ҚАЗАҚ КИНОСЫНДАҒЫ БӨРІНІҢ БЕЙНЕСІ
ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында түсірілген қазақ көркемсуретті фильмдерінде қоршаған ортаға, қоғамға деген сыни көзқарас, өткен күнді қайта електен өткізу басым болса, 2000-2012 жылдарғы фильмдерінің көркемдік құрылымында ата-бабалар уақытының белгісі ретінде мифологиялық символдар, кейіпкерлер, сюжеттер жиі көрініс таба бастады. Бұл үйлесімсіздіктен құтылып, қайнар көзге үңілу, тарихқа қайта оралу халықтық сана-сезіммен қауышудың қызметін атқарды. Осы тұста қазақ фильмдерінің көркемдік құрылымында бөрінің бейнесі жиі көрініс беруі тегін емес. Әпсана жанрында түсірілген «Аңшы» фильмі (2004) солардың бірі. Ондағы бөрі-кейіпкердің көркемдік бейнесіне анықтама беру үшін ең алдымен, негізгі режиссерлік ой мен философиялық концепциясының ерекшелігіне назар аудару қажеттілігі туындайды.
ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында түсірілген қазақ көркемсуретті фильмдерінде қоршаған ортаға, қоғамға деген сыни көзқарас, өткен күнді қайта електен өткізу басым болса, 2000-2012 жылдарғы фильмдерінің көркемдік құрылымында ата-бабалар уақытының белгісі ретінде мифологиялық символдар, кейіпкерлер, сюжеттер жиі көрініс таба бастады. Бұл үйлесімсіздіктен құтылып, қайнар көзге үңілу, тарихқа қайта оралу халықтық сана-сезіммен қауышудың қызметін атқарды. Осы тұста қазақ фильмдерінің көркемдік құрылымында бөрінің бейнесі жиі көрініс беруі тегін емес. Әпсана жанрында түсірілген «Аңшы» фильмі (2004) солардың бірі. Ондағы бөрі-кейіпкердің көркемдік бейнесіне анықтама беру үшін ең алдымен, негізгі режиссерлік ой мен философиялық концепциясының ерекшелігіне назар аудару қажеттілігі туындайды.
Фильм туралы кинотанушы Г.Әбікеева «Нациостроительство в Казахстане и в других странах Центральной Азии» атты кітабында: «Шын мәнінде фильм бала-бөлтірікті адам-әкенің тәрбиелегені туралы баяндайды. Және бұған Еркін – күшіктеу кезінде өлген қаншық-қасқырдың баласы болуы мүмкін деген болжам мен Алтайдан келген бестырнақты қасқырдың үнемі аңшы мен бала жүрген жерде пайда болатынын қоссақ, онда қасқырдың ізіне түсіп жүрген аңшы емес, қасқыр-әке баласын өзімен бірге алып кету үшін жүр деген түйін жасауға болады. Олай болса, фильмнің тарихы алғашқы түркі, алғашқы адамның қалыптасуы туралы болып мүлдем өзгереді», – деп жазды. Дегенмен, кинотанушының бұл пікірімен келісуге де, келіспеуге де болады. Әрине, шығарманың фабуласынан, сюжеттік және бейнелік қатарынан жоғарыда келтірілген көзқарасты оқуға болады. Біздіңше, бұл шығарма алғашқы түркілердің тарихы деген концепциядан алыстау сияқты. Фильмнің сюжеттік құрылымында бөрінің жиі кездесуі және ең бастысы, баланың бөрінің жанына барып жайғасуы сияқты т.б. көріністер алғашқы түркілердің тарихынан емеуірін білдіреді. Бірақ бұл «емеуірін» режиссерлік ойдың кинематографиялық сыртқы сұлбасы ғана. Фильмдегі режиссерлік ойдың құпиясын ашу үшін, алдымен автордың киношығармашылық өмірбаянына үңілудің қажеттілігі туындайды.
