan óshin ala bastaydy. Osy tústa Shal men olardyng arasynda teke-tires bastalady. Shal qaytken kýnde aldyndaghy otar qoyy men ózining ómirin aman saqtap qaluy tiyis. Óitkeni, ol әkesiz qalghan nemeresining ayaqqa túryp, azamat boluyna jauapty.
Osy tústa rejisser «keshiru-keshirmeu» qúqyghyn Shaldyng qarsylasyna beredi. Óitkeni, adamdar onyng úyasynyng shyrqyn búzyp, tas-talqan etti. Sondyqtan onyng qay ýkimi bolsa da zandy. Shal men qasqyr-qanshyqtyng arasynda әrqaysysynyng óz úrpaghy ýshin bastalghan teke-tires bitimmen ayaqtalady. Olardyng arasynda aldynda ghana bastalghan alasapyran endigi jerde ýilesimdilikpen úlasady.
Sonymen, býgingi qazaq kinosyndaghy qasqyrdyn, bórining beynesi birjaqty qarastyrylmaydy. Keyde ol anyzdyng sarynyn eske týsirse, keyde býgingi kýnmen astarlasyp, qabysyp jatady. «Anshy» filiminde bórining beynesi ruh erkindigining simvoly qyzmetin atqarsa, «Kelinde» kýlli týrki halqynyng týp negizi retinde qarastyrylady. Al, «Shal» filimindegi qasqyrdyng kórkemdik beynesi býgingi adamdardyng adamy qasiyeti men niyetin, ruhany dingegin, ómir, úrpaq turaly pәlsәpalyq tolghanystaryn aiqyndau ýshin qyzmet etedi.
Nazira Rahmanqyzy,
kinotanushy, ónertanu kandidaty,
Qazaq Últtyq Óner uniyversiytetining oqytushysy.
"Qazaq әdebiyeti" gazeti