Алғашқы толықметражды «Қиян» фильмінде (1989) өмірді өз «күйінде» көрсетсе, одан кейінгі «Сергелдеңді» (1993) режиссердің ішкі монологы ретінде қабылдауға болады. Ал, «Ақсуатта» (1997) тағы да шынайы өмірге бет бұрса, одан кейінгі «Аңшыда» режиссер өзінің ішкі «өміріне» қайта оралады. Бірақ екі фильмдегі «ішкі монолог» екі түрлі сипатта баяндалады. «Сергелдеңдегі» ішкі үйлесімсіздік, шарасыздық «Аңшыда» мүлдем кездеспейді. «Сергелдеңнің» оқиғалары қалада (шындығында, қала екендігіне тек емеуірін жасалады), тар-қапас бөлмелерде, ал «Аңшының» оқиғалары негізінен табиғаттың аясында өтеді. «Сергелдеңде» «тұншығу», ауыр демалу бар, ал «Аңшыда» керісінше, кең тыныс алу сезіледі.
Фильм бірден кең далада қалықтай ұшқан құс көрінісімен басталады. Бұл еркіндік туралы тақырыптың алғашқы белгісі. Әрі қарай фильмнің өне бойында осы тақырыптың сарыны үнемі кездесіп отырады. Алайда, еркіндік тақырыбы психологиялық, әлеуметтік, моральдық тұрғыдан дәріптеуге, жалаң пафосқа ұрынбайды. С. Апрымовтың өзі «Киноман» журналына (2005, № 5) берген сұхбатында былай дейді: «Мен қаланың өмірінен әбден жалығып, тынысым тарыла бастады. Сол кезде мына дүниеде тек аңшының ғана өмірі баянды әрі мазмұнды деген ой келді. Өйткені, ол – абсолютті еркіндік, социумнан тыс және табиғатпен өзара қарым-қатынасың таза әрі адал өмір». Режиссер осы ойын екі уақыттың, яғни мифологиялық және бүгінгі уақыт белгілерінің кейде қатар, кейде қабыса, өзара еркін орын алмастырып отыруы арқылы поэтикалық деңгейге дейін көтереді.
Жоғарыда айтылған режиссерлік концепция арқылы фильмдегі орталық кейіпкерлердің бірі – бөрінің бейнесін анықтауға болады. Тауда Алтай жақтан келген бестырнақты бөрінің пайда болуы, маңайдағы малшылардың мазасын алып жүргені туралы аңшы оқ-дәрі, өзге керек-жарақтарды сатып алып тұрған жерінде естиді. Әңгімесін бітірген соң, сатушы ежелгі бір әуенді дыбыстайды. Екі түрлі кеңістік пен уақыт белгісінің ара-жігі білінбей бір эпизодта көрінеді. Яғни бөрі әрі мифтік, әрі шынайы мазмұнға ие болады. Сондықтан «Аңшы» фильмін таза мифтік немесе реалистік шығарма ретінде қабылдаудың қажеті жоқ. Мұнда екеуі де астарласып, қабысып жатады.
Бөрінің мифтік бейнесіне қатысты емеуірінді екі тұста көреміз: бірі – аңшы мен баланың жүрген жерінде үнемі пайда болатын таудың басындағы қасқыр; екіншісі – баланың оның жанына барып ұйықтауы. Біріншісінде камераның көзі оған жекпе-жекке шығатын жыртқыштан гөрі, тұманның арасынан пайда болған әлдебір сиқырлы әлемге қарағандай көз тігеді. Кейінгісінде камера шегіне отырып, біртіндеп алыстай береді. Бұл қозғалыс баланың қасқырдың бауырында жатқан бөлтірігіне ұқсайтын сезім тудырады. Бірақ ол заманауи өмірдің тыныс-тіршілігімен қабысып кетеді. Жоғарыдағы көріністе тотемистік мағынаға ие болған бөрі, фильмнің жалпы поэтикасымен, табиғат және еркіндік сияқты негізгі тақырыбымен қабысып, біте қайнасып кетеді.
Осы тұста «Егер, бөрінің бейнесі тотемистік мазмұнға ие болса, онда неліктен аңшы онымен жекпе-жекке шығуға ұмтылады және жеңіліске ұшырайды, қаза табады» деген тағы бір сұрақ туындайды.
Режиссердің бұған дейінгі фильмдерінің барлығында да кейіпкерлер міндетті түрде жеңіліске ұшырап отырды. «Қиянда» моральдық деградация жайлаған ауылдан белгісіз жаққа кетіп тынады, «Сергелдеңде» ішкі деградацияның құрбанына айналады, «Ақсуатта» «шалдан» жеңіліске ұшырайды, бірақ ауылдан кетпейді. Алайда, соңы ашық, яғни мойынсұнуы, әлде жеңіске ие болуы беймәлім күйде қалады. «Үш ағайынды» фильмі де жеңіліспен аяқталады. Бірақ бұл фильмдердегі кейіпкерлердің ешқайсысы күрескерлік мінез танытпайды, тек «Ақсуатта» ғана қарсылықтың алғашқы нышаны білінеді. Ал, «Аңшы» фильмінде тұңғыш рет аңшының негізінде фольклорлық кейіпкердің деңгейіне көтерілген толыққанды болмысы бар, мінезді, айбарлы, рухы мықты күрескер-кейіпкердің бейнесі алдыңғы қатарға шығады. Аңыз-ертегілердің батырлары сияқты азулы бөрімен жекпе-жекке шығады. Біржағынан алып қарасаңыз, аңшы бөріге, бөрі аңшыға айналады. Екеуінің болмысы біте қайнасып кетеді. Екеуі де азат, екеуі де табиғаттың төл баласы, екеуінің де рухы асқақ. Шынайы-мифтік кейіптегі аңшы шынайы-мифтік бөрімен теке-тіреске түседі. Мифтік кейіптегі аңшы мифтік кейіптегі бөріні жеңер еді, бірақ фильмде жеңіліске ұшырайды. Осы тұста аяқталуы тиіс мифтік сарын қайтадан бой көтереді. Өйткені, аңшының қандай жағдайда қаза тапқаны тағы да белгісіз. Тек, емеуірін, топшылау бар.
«Аңшыдағы» жеңілістің алдыңғы фильмдердегі жеңілістен айырмашылығы – оның ісін жалғастыратын, Алтайлық бестырнақты бөрімен тең жекпе-жекке шыға алатын, рухы мықты ізбасары бар. Олай болса, аңшының рухы жеңілген жоқ. Ол Еркіннің бейнесінде өзінің жалғасын табады.
Фильмдегі аңшы мен бөрінің мифтік-шынайы бейнесімен тығыз байланысып тұрған тағы бір кейіпкер бар. Ол – жас баланың бейнесі. Кинотанушы Г. Әбікеева «Бала тек суыққанды ғана емес, оның сүйкімсіздеу бет-пішіні қасқырдың бөлтірігіне ұқсайды... Фильмнің соңына қарайғы бір эпизодта әлдекім (аңшы болуы мүмкін) балаға: «Сенің тұлабойың сұп-суық, өйткені бала кезіңде тәні «жылы» әйелдің кеудесінде жатпағансың. Бар да, өзіңнің орныңды тап» дейді. Сол кезде бала үйден шығады да, төбедегі тастардың арасына барып, қасқырдың жанына жайғасады. Сондықтан баланың бөлтірік болуы мүмкін деген болжам бар...» («Нациостроительство в Казахстане и в других странах Центральной Азии» кітабы) – дей отырып, фильмнің алғашқы түркілердің тарихы туралы пікірін растай түседі. Егер, фильм кинотанушы айтқандай, тек түркілердің алғашқы шығу тарихы туралы ғана болса, онда баланың шығармадағы рөлі де тек осы мазмұнның аясында ғана қалары даусыз.
Жоғарыда айтқанымыздай, аңшы мен бөрінің мифтік-шынайы бейнесін баладан да көруге болады. Еркін түрмеге түскенге дейін суық, қатал, тұйық, адамдардан саяқ жүреді. Өзінің қатарластары да оны өгейсиді, тобына қоспайды. Оған да айналасы жат, бөтен, бір сөзбен айтқанда, жалғыз. Осы тұста 1990-жылдардағы қазақ киносындағы бала-кейіпкердің жинақталған мифологиялық бейнесін көруге болады. Егер, солай деп қабылдайтын болсақ, онда мифтік-шынайы бала кейіпкер нағыз ер-жігітке тән барлық қасиетке тұңғыш рет мифтік-шынайы кейіптегі аңшы кейіпкерден сабақ алады. Сонан кейінгі қасқырдың жанына барып жайғасуы, яғни өзінің алғашқы тарихына оралуы – ата-бабасының өжет, асқақ, еркін рухымен табысуы ретінде оқылады. Олай болса, бұл – 1990-жылдардағы қазақ киносының жинақталған мифологиялық бала-кейіпкердің рухтың еркіндігімен қауышқан поэтикалық бейнесі. Фильмнің поэтикалық сарыны туралы белгілі кинотанушы
Б.Р. Нөгербек: «Киноман» журналының 2005 жылғы №5 санында «Аңшы» фильмін бір кездері ата-әжелеріміздің Отанын қорғаған батырлар туралы айтқан аңыз-ертегілерін тыңдағандай, жүрекпен қабылдауымыз керек. Бұл шығармадан шынайы өмірдің іздерін табуға талпыныс жасаудың қажеті жоқ. Өйткені, ол көрерменнің экрандағы поэтикалық шындыққа деген сенімін жоғалтады» деп жазды.
Сонымен, бала мен бөрінің, тау-тас пен даланың, аспанда қалықтай ұшқан құстың бейнесі жинақтала келе, аңшы рухының еркіндігін, мүмкін арманын меңзейді. Олай болса, «Аңшы» – жас баланы асырап алған бөрі туралы ежелгі түріктерден қалған аңыздан гөрі, рухтың еркіндігі мен асқақтығын баяндайтын фильм. Ал, киношығармадағы бөрінің бейнесі сол еркіндіктің символы қызметін атқарады.
Соңғы жылдары қазақ көркемсуретті киносында пайда болған бөрінің бейнесі кинорежиссер, кинодраматург Ермек Тұрсыновтың шығармашылығымен тығыз байланысты. Егер, «Аңшыдағы» бөрі бүгінгі күнмен астарласып, қабысып жатса,
Е.Тұрсыновтың 2009 жылы түсірген алғашқы «Келін» фильмінде Келін мен Енесі өмір сүріп жатқан үйдің айналасында үнемі пайда болатын қасқырдың бейнесі арқылы ежелгі түріктерден келе жатқан аңыздың сарыны аңғарылады. Фильмнің соңында кейіпкерлер сол қасқырдың сүтімен дүниеге келген нәрестені асырайды. Яғни «Аңшы» фильміне қарағанда, «Келінде» ежелгі түріктердің Көк бөріден тарағаны туралы аңызы басымырақ көрініс табады.
«Келін» фильміндегі оқиғалардың өтетін орны мен уақыты белгісіз. Сондай-ақ, көркемдік құрылымындағы уақыттың «Аңшы» фильміндегідей «бір-біріне ауысуы» немесе «секірісі» сезілмейді. Олай болса, қасқырдың бейнесі де бірыңғай кеңістік пен уақыт ағымында көрініс табады.
Е.Тұрсыновтың Э.Хемингуэйдің «Теңіз бен шал» повесінің желісі бойынша 2012 жылы түсірген «Шал» фильмінде де қасқыр тақырыбы жалғасын табады. «Келін» фильмінің оқиғасы ежелгі дәуірде өтсе, «Шалдың» оқиғалар тізбегі бүгінгі күнмен тығыз байланыста өтеді.
Табиғаттың ата заңынан мақұрым қалған қаланың үш «атқамінері» өлтіріп кеткен бөлтіріктері үшін қасқыр-қаншық адам атаулыдан өшін ала бастайды. Осы тұста Шал мен олардың арасында теке-тірес басталады. Шал қайткен күнде алдындағы отар қойы мен өзінің өмірін аман сақтап қалуы тиіс. Өйткені, ол әкесіз қалған немересінің аяққа тұрып, азамат болуына жауапты.
Осы тұста режиссер «кешіру-кешірмеу» құқығын Шалдың қарсыласына береді. Өйткені, адамдар оның ұясының шырқын бұзып, тас-талқан етті. Сондықтан оның қай үкімі болса да заңды. Шал мен қасқыр-қаншықтың арасында әрқайсысының өз ұрпағы үшін басталған теке-тірес бітіммен аяқталады. Олардың арасында алдында ғана басталған аласапыран ендігі жерде үйлесімділікпен ұласады.
Сонымен, бүгінгі қазақ киносындағы қасқырдың, бөрінің бейнесі біржақты қарастырылмайды. Кейде ол аңыздың сарынын еске түсірсе, кейде бүгінгі күнмен астарласып, қабысып жатады. «Аңшы» фильмінде бөрінің бейнесі рух еркіндігінің символы қызметін атқарса, «Келінде» күллі түркі халқының түп негізі ретінде қарастырылады. Ал, «Шал» фильміндегі қасқырдың көркемдік бейнесі бүгінгі адамдардың адами қасиеті мен ниетін, рухани діңгегін, өмір, ұрпақ туралы пәлсәпалық толғаныстарын айқындау үшін қызмет етеді.
Алғашқы толықметражды «Қиян» фильмінде (1989) өмірді өз «күйінде» көрсетсе, одан кейінгі «Сергелдеңді» (1993) режиссердің ішкі монологы ретінде қабылдауға болады. Ал, «Ақсуатта» (1997) тағы да шынайы өмірге бет бұрса, одан кейінгі «Аңшыда» режиссер өзінің ішкі «өміріне» қайта оралады. Бірақ екі фильмдегі «ішкі монолог» екі түрлі сипатта баяндалады. «Сергелдеңдегі» ішкі үйлесімсіздік, шарасыздық «Аңшыда» мүлдем кездеспейді. «Сергелдеңнің» оқиғалары қалада (шындығында, қала екендігіне тек емеуірін жасалады), тар-қапас бөлмелерде, ал «Аңшының» оқиғалары негізінен табиғаттың аясында өтеді. «Сергелдеңде» «тұншығу», ауыр демалу бар, ал «Аңшыда» керісінше, кең тыныс алу сезіледі.
Фильм бірден кең далада қалықтай ұшқан құс көрінісімен басталады. Бұл еркіндік туралы тақырыптың алғашқы белгісі. Әрі қарай фильмнің өне бойында осы тақырыптың сарыны үнемі кездесіп отырады. Алайда, еркіндік тақырыбы психологиялық, әлеуметтік, моральдық тұрғыдан дәріптеуге, жалаң пафосқа ұрынбайды. С. Апрымовтың өзі «Киноман» журналына (2005, № 5) берген сұхбатында былай дейді: «Мен қаланың өмірінен әбден жалығып, тынысым тарыла бастады. Сол кезде мына дүниеде тек аңшының ғана өмірі баянды әрі мазмұнды деген ой келді. Өйткені, ол – абсолютті еркіндік, социумнан тыс және табиғатпен өзара қарым-қатынасың таза әрі адал өмір». Режиссер осы ойын екі уақыттың, яғни мифологиялық және бүгінгі уақыт белгілерінің кейде қатар, кейде қабыса, өзара еркін орын алмастырып отыруы арқылы поэтикалық деңгейге дейін көтереді.
Жоғарыда айтылған режиссерлік концепция арқылы фильмдегі орталық кейіпкерлердің бірі – бөрінің бейнесін анықтауға болады. Тауда Алтай жақтан келген бестырнақты бөрінің пайда болуы, маңайдағы малшылардың мазасын алып жүргені туралы аңшы оқ-дәрі, өзге керек-жарақтарды сатып алып тұрған жерінде естиді. Әңгімесін бітірген соң, сатушы ежелгі бір әуенді дыбыстайды. Екі түрлі кеңістік пен уақыт белгісінің ара-жігі білінбей бір эпизодта көрінеді. Яғни бөрі әрі мифтік, әрі шынайы мазмұнға ие болады. Сондықтан «Аңшы» фильмін таза мифтік немесе реалистік шығарма ретінде қабылдаудың қажеті жоқ. Мұнда екеуі де астарласып, қабысып жатады.
Бөрінің мифтік бейнесіне қатысты емеуірінді екі тұста көреміз: бірі – аңшы мен баланың жүрген жерінде үнемі пайда болатын таудың басындағы қасқыр; екіншісі – баланың оның жанына барып ұйықтауы. Біріншісінде камераның көзі оған жекпе-жекке шығатын жыртқыштан гөрі, тұманның арасынан пайда болған әлдебір сиқырлы әлемге қарағандай көз тігеді. Кейінгісінде камера шегіне отырып, біртіндеп алыстай береді. Бұл қозғалыс баланың қасқырдың бауырында жатқан бөлтірігіне ұқсайтын сезім тудырады. Бірақ ол заманауи өмірдің тыныс-тіршілігімен қабысып кетеді. Жоғарыдағы көріністе тотемистік мағынаға ие болған бөрі, фильмнің жалпы поэтикасымен, табиғат және еркіндік сияқты негізгі тақырыбымен қабысып, біте қайнасып кетеді.
Осы тұста «Егер, бөрінің бейнесі тотемистік мазмұнға ие болса, онда неліктен аңшы онымен жекпе-жекке шығуға ұмтылады және жеңіліске ұшырайды, қаза табады» деген тағы бір сұрақ туындайды.
Режиссердің бұған дейінгі фильмдерінің барлығында да кейіпкерлер міндетті түрде жеңіліске ұшырап отырды. «Қиянда» моральдық деградация жайлаған ауылдан белгісіз жаққа кетіп тынады, «Сергелдеңде» ішкі деградацияның құрбанына айналады, «Ақсуатта» «шалдан» жеңіліске ұшырайды, бірақ ауылдан кетпейді. Алайда, соңы ашық, яғни мойынсұнуы, әлде жеңіске ие болуы беймәлім күйде қалады. «Үш ағайынды» фильмі де жеңіліспен аяқталады. Бірақ бұл фильмдердегі кейіпкерлердің ешқайсысы күрескерлік мінез танытпайды, тек «Ақсуатта» ғана қарсылықтың алғашқы нышаны білінеді. Ал, «Аңшы» фильмінде тұңғыш рет аңшының негізінде фольклорлық кейіпкердің деңгейіне көтерілген толыққанды болмысы бар, мінезді, айбарлы, рухы мықты күрескер-кейіпкердің бейнесі алдыңғы қатарға шығады. Аңыз-ертегілердің батырлары сияқты азулы бөрімен жекпе-жекке шығады. Біржағынан алып қарасаңыз, аңшы бөріге, бөрі аңшыға айналады. Екеуінің болмысы біте қайнасып кетеді. Екеуі де азат, екеуі де табиғаттың төл баласы, екеуінің де рухы асқақ. Шынайы-мифтік кейіптегі аңшы шынайы-мифтік бөрімен теке-тіреске түседі. Мифтік кейіптегі аңшы мифтік кейіптегі бөріні жеңер еді, бірақ фильмде жеңіліске ұшырайды. Осы тұста аяқталуы тиіс мифтік сарын қайтадан бой көтереді. Өйткені, аңшының қандай жағдайда қаза тапқаны тағы да белгісіз. Тек, емеуірін, топшылау бар.
«Аңшыдағы» жеңілістің алдыңғы фильмдердегі жеңілістен айырмашылығы – оның ісін жалғастыратын, Алтайлық бестырнақты бөрімен тең жекпе-жекке шыға алатын, рухы мықты ізбасары бар. Олай болса, аңшының рухы жеңілген жоқ. Ол Еркіннің бейнесінде өзінің жалғасын табады.
Фильмдегі аңшы мен бөрінің мифтік-шынайы бейнесімен тығыз байланысып тұрған тағы бір кейіпкер бар. Ол – жас баланың бейнесі. Кинотанушы Г. Әбікеева «Бала тек суыққанды ғана емес, оның сүйкімсіздеу бет-пішіні қасқырдың бөлтірігіне ұқсайды... Фильмнің соңына қарайғы бір эпизодта әлдекім (аңшы болуы мүмкін) балаға: «Сенің тұлабойың сұп-суық, өйткені бала кезіңде тәні «жылы» әйелдің кеудесінде жатпағансың. Бар да, өзіңнің орныңды тап» дейді. Сол кезде бала үйден шығады да, төбедегі тастардың арасына барып, қасқырдың жанына жайғасады. Сондықтан баланың бөлтірік болуы мүмкін деген болжам бар...» («Нациостроительство в Казахстане и в других странах Центральной Азии» кітабы) – дей отырып, фильмнің алғашқы түркілердің тарихы туралы пікірін растай түседі. Егер, фильм кинотанушы айтқандай, тек түркілердің алғашқы шығу тарихы туралы ғана болса, онда баланың шығармадағы рөлі де тек осы мазмұнның аясында ғана қалары даусыз.
Жоғарыда айтқанымыздай, аңшы мен бөрінің мифтік-шынайы бейнесін баладан да көруге болады. Еркін түрмеге түскенге дейін суық, қатал, тұйық, адамдардан саяқ жүреді. Өзінің қатарластары да оны өгейсиді, тобына қоспайды. Оған да айналасы жат, бөтен, бір сөзбен айтқанда, жалғыз. Осы тұста 1990-жылдардағы қазақ киносындағы бала-кейіпкердің жинақталған мифологиялық бейнесін көруге болады. Егер, солай деп қабылдайтын болсақ, онда мифтік-шынайы бала кейіпкер нағыз ер-жігітке тән барлық қасиетке тұңғыш рет мифтік-шынайы кейіптегі аңшы кейіпкерден сабақ алады. Сонан кейінгі қасқырдың жанына барып жайғасуы, яғни өзінің алғашқы тарихына оралуы – ата-бабасының өжет, асқақ, еркін рухымен табысуы ретінде оқылады. Олай болса, бұл – 1990-жылдардағы қазақ киносының жинақталған мифологиялық бала-кейіпкердің рухтың еркіндігімен қауышқан поэтикалық бейнесі. Фильмнің поэтикалық сарыны туралы белгілі кинотанушы
Б.Р. Нөгербек: «Киноман» журналының 2005 жылғы №5 санында «Аңшы» фильмін бір кездері ата-әжелеріміздің Отанын қорғаған батырлар туралы айтқан аңыз-ертегілерін тыңдағандай, жүрекпен қабылдауымыз керек. Бұл шығармадан шынайы өмірдің іздерін табуға талпыныс жасаудың қажеті жоқ. Өйткені, ол көрерменнің экрандағы поэтикалық шындыққа деген сенімін жоғалтады» деп жазды.
Сонымен, бала мен бөрінің, тау-тас пен даланың, аспанда қалықтай ұшқан құстың бейнесі жинақтала келе, аңшы рухының еркіндігін, мүмкін арманын меңзейді. Олай болса, «Аңшы» – жас баланы асырап алған бөрі туралы ежелгі түріктерден қалған аңыздан гөрі, рухтың еркіндігі мен асқақтығын баяндайтын фильм. Ал, киношығармадағы бөрінің бейнесі сол еркіндіктің символы қызметін атқарады.
Соңғы жылдары қазақ көркемсуретті киносында пайда болған бөрінің бейнесі кинорежиссер, кинодраматург Ермек Тұрсыновтың шығармашылығымен тығыз байланысты. Егер, «Аңшыдағы» бөрі бүгінгі күнмен астарласып, қабысып жатса,
Е.Тұрсыновтың 2009 жылы түсірген алғашқы «Келін» фильмінде Келін мен Енесі өмір сүріп жатқан үйдің айналасында үнемі пайда болатын қасқырдың бейнесі арқылы ежелгі түріктерден келе жатқан аңыздың сарыны аңғарылады. Фильмнің соңында кейіпкерлер сол қасқырдың сүтімен дүниеге келген нәрестені асырайды. Яғни «Аңшы» фильміне қарағанда, «Келінде» ежелгі түріктердің Көк бөріден тарағаны туралы аңызы басымырақ көрініс табады.
«Келін» фильміндегі оқиғалардың өтетін орны мен уақыты белгісіз. Сондай-ақ, көркемдік құрылымындағы уақыттың «Аңшы» фильміндегідей «бір-біріне ауысуы» немесе «секірісі» сезілмейді. Олай болса, қасқырдың бейнесі де бірыңғай кеңістік пен уақыт ағымында көрініс табады.
Е.Тұрсыновтың Э.Хемингуэйдің «Теңіз бен шал» повесінің желісі бойынша 2012 жылы түсірген «Шал» фильмінде де қасқыр тақырыбы жалғасын табады. «Келін» фильмінің оқиғасы ежелгі дәуірде өтсе, «Шалдың» оқиғалар тізбегі бүгінгі күнмен тығыз байланыста өтеді.
Табиғаттың ата заңынан мақұрым қалған қаланың үш «атқамінері» өлтіріп кеткен бөлтіріктері үшін қасқыр-қаншық адам атаулыдан өшін ала бастайды. Осы тұста Шал мен олардың арасында теке-тірес басталады. Шал қайткен күнде алдындағы отар қойы мен өзінің өмірін аман сақтап қалуы тиіс. Өйткені, ол әкесіз қалған немересінің аяққа тұрып, азамат болуына жауапты.
Осы тұста режиссер «кешіру-кешірмеу» құқығын Шалдың қарсыласына береді. Өйткені, адамдар оның ұясының шырқын бұзып, тас-талқан етті. Сондықтан оның қай үкімі болса да заңды. Шал мен қасқыр-қаншықтың арасында әрқайсысының өз ұрпағы үшін басталған теке-тірес бітіммен аяқталады. Олардың арасында алдында ғана басталған аласапыран ендігі жерде үйлесімділікпен ұласады.
Сонымен, бүгінгі қазақ киносындағы қасқырдың, бөрінің бейнесі біржақты қарастырылмайды. Кейде ол аңыздың сарынын еске түсірсе, кейде бүгінгі күнмен астарласып, қабысып жатады. «Аңшы» фильмінде бөрінің бейнесі рух еркіндігінің символы қызметін атқарса, «Келінде» күллі түркі халқының түп негізі ретінде қарастырылады. Ал, «Шал» фильміндегі қасқырдың көркемдік бейнесі бүгінгі адамдардың адами қасиеті мен ниетін, рухани діңгегін, өмір, ұрпақ туралы пәлсәпалық толғаныстарын айқындау үшін қызмет етеді.
Назира Рахманқызы,
кинотанушы, өнертану кандидаты,
Қазақ Ұлттық Өнер университетінің оқытушысы.
"Қазақ әдебиеті" газеті